Pobierz I. ROZPRAWY Następstwo tronu w Księstwie Krakowsko ... i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
CZASOPISMO PRAWNO-HISTORYCZNE Tom LXII — 2010 — Zeszyt 1
I. ROZPRAWY
WacłaW UrUsZcZak
Wacław Uruszczak
Następstwo tronu w Księstwie Krakowsko-Sandomierskim
i Królestwie Polskim (1180-1370)
Pamięci † Adama Uruszczaka^1
I. W polsko-litewsko-ruskiej rzeczypospolitej zasadą ustrojową była wy-
bieralność panującego władcy 2. Elekcja ta była wolna, czyli krąg kandydatów
do tronu nie był z góry przesądzony, a nadto odbywała się na sejmie z udzia-
łem ogółu szlachty. Prawo do udziału w elekcji mieli także książęta lennicy
oraz główne miasta. Miejscem elekcji były pola wsi Wola koło Warszawy.
Pierwsza wolna elekcja głowy państwa odbyła się w 1573 r. Wybrano wów-
czas na króla księcia Henryka Walezego, brata panującego we Francji Henry-
ka II. Elekcja ta otwarła nową epokę w dziejach państwa, z drugiej jednak
strony w odniesieniu do samej zasady elekcyjności tronu nie była nowością.
W królestwie Polskim powoływanie króla na drodze elekcji miało za sobą
bardzo długą tradycję obejmującą z całą pewnością okres jagielloński, a zara-
zem sięgającą głęboko w epokę Piastów.
W początkach XIV w. na marginesie rękopisu kroniki Mistrza Wincentego
kadłubka anonimowy czytelnik zamieścił następujący komentarz do opisu de-
tronizacji Mieszka starego i powołania na tron krakowski księcia kazimierza
w 1180 r.: „Uważaj, że dotychczas tak czynią Polacy, gdy nie podoba im się
książę, wybierają innego”. Ten sam czytelnik w innym miejscu napisał: „Pola-
cy z dawien dawna (…) bawili się z panami swymi jak z malowanymi jajkami”^3.
(^1) In Memoriam adam Uruszczak (3 czerwca 1978 – 16 października 2005), [w:] Prace poświę-
cone pamięci Adama Uruszczaka , Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ, Zesz. 96, Zakamycze 2006, s. 13-17. (^2) Zob. W. Uruszczak, Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów , „czasopismo
Prawno-Historyczne”, t. LX, 2008, z. 2, s. 147. (^3) Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem biskupa krakowskiego Kronika Polska , wyd.
a. Przeździecki, kraków 1862, s. 18. cyt. za: J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, red. J. Bardach, Warszawa 1964, s. 247 (dalej: HPPP t. I).
16 Wacław U r u s z c z a k
Oczywiście przytoczone świadectwo nie stanowi jeszcze samo w sobie dowo-
du na elekcyjność tronu za panowania Piastów, niemniej nie można go zlekce-
ważyć, skoro pochodzi od świadka epoki. Należy też przypomnieć, że prawie
wszyscy badacze problematyki sukcesji tronu za Piastów w epoce rozbicia
dzielnicowego zwracają uwagę na częstą praktykę obsady tronu na drodze
elekcji, chociaż praktyka ta jest różnie objaśniana, zwłaszcza w kategoriach
prawnych.
Jeden z najpoważniejszych badaczy problematyki następstwa tronu
w średniowiecznej Polsce jakim był bez wątpienia Oswald Balzer, odmawiał
elekcjom w czasach piastowskich znaczenia prawnego^4. Według niego w okre-
sie tym obowiązywała dziedziczność tronu w męskiej linii prostej. Elekcyj-
ność wchodziła w grę wyjątkowo tam, gdzie nie było bezpośrednich męskich
potomków, w odniesieniu do krewnych bocznych lub kobiet. Mogli oni objąć
tron na zasadzie desygnacji, układu na przeżycie lub elekcji. Władcą dzie-
dzicznym był także Ludwik Węgierski, który objął tron na mocy rozporzą-
dzenia (desygnacji) króla kazimierza Wielkiego, jako jego bliski krewny
(siostrzeniec). Dziedziczność tronu była skutkiem ustroju rodowego społe-
czeństwa i patrymonialnego charakteru państwa. Najstarsze elekcje były zda-
niem Balzera naruszeniem prawa dziedziczności, a więc bezprawiem. Poja-
wiły się w związku ze sporami politycznymi o pryncypat i miały charakter
„rewolucyjny” (^5).
W swej istocie podobny pogląd reprezentował stanisław kutrzeba. W pierw-
szym wydaniu swojej Historii ustroju Polski , t. I, Korona (Warszawa 1906)
twierdził, że państwo piastowskie było „majątkiem rodowym” i podlegało
dziedziczeniu zgodnie z regułami prawa spadkowego. Dziedziczenie tronu
następowało „po mieczu”, zaś od XIII w. także przez kobiety, jak to miało
miejsce w przypadku Wacława II czeskiego oraz Ludwika Węgierskiego. Od
końca XIII w. w Małopolsce i w Wielkopolsce prawa do tronu umacniane były
przez elekcje dokonywane przez rycerstwo^6. W dalszych wydaniach wspo-
mnianego dzieła kutrzeba zasadniczo potrzymał przyjęte stanowisko^7.
Pogląd o wyłącznie obowiązującej zasadzie dziedziczności tronu w Polsce
piastowskiej nie był jednak podzielany przez wszystkich historyków. Oponen-
tem Oswalda Balzera był stanisław kętrzyński, zdaniem którego elekcje stały
się stałą instytucją w XIII w. w Małopolsce i Wielkopolsce, gdzie uznanie
zyskała zasada elekcyjności tronu (^8). Z kolei Jan adamus w opublikowanej
(^4) O. Balzer, Następstwo tronu w Polsce Piastowskiej , [w:] idem, Królestwo Polskie 1275-1370 ,
t. III, s. 1 i n. (^5) Ibidem. (^6) s. kutrzeba, Historia ustroju Polski , t. I: Korona , wyd. 1, Warszawa 1906, s. 42-46. (^7) Por. s. kutrzeba, Historia ustroju Polski , t. I: Korona , wyd. 8 przejrzał i uzupełnił a. Vetula-
ni, Warszawa 1948, s. 36 i n. (^8) s. kętrzyński, Zapis Kazimierza Wielkiego dla Kazimierza Bogusławowica , „Przegląd Histo-
ryczny”, t. XIV, 1912, s. 38.
18 Wacław U r u s z c z a k
rze na księcia któregoś z męskich przedstawicieli panującej dynastii. Wystę-
powały elekcje solenne dokonywane na wiecu oraz elekcje faktyczne, gdzie
o jej wyniku decydowała ostatecznie walka zbrojna. Niekiedy kandydaci do
tronu, umacniali swoje szanse przez desygnację poprzedniego panującego^16.
Elekcyjność występowała w różnym zakresie w poszczególnych dzielnicach.
Zasada elekcyjności występowała w całej pełni w dzielnicy krakowsko-sando-
mierskiej. Elekcje sprzyjały procesowi jednoczenia dzielnic piastowskich.
Z kolei w okresie monarchii stanowej, datowanej na lata 1320-1454, po okre-
sie obowiązywania zasady dziedziczności tronu, na podstawie której objął rzą-
dy kazimierz Wielki, nastąpiło – zdaniem Juliusza Bardacha – zarzucenie jej
na rzecz zasady elekcyjności, na skutek braku męskiego następcy ostatniego
z Piastów. W drodze elekcji, dokonanej w 1355 r., objął rządy w Polsce król
węgierski Ludwik. Także na zasadzie elekcji dokonanej w koszycach w 1374 r.
doszła do władzy jego córka Jadwiga. królem wybranym był również Włady-
sław Jagiełło. Jego elekcja miała miejsce w 1386 r. na zjeździe we Lublinie^17.
Powyżej przedstawione opinie nie wyjaśniają wszystkich wątpliwości
w kwestii następstwa tronu w Polsce, w szczególności nie objaśniają zadawa-
lająco genezy obu fundamentalnych zasad, jakimi były dziedziczność i elek-
cyjność. W odniesieniu do dziedziczności przyjmowane jest założenie, że jako
zasada prawna była ona pochodną charakteru patrymonialnego państwa, czyli
uznawania go za własność panującej dynastii ( patrimonium ). W państwie pa-
trymonialnym władza książęca należeć mogła tylko do przedstawiciela dy-
nastii książęcej. Dziedziczenie tronu stanowiło tym samym normalny sposób
następstwa. Z kolei elekcja była traktowana jako przejaw narodzin stosunków
o charakterze publiczno-prawnym, a tym samym początków prawa publiczne-
go i nowoczesnej koncepcji państwa. stanowisko to sformułował jako pierw-
szy Oswald Balzer; w zasadzie podzielane jest także dzisiaj przez zdecydo-
waną większość badaczy. W obliczu podjętej w polskiej literaturze naukowej
krytyki „monarchii patrymonialnej” (^18) stanowisko to budzi wątpliwości i zo-
bowiązuje do bliższego przyjrzenia się problemom sukcesji tronu w Polsce
piastowskiej. Zagadnienie to tylko pozornie zostało w pełni wyjaśniona w ca-
łej pełni. Wymienione zasady następstwa tronu zwłaszcza w opracowaniach
z historii ustroju Polski pokazane zostały statycznie, podczas gdy zachodzi
potrzeba ukazania ich w sposób dynamiczny, a więc z uwzględnieniem szcze-
gółowych przypadków ich zastosowania i ewolucji. Należy przy tym pamię-
tać, że każda z tych zasad w istocie nie jest samą prostą formułą, ale złożoną
(^16) Ibidem , s. 246. (^17) akt sieradzki z 1425 r. HPPP t. I, s. 437. T. silnicki, Prawo elekcji królów w dobie jagielloń-
skiej , Lwów 1913, s. 6-12. (^18) W. Uruszczak, Formy dawnego państwa polskiego. Uwagi dyskusyjne, „czasopismo Prawno-
Historyczne”, t. XLV, 1993, z. 1-2, s. 407-417; J. Matuszewski, Polska monarchia patrymonialna
- opis średniowiecznej rzeczywistości czy produkt dziewiętnastowiecznej historiografii? , [w:] Król w Polsce XIV i XV wieku , pod red. a. Marca i M. Wilanowskiego, kraków 2004, s. 137-153.
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 19
instytucją prawną, czyli zbiorem wzorców relacji społecznych zachodzących
w państwie w danym miejscu i czasie.
II. Ośrodkiem zjednoczonego przez Władysława łokietka królestwa Pol-
skiego była dzielnica krakowsko-sandomierska. Można z całą pewnością za-
łożyć, że zasady następstwa tronu obowiązujące w tej dzielnicy, a w istocie
w krakowie, stały się z czasem obowiązujące w zjednoczonym królestwie.
Były to zasady zwyczajowe, ustalone w wyniku praktyki, czyli w następstwie
kolejnych zdarzeń faktycznych.
W krakowie, a ściślej w księstwie krakowsko-sandomierskim, tron ksią-
żęcy był obsadzany na drodze elekcji. Elekcyjność tronu krakowskiego pozo-
stawała w związku z pryncypackim charakterem krakowa, ustalonym w „te-
stamencie” Bolesława krzywoustego^19. Pierwszym wybranym władcą
krakowa, a zarazem wybranym księciem zwierzchnim ( princepsem ) w Polsce
był kazimierz sprawiedliwy. Został wybrany po zegnaniu seniora rodu księ-
cia wielkopolskiego Mieszka III starego w 1180 r. 20 Możnowładztwo krakow-
skie wystąpiło przeciwko Mieszkowi III z powodu jego tyrańskich rządów
i korzystając z prawa oporu, decydowało się na powierzenie rządów kazimie-
rzowi. Objęcie przez juniora władzy w krakowie było jednak naruszeniem
uznanego porządku prawnego. sam kazimierz poszukiwał potwierdzenia le-
galności swojego panowania zarówno u cesarza, jak też papieża. kronikarz
kadłubek poinformował, że apostolski przywilej papieża aleksandra III uznał
za prawidłowe obejście w tym przypadku zasady senioratu ustanowionej te-
stamentem księcia Bolesława III krzywoustego^21. Także cesarz Fryderyk I nie
miał wątpliwości co do legalności panowania księcia kazimierza. W odpo-
wiedzi na skargę Mieszka III przeciwko kazimierzowi o wyzucie go z przywi-
(^19) Natura prawna tego aktu stała się przedmiotem naukowej kontrowersji. Tradycyjny sąd
uznający go za testament został zakwestionowany przez zwolenników poglądu, że był to statut ksią- żęcy, czyli ustawa (ustawa sukcesyjna). Por. G. Labuda, Testament Bolesława Krzywoustego , [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata , Poznań 1959, s. 171-194; k. Buczek, Jesz- cze o testamencie Bolesława Krzywoustego , „Przegląd Historyczny”, t. LX, 1969, z. 4. s. 621-637; T. Grudziński, O akcie sukcesyjnym z czasów Bolesława Krzywoustego , „czasopismo Prawno-Hi- storyczne” t. XXIV, 1972, z. 1, s. 35-62; a. Jureczko, Testament Krzywoustego, [w:] Dzieje Narodu i Państwa Polskiego , kraków 1988. Zob. także przegląd literatury przedmiotu w tym zakresie, W. Dworsatschek, Władysław II Wygnaniec, Warszawa 2004, zwłaszcza s. 35-42; a. Teterycz-Pu- zio, Henryk Sandomierski (1126/1133-18 X 1166) , kraków 2009, s. 20-26. (^20) Por. kronika Polska kadłubka: „(…) udaje się do krakowa po kryjomu z małym orszakiem,
dbając o to, żeby zajęcie jego nie wydało się raczej czynem gwałtu, niż następstwem dobrowolnego wyboru obywateli”. Lib. IV, cap. 6. cyt. wg: Mistrza Wincentego Kronika Polska , tłumaczyli kazi- mierz abgarowicz i Brygida kürbis, wstęp i komentarze napisała Brygida kürbis, PWN Warszawa 1974 (cyt. dalej: Mistrza Wincentego Kronika Polska ), s. 191. Zob. także r. Grodecki, Zjazd łęczy- cki 1180 r. , [w:] idem, Polska piastowska, Warszawa 1969. (^21) Papież aleksander III „(…) natchniony wyrokiem potwierdził panowania kazimierza, żeby
wola ojcowska nie stanowiła dla niego żadnej przeszkody; niegdyś bowiem zastrzegł sobie [ojciec], aby najstarszy syn piastował naczelną władzę, aby spór o następstwie tronu rozstrzygała zasad pier- worództwa”. Mistrza Wincentego Kronika Polska , lib. IV, cap. 9, s. 196.
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 21
ojca Mieszka III^28. Panowanie Władysława na tronie krakowskim było jednak
bardzo krótkie. W tym samym roku dokonano powtórnej elekcji Leszka Bia-
łego^29. Przy tej okazji zapewne kasztelan krakowski, którym został wojewoda
sandomierski Goworek, wysunął się w hierarchii urzędów krakowskich przed
wojewodę 30.
rządzący w krakowie Piastowie dążyli do przekształcenia tronu krakow-
skiego w dziedziczny. Zabiegał o to sam Leszek Biały, który stosowne przy-
rzeczenie dostał od Mieszka starego, ale nie zostało ono wykonane. Drogą do
zapewnienia dziedzictwa była adopcja (usynowienie), która w przypadku bez-
dzietności danego władcy, dawała adoptowanemu pełnię praw do sukcesji po
adoptującym władcy. W rzeczywistości zabiegi ten pozostały bez skutku.
książę Leszek Biały zginął w zamachu w Marcinkowie koło Gąsawy
w 1227 r., jego sukcesorem został małoletni wówczas Bolesław Wstydliwy.
W grę wchodziły rządy opiekuńcze, do objęcia których swoje prawo zgłaszał
stryj – książę mazowiecki konrad. Panowie krakowscy, z biskupem Iwonem
oraz wojewodą Markiem, zdecydowali, a więc dokonali wyboru, aby rządy
w charakterze opiekuna powierzyć księciu Władysławowi III Laskonogiemu.
Na wiecu w cieni pod kaliszem w 1228 r. zawarto ugodę, na mocy której
Władysław adoptował Bolesława, czyniąc go dziedzicem Wielkopolski^31.
W wystawionym wówczas przywileju, pierwszym przywileju generalnym,
potwierdził prawa rycerstwa i kościoła, a nadto przyrzekł sprawować rządy
według rady biskupa i baronów^32. rządy opiekuńcze w krakowie sprawował
jednak nie książę Władysław Laskonogi († 1231), lecz na mocy umowy mię-
dzy zainteresowanymi Piastami książę wrocławski Henryk Brodaty († 1238).
Pretendował on do godności princepsa, czego dowodem jest bulla papieża In-
nocentego III z 1210 r. potwierdzająca prawo dziedziczne do księstwa kra-
kowskiego zgodnie z zasadą senioratu (^33). Po śmierci Henryka Brodatego sche-
dę po nim objął jego syn Henryk Pobożny. Małopolskie aspiracje ojca
widocznie go nie interesowały, gdyż zezwolił Bolesławowi Wstydliwemu na
władanie księstwem sandomierskim, zaś kraków oddał w ręce księcia konra-
da Mazowieckiego, rządzącego wówczas w ziemi łęczyckiej. Okoliczności
objęcia krakowa przez konrada Mazowieckiego nie są bliżej znane. W każ-
(^28) Mistrza Wincentego Kronika Polska , lib. IV, cap. 26, s. 232. Por. J. Wyrozumski, Dzieje
Polski piastowskiej, s. 177. (^29) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, s. 179. (^30) Ibidem. (^31) F. Piekosiński, Uwagi nad ustawodawstwem wiślicko-piotrkowskim króla Kazimierza Wiel-
kiego , „rozprawy akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny”, t. XXVIII, kraków 1891, s. 44. (^32) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 190. Tekst przywileju w cieni wydany został
drukiem w: Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej , t. I, ed. F. Piekosiński, kraków 1874, nr XX z 23 III 1228 r., s. 28 (cyt. dalej: kDkk); Kodeks dyplomatyczny Małopolski , t. I, ed. F. Piekosiński, kraków 1876, nr 129 (cyt. dalej kDM); Wybór źródeł do historii ustroju Polski , wyd. s. kutrzeba, kraków 1928, nr 13, s. 20. (^33) kDM, t. I, nr 6; Wybór źródeł do historii ustroju Polski , nr 6, s. 13.
22 Wacław U r u s z c z a k
dym razie już w 1238 r. tytułował się on jako dux Cracoviae et Mazoviae^34.
W rocznikach brak jest informacji o ewentualnej jego elekcji.
kraków pozostawał w rękach księcia konrada Mazowieckiego do 1243 r.
Wygnał go z krakowa wojewoda klemens z ruszczy, oddając tron krakowski
w ręce księcia Bolesława Wstydliwego (1243-1279). Jego następcą został
książę sieradzki Leszek czarny († 30 IX 1288), który objął tron już bez wąt-
pliwości na zasadzie elekcji 35. Wybrali go, jak notują roczniki, jego rycerze
( electus a militibus )^36. Badacze domyślają się, że chodziło tutaj o desygnację
i elekcję potwierdzającą^37. Także późniejsze wydarzenia potwierdzają elekcyj-
ność tronu krakowskiego^38.
Pod rokiem 1285 r. w roczniku małopolskim szamotulskiego i roczniku
małopolskim Gesselena zanotowano, że rycerstwo krakowskie wystąpiło
przeciwko księciu Leszkowi czarnemu i wybrało na „pana i dziedzica” kon-
rada księcia czerskiego ( in preiudicium ducis Lestkonis sibi elegerant in domi-
num et heredem ) 39_._ Bunt ten nie powiódł się. Leszek dzięki pomocy węgier-
skiej pokonał buntowników i odzyskał kraków, który jako miasto pozostał mu
wierny^40. W 1290 r. krakowscy milites dokonali elekcji Bolesława II płockie-
(^34) Por. kDM, t. II, ed. F. Piekosiński, kraków 1886, nr 408, s. 53. Wydawca datował ten doku-
ment na 3 maja 1233 r. Według J. Wyrozumskiego wydano go w 1238 r. Por. idem, Dzieje Polski piastowskiej , s. 220. (^35) Informacja o elekcji księcia Leszka w roczniku Traski oraz w roczniku małopolskim sza-
motulskiego i roczniku małopolskim Gesselena (terminologia za W. Drelicharzem, Annalistyka małopolska XIII-XV w. Kierunki rozwoju małopolskich roczników kompilowanych, kraków 2003): Boleslaus Filius Lesthonis dux Cracovie et Sandomirie (…) obiit quoque sine prole, cui successit Lestko per electionem militarium frater eius patruelis. Rocznik małopolski , [w:] Monumenta Polo- niae Historica , t. III, ed. a. Bielowski, kraków 1878, s. 181. Problematykę desygnacji przez Bole- sława Wstydliwego i zgody na nią możnowładztwa małopolskiego na zjeździe sieradzkim w sierp- niu 1275 r. analizuje P. Żmudzki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny , Warszawa 2000, s. 249-251. Potwierdzeniem wcześniejszych ustaleń była formalna elekcja księcia przez Ma- łopolan po śmierci Bolesława Wstydliwego. Ibidem, s. 265-266. (^36) Por. zapiskę w roczniku małopolskim kuropatnickiego oraz roczniku małopolskim Dą-
brówki (terminologia za W. Drelicharzem, Annalistyka małopolska ): 1280. Dux Boleslaus obit sine prole, cui successit Lestko Niger, dux Sandomiriensis, electus a militibus (…); MPH t. III, s. 180. Zob. w roczniku małopolskim szamotulskiego: Anno 1280, primo anno electionis ducis Lestkonis (…); ibidem, s. 181. (^37) Zob. J. Dowiat, Polska – państwem średniowiecznej Europy , Warszawa 1968, s. 268; J. Wy-
rozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 233. (^38) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 250. (^39) MPH III, s. 183. (^40) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 249. Problematykę konfliktu Leszka czarnego
z rycerstwem i możnowładztwem małopolskim analizują Z. Wojciechowski, Ugrupowania politycz- ne w ziemiach krakowskiej i sandomierskiej w latach 1280-1286 , „Przegląd Historyczny”, t. 70: 1979, s. 57-72 oraz ostatnio P. Żmudzki, Studium podzielonego Królestwa , passim. Na temat oży- wionej dyskusji nad rolą możnowładców w życiu politycznym Polski piastowskiej zob. m.in. J. Wroniszewski, Grupy decyzyjne w średniowiecznej Polsce – elita władzy , [w:] Genealogia – Pol- ska elita polityczna w wiekach średnich na tle porównawczym, red. J. Wroniszewski, Toruń 1993, s. 175-186; J. kurtyka, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu , kraków 1997, passim; s. Gawlas, Monarchia Kazimierza Wielkiego a społeczeństwo , [w:] Genea- logia – władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej , ref. a. radzimiński i J. Wroniszewski,
24 Wacław U r u s z c z a k
Występowała ona jako tytuł do władzy w sytuacji braku dziedziców. Po śmierci
króla Przemysława II (zamordowany w rogoźnie 8 lutego 1296), który nie po-
zostawił męskiego potomka, jego następcą w drodze elekcji został książę Wła-
dysław łokietek^50. Panowanie łokietka w Wielkopolsce trwało jednak krótko.
Miejscowi możnowładcy, powołując się na prawo oporu, pozbawili go tronu
w 1299 r., powierzając tron w trybie elekcji Wacławowi II czeskiemu. W grud-
niu 1300 r. przyjął on w Gnieźnie koronę królewską z rąk arcybiskupa Jakuba
Świnki. Dodatkowym tytułem do rządów w Polsce były zaręczyny z ryksą,
córką Przemysła II. rządy czeskie w Polsce, sprawowane przez starostów, jak
zaświadcza autor „rocznika kapituły poznańskiej” zapewniły „największy po-
kój i sprawiedliwość” ( maxima pax et iusticia )^51. Na dłuższą metę rządy te nie
podobały się polskim możnowładcom i rycerstwu. Wacław II wprowadzając do
Polski urząd starosty i obsadzając go swoimi zausznikami, najzwyczajniej ob-
szedł postanowienie przywileju lutomyskiego zobowiązującego go do miano-
wania na godności i urzędy w Polsce wyłącznie za radą miejscowych panów^52.
Mając pomoc ze strony Węgrów oraz oparcie w rycerstwie, przede wszyst-
kim sandomierskim, książę Władysław łokietek podjął w 1304 r. walkę o pa-
nowanie w Polsce^53. Według Jana Długosza opowiedzieli się za nim możno-
władcy małopolscy. W rodowym dziedzictwie łokietka, to jest ziemi
brzesko-kujawskiej, doszło do otwartego buntu przeciwko czeskim rządom.
król Wacław II zmarł 21 czerwca 1305 r. Jego syn i następca Wacław III został
zamordowany 4 sierpnia 1306 r. w Ołomuńcu w czasie przygotowań do wy-
prawy do Polski^54. Nie pozostawił po sobie potomka męskiego, co umożliwiło
księciu Władysławowi łokietkowi przejęcie tronu w sandomierzu i w krako-
wie. Najprawdopodobniej, jak to wynika z zapiski w kronice katedralnej kra-
kowskiej, 1 września 1306 r. zajął on kraków 55. Według Długosza odbył się
wówczas w krakowie „walny zjazd”, o którym kronikarz napisał:
„Po zabiciu wspomnianego króla czeskiego Wacława nie brakło również w kró-
lestwie Polskim zarzewia niezgody. chociaż bowiem ziemie krakowska, sandomier-
ska, sieradzka, łęczycka, kujawska i dobrzyńska na zjeździe odprawionym w dzień
św. Idziego w krakowie oddały na nowo królestwo obecnemu tedy księciu Władysła-
(^50) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 263. (^51) Zob. Rocznik poznański , [w:] Monumenta Poloniae Historica , n.s., t. VI, ed. B. kürbis, War-
szawa 1962, s. 54. (^52) E. Długopolski, Władysław Łokietek , s. 46-47; T. Nowakowski, Małopolska elita , s. 57 i n. (^53) E. Długopolski, Władysław Łokietek , s. 51 i n.; s. Gawęda, Możnowładztwo małopolskie
w XIV i pierwszej połowie XV wieku. Studium z dziejów rozwoju wielkiej własności ziemskiej , kra- ków 1966, s. 17 i n. (^54) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 287. (^55) Ibidem, s. 290. Wg W. abrahama, książę Władysław łokietek był w posiadaniu zamku kra-
kowskiego już 15 maja 1306 r. Idem, Sprawy Muskaty , [w:] Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział historyczno-filozoficzny , t. XXX, 1894, s. 138. Według abdona kłodzińskiego w krótkim czasie potem doszło do pierwszego buntu wójta alberta, zakończonego pojednaniem z łokietkiem we wrześniu 1306 r. Zob. a. kłodziński, Jeden czy dwa bunty wójta Alberta , [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby , t. II, kraków 1938, s. 339-356.
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 25
wowi łokietkowi i wyraziły jednomyślnie zgodę na jego rządy, również panowie
i rycerstwo ziemi pomorskiej”^56.
Tego rodzaju zjazd walny wszystkich wymienionych wyżej ziem, to am-
plifikacja, znanej Długoszowi zapiski rocznikarskiej^57. W roczniku Święto-
krzyskim pod datą 1306 występuje następująca notatka:
Sequenti veri anno [1306 – dop.W.U.] nobiles Polonie, Cracovie, Syradie conven-
cione facta et convenientes in unum elegerunt ducem Wladislaum Cuyavye in regem
Polonie et Bohemos de Wislicia, de Cracovia, de Sandomira, de Castris que tenuerunt
forti manu expulerunt, similiter in Polonia, Poznania, Gnezne et aliis municionibus^58.
Z kolei w kronice katedry krakowskiej figuruje zapiska:
Denique eodem regem Wenczeslao Anno domini 1305 tercio Idus Maii nature
debitum persolvente, prefatus dux Wladislaus sequenti Anno in die sancti Egidii
[1 września 1306 – dop. W.U.] a terrigenis, Johanne episcopo Cracoviensi et civibus
unanimiter susceptus Cracovie et Sandomirie ducatus obtinuit et successive Syradie
et Lancicie, Cuyavie et Polonie teras recuperavit^59.
Nie sposób z całą pewnością ustalić, czy w krakowie w dniu w 1 września
1306 r. odbył się wiec generalny, a więc zjazd możnych i rycerstwa, na którym
dokonano elekcji Władysława łokietka^60. Jest to jednak prawdopodobne. Naza-
jutrz po opanowaniu stolicy Władysław łokietek wydał dwa przywileje: dla
kościoła krakowskiego z 2 września 1306 r.^61 oraz dla miasta z 12 września
1306 r.^62 W pierwszym z nich zwycięski książę zatwierdził biskupowi Muskacie
własność posiadanych majątków ziemskich, wolności i immunitety. Uczynił to
- jak to zapisano w dokumencie – „za jednomyślną zgodą naszej szlachty” ( de
unanimi consensu nobilium nostrorum) , dla wynagrodzenia zasług i wiernej
służby biskupa krakowskiego 63. W dokumencie tym figurują nazwiska obec-
nych przy księciu dostojników: wojewody sandomierskiego Wojciecha; woje-
wody krakowskiego Mikołaja, kasztelana sandomierskiego Prandoty, alek-
(^56) Roczniki czyli kroniki sławnego królestwa polskiego , księga IX, przeł. Julia Mrukówna, red.
Józef Garbacik, krystyna Pieradzka, Warszawa 1975, s. 46. (^57) Zob. a. semkowicz, Krytyczny rozbiór Dziejów Polski J. Długosza (do 1384) , kraków 1887,
s. 329. (^58) Annales S. Crucis , [w:] Monumenta Poloniae Historica , n.s. t. XII, ed. anna rutkowska-
Płachcińska, kraków 1996, s. 57-58. (^59) MPH, t. III, s. 208. (^60) J. Bieniak uznał ten zjazd za „formalną elekcję łokietka”. Idem, Zjednoczenie państwa pol-
skiego , [w:] Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo – społeczeństwo – kultura , red. a. Giey- sztor, Warszawa 1972, s. 238. (^61) kDkk, t. I, nr cXIV z 2 IX 1306 r., s. 147. (^62) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 291. Zob. a. Preisner, Dokumenty Władysława
Łokietka. Chronologiczny spis, regesty i bibliografia edycji , „rocznik Biblioteki PaN w krakowie”, t. 11, 1965, s. 157 i n. (^63) (…) ob meritaque et fidelia servicia venerabilis domini Johannes Cracoviensis episcopi.
kDkk, t. I, nr cXIV z 2 IX 1306 r., s. 147-148.
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 27
zwolenia na koronację. Według tej bulli, na sprzeciw ze strony króla czech
Jana Luksemburskiego powołującego się na swoje prawo do korony polskiej,
odpowiedział postulator polski biskup kujawski Gerward, argumentując, że
Władysław łokietek – „pan przyrodzony” ( dominus naturalis ) i „prawy dzie-
dzic” ( heres legitimus ) nabył prawo do korony „prawem naturalnym” ( iure
naturae ), a więc na drodze dziedzictwa^70. Bynajmniej nie wspominał on nic
o elekcji. Jest jednak znamienne, że papieskie zezwolenie na koronację było
następstwem supliki wniesionej przez ogół stanów królestwa Polskiego przed-
stawionej przez posła ( nuntius) w osobie wspomnianego biskupa Gerwarda 71.
Decyzja o podjęciu starań o koronację zapadła na wiecu w sulejowie w czerw-
cu roku 1318^72. W sumie oznaczałoby to, że łokietek korzystał z dwóch rów-
noległych tytułów do tronu – praw dziedzicznych oraz elekcji. W rzeczy samej
król łokietek przyznawał zdecydowany priorytet dziedziczeniu. Dawała temu
wyraz używana przez niego tytulatura, w której – jak stwierdza anna adam-
ska – ujawniały się aktualny zakres władzy i pretensje polityczne^73 :
1289: dux Syradie, Cuyavie, heres Cracovie^74 ;
1299: dux Regni Polonie, princeps Pomeranie, Cuiavie, Lancicie ac Syradie^75 ;
1306: dux Cracovie, Sandomirie, Syradie, Cuiauie et Lancicie^76 ;
1308: dux Cracovie, Sandomirie, Pomeranie, Cuyavie, Lancicie, Syradie, ac he-
res tocius Regni Polonie^77 ;
1310: Dei gratia dux Cracovie, Sandomiriae, Lancicie, Cuiavie et Siradie^78 ;
1313: heres Regni Polonie^79 ;
1314: heres Regni Polonie, dux Cracovie, Sandomirie, Syradie, Lancicie et Cuiavie^80 ;
1315: rex Polonie, Cuiavie, Sandomirie, Syradie, Lancicie et Cuiavie dux^81 ;
1322: Rex Poloniae, nec non terrarum Cracovie, Sandomirie, Lancicie, Cuiavie,
Siradieque dux^82 ;
1327: Rex Polonie, nec non terrarum Cracovie, Sandomirie, Siradie, Lancicie,
Cuiavieque dux et dominus^83 ;
(^70) J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, s. 301. (^71) Dudum venerabilis frater noster Gerwardus episcopus Wladislaviensis, vester et dilectorum
filiorum Abbatum, Monasterium, priorum Predicatorum et guardianorum Minorum ordinum et con- ventuum orundem, nec non capitulorum, ecclesarum ac nobilium virorum ducum, comitum, baro- num ac universitatum, civitatum et castrorum per Regnum Polonie consistencium nuncius ad hoc specialiter destinatus. Vetera monumenta , t. I, s. 147. (^72) E. Długopolski, Władysław Łokietek , s. 188 i n.; J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej ,
s. 299, 300. (^73) a. adamska, Arengi w dokumentach Władysława Łokietka. Formy i funkcje , kraków 1999,
s. 122. (^74) kDM, t. II, nr DXIV, s. 176 (1289). (^75) cDPol, t. I, nr XcII, s. 161 (6 IX 1299). (^76) kDM, t. II, nr cXXXV, s. 165 (15 V 1306). (^77) kDM, t. II, nr cXVI, s. 151 (24 VIII 1308). (^78) cDPol, t. I, nr cIII, s. 180 (1 IV 1310). (^79) Z 10 listopada 1313 r. Zob. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej , s. 295. (^80) cDPol, t. I, nr cV, s. 183 (14 VIII 1314). (^81) kDM, t. II, nr IX, s. 12 (24 V 1315). (^82) cDPol, t. I, nr cVI, s. 184 (16 XII 1322). (^83) kDM, t. II, nr DXcIII, s. 264 (2 II 1327).
28 Wacław U r u s z c z a k
1329: rex Polonie nec non terrarum Cracovie, Sandomirie, Siradie, Lancicie,
Cuiavieque dominus et heres^84 ;
1331: jak w roku 1329^85 ;
1333: divina providentia Rex universalis Polonie^86.
Władysław łokietek jako pierwszy z władców polskich zaczął używać
w swej tytulaturze regularnie tytułu „pan i dziedzic” ( dominus et haeres ) ziem
królestwa Polskiego 87. Jak widać z powyższego zestawienia, dokumenty
z tym tytułem po raz pierwszy pojawiają się dopiero w 1329 r.^88 Natomiast we
wcześniejszych dokumentach występowało przez pewien czas określenie he-
res Regni Poloniae , jako wyraz jego roszczeń do Wielkopolski^89.
choć dziedzictwo łokietka, jako tytuł do władzy było traktowane priory-
tetowo, tradycja elekcji króla Władysława była jednak żywa. Jej potwierdze-
niem są zeznania niektórych świadków składane w procesach polsko-krzyża-
ckich. W procesie toczonym w Inowrocławiu przed papieskim sądem
delegowanym w 1339 r. rycerz Gniewomir z czarnkowa zeznał m.in.:
Dixit eciam, quo mortus dicto domino rege Premislao sine prole, barones, mili-
tes et nobilem regni Polonie recuperunt in dominum suorum et in regem Polonie
dominum Wladislaum quondam Polonie, patrem istius domini Kazimiri nunc regis,
tunc ducem Cuyavie, in dominum regni Polonie, qui postea fuit coronatus in regem
Polonie (…) 90.
Tradycja ta utrzymywała się także w XV w. Na elekcję powoływano się
w prowadzonych w czasach Władysława Jagiełły procesach polsko-krzyża-
ckich. W 1422 r. przed papieskim sądem delegowanym strona polska powoły-
wała się na elekcję króla Władysława łokietka na króla Polski. stwierdzenie
to figurowało w artykułach dowodowych 91 , a z kolei było potwierdzane w ze-
znaniach świadków. W szczególności Jan biskup włocławski zeznał:
(^84) kDM, t. II nry: DXcVII, s. 266 (1 VII 1329); Dc, s. 271 (30 XI 1329); DcIV, s. 277 (26 V
1331). (^85) kDM, t. II, nr DcIV, s. 277 (26 V 1331). (^86) kDM, t. I, nr cXcI, s. 226 (1333). (^87) W XIII w. książęta polscy nie używali tytułu heres , lecz dux z dodaniem nazwy dzielnicy lub
miasta: dux Cracovie, dux Opoliensis itd. Por. a. Świeżawski, „Dux Regni Poloniae” and „Haeres Regni Poloniae”. The Titles of Polish Rulers in the 13th-14th Centuries , „acta Poloniae Historica”, t. 69, 1994, s. 5-16. (^88) Por. dokument z 1 lipca 1329 r. kDM, t. II, nr DXcVII, s. 266. W dokumentach wcześniej-
szych tytułu tego nie było. Por. Ibidem, nry DLXXXII, s. 251-252 (16 VI 1321); DLXXXVIII, s. 257 (6 II 1325); DXcIII, s. 262 (2 II 1327). (^89) Zob. wyżej przyp. 85 a także: cDPol, t. I, nr cV, s. 183 (14 VII 1314). (^90) Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. t. 1: Sprawa wytoczona w Ino-
wrocławiu w r. 1320. Sprawa wytoczona w Warszawie r. 1339 , ed. I. Zakrzewski, Z. celichowski, Poznań 1890, s. 397. (^91) LVI. Item ponit quo licet prefatus dominus Wladislaus Rex existens dux Cuijauie et nepos
legittimus Conradi ducis Cuijauie et Mazouie supradicti seu filius legittimus et heres ejusdem Con- radi awi sui et pro tali et ut talis tentus habitus creditus et reputatus fuit electus in Regno Polonie
30 Wacław U r u s z c z a k
dacz Długosza – roman sobotka^99. Uważam, że nie można dezawuować cał-
kowicie wspomnianej relacji, która wyszła spod pióra najwybitniejszego pol-
skiego dziejopisa. Długoszowa relacja znajduje przynajmniej częściowe
potwierdzenie w wyżej przytoczonej zapisce kroniki katedralnej krakowskiej.
Jest znamienne, że aleksander semkowicz nie zanegował Długoszowej infor-
macji o zjeździe w krakowie w dniu 1 września 1306 r. (^100) , konfrontując ją
z zapiską z kroniki katedralnej, prawie identyczną jak ta z roku 1331. Uznając
tę z ostatnią za niewiarygodną, nie był więc konsekwentny. Z pewnością na
pogrzeb króla łokietka przybyli do krakowa biskupi i dygnitarze ze wszyst-
kim ziem królestwa. W okresie poprzedzającym koronację kazimierza odby-
wano narady nad sprawami państwa. Zapewne jednym z pierwszych było
zgromadzenie, na którym zapadła wspomniana przez kronikę katedralną „jed-
nomyślna zgoda” na przyjęcie młodego królewicza na następcę łokietka. ka-
zimierz był jedynym synem zmarłego króla, a więc jego naturalnym dziedzi-
cem ( heres naturalis ). Mimo to w kronice katedralnej krakowskiej, jak też
w opisie Długosza figuruje także wzmianka o „prośbach ojca” za jego wybo-
rem (^101) , czyli w swej istocie desygnacja. Elekcja kazimierza byłaby więc ze
swej istoty elekcją potwierdzającą jego prawo do tronu, które wynikało z dzie-
dzictwa oraz desygnacji ojcowskiej.
Następcą kazimierza Wielkiego, zmarłego 5 listopada 1370 r., został król
Węgier Ludwik andegaweński. Był on bliskim krewnym polskiego króla,
jako syn Elżbiety łokietkówny, siostry kazimierza Wielkiego (^102). kwestia ty-
tułu prawnego Ludwika do objęcia tronu w Polsce interesowała wielu bada-
czy. Według Oswalda Balzera Ludwik został królem polskim na podstawie
kazimierzowego rozporządzenia, a więc desygnacji oraz praw dziedzicznych
z tytułu pokrewieństwa. Zastosowano regułę zwyczajowego polskiego prawa
spadkowego, dopuszczającego dziedziczenie przez kobiety. Tego rodzaju tytuł
prawny wymagał dla swej ważności desygnacji poprzednika albo elekcji^103.
W przypadku Ludwika była to właśnie desygnacja^104. Ten pogląd jest obecnie
(^99) r. sobotka, Powoływanie władcy , s. 150. (^100) W Krytycznym rozbiorze mylnie podano „1 października”. a. semkowicz, Krytyczny roz-
biór , s. 329. (^101) Illum itaque in spem huius, quod hactenus lacertis periculisque meis defensavi protexique,
regni genitum, vobis comedantum facio vosque, quorum in me recencia sunt merita, deprecor et obtestor, ut presentem hunc filium meum Kazimirum in solium regnumque meum surrogetis et ve- stram fidem, subieccionem et benivolenciam erga eum, quem macte virtutis ess, nisi me fallat affec- cio, auguror augeatis. Te quoque, Kazimire fili, adhortor, ut gentem Polonicam, cuius te regem presidemque relinquo, pietatis studio et iusticie legibus gubernes (...). Ioannis Dlugossi annales seu cronicae incliti Regni Poloniae , liber nonus, textum recensuit et moderavit D. Turkowska, adiutrice M. kowalczyk, commentarium confecit christina Pieradzka, Varsaviae 1978, s. 179. (^102) O. Balzer, Genealogia Piastów , kraków 1895, s. 376-378. Zob. też: J. Wyrozumski, Kazi-
mierz Wielki , Wrocław 2004, s 225 i n. (^103) Wg Jana Dąbrowskiego prawo Ludwika Węgierskiego do tronu polskiego opierało się „na
dziedziczeniu przez kobiety oraz na elekcji”. Idem, Koronacje andegaweńskie w Polsce , [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby , t. II, kraków 1938, s. 141. (^104) O. Balzer, O następstwie tronu w Polsce , s. 114 [400], 116 [402], 117 [403].
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 31
zarzucony. Według powszechnej opinii historyków 105 Ludwik Węgierski objął
tron polski na podstawie układów sukcesyjnych zawartych przez kazimierza
Wielkiego z jego szwagrem, królem węgierskim, karolem robertem w 1339 r.
w Wyszehradzie, a następnie ponowionych z królem Ludwikiem w 1355 r. w Bu-
dzie^106. W układach tych brało udział także polskie rycerstwo, które za swoją
zgodę na sukcesję Ludwika uzyskało od niego osobny przywilej, zwany „bu-
dzińskim” z 24 stycznia 1355 r. Z tego też powodu, zdaniem Juliusza Barda-
cha, władca ten objął sukcesję w Polsce na podstawie kazimierzowskiej de-
sygnacji potwierdzonej elekcją^107. W wydanym 30 lat później syntetycznym
opracowaniu dziejów ustroju i prawa dawnej Polski, ten sam badacz okre-
ślił objęcie tronu polskiego przez króla Ludwika „zachwianiem się zasady
dziedziczności”^108.
Powyżej przedstawione stanowiska wymagają konfrontacji z przekazami
źródłowymi. W tym względzie najważniejszy jest przekaz kroniki Janka
z czarnkowa, w którym najpełniej opisane zostały istotne okoliczności zwią-
zane z objęciem tronu w Polsce przez Ludwika andegaweńskiego. Podstawę
do tego stanowiły umowy (układy sukcesyjne) zawarte przez kazimierza z kró-
lem karolem robertem, a następnie z Ludwikiem.
„Właściwa umowa – jak pisze kronikarz – przysięgą i aktem piśmiennym stwier-
dzona, zawierała między innemi głównie trzy następujące warunki: po pierwsze
przyrzekł król Ludwik wszystkie granice królestwa Polskiego (opatrzyć), w szcze-
gólności zobowiązał się sam, swoimi ludźmi, własnym kosztem i staraniem odzy-
skać Pomorze; dalej, jeśli wspomniany król kazimierz zejdzie bez męskiego potom-
stwa, a Ludwik, król węgierski, po nim na królestwie nastąpi, nie wynosić na urząd
starościński żadnego cudzoziemca, lecz jedynie któregokolwiek z Polaków; naresz-
cie, żadnych nowych opłat czyli podatków nie nakładać, prawa zaś, przywileje i swo-
body ziemianom nienaruszenie zachowywać oraz wszystko, co było niesprawiedliwie
zabrane tak mężom kościelnym jak świeckim zwrócić bez najmniejszego sprzeciwia-
nia się” 109.
(^105) J. Wyrozumski, Geneza sukcesji andegaweńskiej w Polsce , „studia Historyczne”, r. 25:
1982, z. 2, s. 193 i n. Na temat polityki dynastycznej schyłkowego okresu rządów Władysława ło- kietka zob. także k. Jasiński, Współpraca polsko-węgierska w dziedzinie polityki dynastycznej u schyłku panowania Władysława Łokietka , [w:] Cracovia – Polonia – Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czter- dziestolecie pracy naukowej , red. W. Bukowski, k. Ożóg, F. sikora, s. szczur, kraków 995, s. 245- 254; idem, Polityka małżeńska Władysława Jagiełły , [w:] Genealogia: rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym , red. a. radzimiń- ski, J. Wroniszewski, Toruń 1996, s. 9-28; J. Śliwiński, Powiązania dynastyczne Kazimierza Wiel- kiego a sukcesja tronu w Polsce , Olsztyn 2000, s. 18, 23-25. Tam przegląd literatury przedmiotu. (^106) Zob. przegląd literatury w tym zakresie J. Wyrozumski, Geneza sukcesji andegaweńskiej
w Polsce , s. 185-189; idem, Kazimierz Wielki , s. 223 i n.; r. sobotka, Powołanie władcy , s. 150. (^107) J. Bardach, HPPP t. I, s. 437. (^108) Zob. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego , wyd. 3,
Warszawa 1996, s. 102. (^109) Kronika Janka z Czarnkowa , tłum. Józef Żerbiłło, opr. tekstu i przypisów Marek D. kowal-
ski, kraków 1996, s. 29.
NasTĘPsTWO TrONU W ksIĘsTWIE krakOWskO-saNDOMIErskIM I krÓLEsTWIE POLskIM 33
drodze elekcji. Elekcje te nie były samym tylko faktem, a więc wyłomem w za-
sadzie dziedziczności, jak to wyobrażał sobie Oswald Balzer. Elekcja w księ-
stwie krakowsko-sandomierskim była trwałą instytucją polityczno-prawną.
każdy nowy pretendent do tronu, aby sprawować władzę musiał uzyskać ak-
ceptację ze strony możnowładztwa i rycerstwa, którzy stanowili wraz z bisku-
pem krakowskim oraz – od lat osiemdziesiątych XIII w. także mieszczań-
stwem krakowa – zasadnicze gremium wyborcze. Elekcja nie była wolna co
do kręgu potencjalnych kandydatów, lecz ograniczona do krewnych zmarłego
księcia. Możliwe było jednak oddanie tronu w ręce przedstawiciela obcej dy-
nastii, jak to miało miejsce w przypadku Wacława II czeskiego^116. W obsadzie
tronu liczyły się prawa dziedziczne Piastowiczów, ale sama dziedziczność nie
była wystarczającym tytułem do objęcia rządów. stąd zabiegi panującego o jej
umocnienie, a więc przez adopcję, desygnację lub układy na przeżycie. Pro-
wadziły one w istocie do sui generis elekcji vivente rege albo dawały podsta-
wę do elekcji potwierdzającej. Występujące w księstwie krakowskim dwu-
krotnie rządy opiekuńcze^117 nie stanowiły w istocie wyjątków w kierunku
dziedziczenia tronu. W swej istocie oznaczały szczególną postać wyboru na-
stępcy, o czym świadczy zwłaszcza opisana w kronice kadłubka elekcja
Leszka Białego.
O wyborze na tron w krakowie w czasach od kazimierza sprawiedliwe-
go do Władysława łokietka decydował w zasadzie faktyczny układ sił poli-
tycznych. księciem krakowskim zostawał ten z pretendentów, który był
w istocie silniejszy i sprytniejszy w pozyskaniu poparcia lokalnych możnych
i rycerstwa. Dominacja siły i polityki była między innymi skutkiem braku
ścisłych reguł regulujących następstwo tronu. Z pewnością regułą nie była
zasada senioratu, gdyż jej w ogóle nie brano pod uwagę. sama dziedziczność
pełniła co najwyżej funkcję warunku wyboru; nie była natomiast tytułem do
tronu.
Istotne zmiany w kierunku stworzenia ścisłych zasad następstwa tronu
podjęto dopiero w okresie rządów Władysława łokietka. Polegały one na for-
sowaniu zasady dziedziczności tronu, jako tytułu legitymizującego rządy tego
władcy. Podstawą do tego była ideologia dziedziczności tronu zaczerpnięta
z nauczania kościoła katolickiego, który postrzegał ją jako zasadę prawa na-
tury, a więc opartą na woli Bożej (^118). W ten właśnie sposób dziedziczenie, jako
drugą obok elekcji drogę do objęcia władzy państwowej określał św. Tomasz
(^116) Inny przykład to gotowość Przemysła II, króla Polski (Wielkopolski), do oddania tronu
wielkopolskiego Mszczujowi II, nie pochodzącemu bynajmniej z rodu Piastów. (^117) Zob. W. sobociński, Historia rządów opiekuńczych w Polsce , „czasopismo Prawno-Histo-
ryczne”, t. 2: 1949, s. 283-284. Por. także s. 338-341 o związkach dziedziczności tronu i rządów opiekuńczych. (^118) Por. List do rzymian św. Pawła, 8,17: „synostwo Boże chrześcijan. (…) Jeżeli zaś jeste-
śmy dziećmi, to i dziedzicami: dziedzicami Boga, a współdziedzicami chrystusa”. Pismo Święte Nowego Testamentu , opr. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Lublin 1988, s. 468.
34 Wacław U r u s z c z a k
z akwinu w traktacie O władzy królewskiej^119. samo dziedziczenie, jako funda-
mentalna zasada następstwa tronu, gwarantowało większą stabilizację państwa,
nie tylko eliminując spory co do osoby następcy, ale także wywierając wpływ
na przyszłość. król–dziedzic dawał rękojmię zachowania istniejącego porząd-
ku prawnego w większym stopniu niż władca wybrany. syn jako dziedzic wi-
nien respektować wolę ojca i stworzony przez niego porządek. Zasada dziedzi-
czenia tronu nawiązywała do pradawnej w Polsce idei traktowania Piastów
jako panów przyrodzonych ( domini naturales ). koncepcję tę lansował anonim
zwany Gallem w swej kronice. Bynajmniej nie był jej wynalazcą, gdyż analo-
giczna koncepcja znana jest w Hiszpanii, Francji czy anglii w XII i XIII w.^120
Odwoływanie się przez łokietka do praw dziedzicznych i koncepcji pana
przyrodzonego ( dominus naturalis ) nie miało nic wspólnego z patrymonial-
nym charakterem państwa, który wypada uznać za kreację XIX-wiecznej hi-
storiografii 121. Było zrazu politycznym zabiegiem obliczonym na danie odporu
pretensjom króla czeskiego Jana Luksemburskiego do tronu polskiego
w związku z polskimi staraniami o zgodę papiestwa na koronację. Znalazło
ono poparcie z strony kościoła polskiego a także samego papiestwa zaintere-
sowanego w stabilizacji układu politycznego w Polsce^122.
kazimierz Wielki objął tron jako dziedzic, ale z akceptacją możnych.
W odniesieniu do jego osoby miała miejsce elekcja potwierdzająca, którą
w swej kronice opisał Jan Długosz. kazimierz Wielki powoływał się i podkre-
ślał swoje prawa dziedziczne, co znajdowało pełny wyraz w jego tytułach do-
minus et haeres. W jego polityce budowy i umocnienia królestwa Polskiego
sprawa sukcesji zajmowała szczególnie doniosłe miejsce. Jako monarcha roz-
tropny i przezorny, dbały o przyszłość państwa zdecydował się on na zawarcie
układu sukcesyjnego z królem węgierskim. stronami tego układu nie był jed-
nak sam król, ale także rycerstwo polskie, które zgodziło się w Budzie
w 1355 r., aby przyszłym królem Polski został Ludwik Węgierski oraz jego
męscy potomkowie, albo jego siostrzeniec Jan lub jego męscy potomkowie.
Tym samym przynajmniej formalnie usiłowano pogrzebać zasadę elekcyjno-
ści tronu polskiego, ustanawiając w to miejsce pisaną zasadę prawną dzie-
dziczności tronu, która wcześniej w krakowie nie obowiązywała. Jak się oka-
zało w niedalekiej przyszłości, brak męskich sukcesorów Ludwika i Jana
otworzyły na nowo kwestię następstwa w Polsce na drodze elekcji^123.
(^119) Zob. Św. Tomasz z akwinu, O władzy , [w:] idem, Dzieła wybrane , przeł. J. salij OP, kęty
1999, s. 221-258. (^120) Por. G. Martin, Le concept de ‘naturalité’ (naturaleza) dans les Sept parties d’Alphonse X
le Sage , [w:] E-Spania. Revue interdisciplinaire d’études hispanique médiévales , 5 juni 2008, http:// e-spania.revues.org/index10753.html, s. 1-10. (^121) Por. J. Matuszewski, Polska monarchia patrymonialna , op. cit., passim. (^122) Por. bullę papieża Jana XXII zezwalającą na koronację: Vetera monumenta , t. I, nr ccXXVI
z 20 VIII 1320 r., s. 147. E. Długopolski, Władysław Łokietek , s. 188-197. (^123) autor składa podziękowanie mgrowi Maciejowi Mikule (katedra Historii Prawa Polskiego
UJ) za uwagi merytoryczne i pomoc w redakcji przypisów.
