Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Praca doktorska
Typologia: Prace dyplomowe
1 / 182
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Idea złotego wieku a ludi saeculares w starożytnym Rzymie
Poznań 2015
Wiktorowi Felixowi i Filipowi – z miłością
Wstęp
Jean Delumeau we wstępie do Historii Raju – ogrodu Rozkoszy^1 pytał: „czy nasza epoka – nie powinna by, bardziej niż wszystkie epoki minione, dowiedzieć się, jakie były raje tych, co nas poprzedzili”? Pierwsza część tematu mojej dysertacji doktorskiej^2 wypływa właśnie z owego postulatu, choć obwarowanego wieloma zastrzeżeniami. Trudno jest uznać uprzywilejowaną pozycję naszej epoki, jej jakoby wyższość nad ją poprzedzającymi, ponadto dostrzegam niebezpieczeństwo, które niosłoby za sobą ścisłe utożsamienie „złotego wieku”, w rozumieniu starożytnych, z terminem „raj”. Dariusz Śnieżko twierdzi, że „w micie złotego wieku tradycja Śródziemnomorza zdeponowała przeświadczenie o tym, że w czasach początku panowało dobro i szczęście, że skarlałe pod każdym względem pokolenie współczesnych nie wytrzymuje porównania z generacją pierwszych ludzi”^3. Jest więc „mitem o innym świecie, który ma odtwarzać dramat jedynego istniejącego świata”^4. O uniwersalności mitu złotego wieku świadczy jego wpisanie w myślenie historyczne, gdyż jest jednym z rodzajów fundamentalnej metafory – metafory genezy^5. Jerzy Topolski definiuje metaforę fundamentalną jako „zakorzeniony w społeczeństwie sposób pojmowania świata, czyli bardziej trwałą osadzoną w świadomości (czy nieświadomości) strukturę, mechanizm, pryzmat, kąt czy punkt widzenia”^6. Mit genezy jest dla niego mitem głębokim, „przejawiającym się w tendencji nadawania początkom narodów, państw, instytucji, religii, rodów itd. jakichś szczególnie pozytywnych cech, a zarazem pomijania ciemniejszych stron owych początków”^7. Natomiast Richard Heinberg używa określenia mit uniwersalny , akcentując za Immanuelem Velikovskim, że „historia istnieje w micie tak jak mit w historii”^8. Przyjmuję, że mity to „mające coś mówić o świecie sformułowania, które uzyskały w sposób żywiołowy, bądź którym nadano (przez siły społeczne, polityczne czy inne) status prawd faktograficznych czy
(^1) J. Delumeau, Historia Raju. Ogród rozkoszy, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1996, s. 5. (^2) Dysertacja doktorska powstała dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki 2012/07/N/HS3/03808. (^3) D. Śnieżko, Mit wieku złotego w literaturze i sztuce polskiego renesansu. Wzory, warianty, zastosowania, Warszawa 1996, s. 9. 4 5 B. Croce, Zarys estetyki, przeł. Z. Czerny, Warszawa 1961, s. 96. 6 Zob. W. Wrzosek,^ O myśleniu historycznym, Bydgoszcz 2009. 7 J. Topolski,^ Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Warszawa 1996, s. 206. 8 J. Topolski, Mity w nauce historycznej oraz w nauczaniu historii, Zielona Góra 1992, s. 15. R. Heinberg, Memories and visions of paradise. Exploring the universal myth of a lost golden age, New York 1989, s. 16.
Zasadniczym celem mojej dysertacji doktorskiej było rozstrzygnięcie czy ludi saeculares stanowiły inaugurację złotego wieku. W związku z tym uznałam za zasadne wyjście poza dominujący w historiografii kanon interpretacyjny, a właściwie jego bezkrytyczną afirmację. Najbardziej ekspansywna i niemal powszechnie akceptowana okazała się wizja Paula Zankera, zawarta w rozdziale „Mityczna gloryfikacja państwa" (oryg. „Die mythische Überhöhung des neuen Staates") książki „August i potęga obrazów”. Autor ukazał ideę złotej epoki, twierdząc, że na jej początek kreowano ludi saeculares Augusta^18. Jego zdaniem główną rolę w czasie ceremonii odgrywał chór złożony ze stu dziesięciu specjalnie wybranych matron, a także trzy siedmioosobowe grupy odzianych na biało dziewcząt i chłopców, które wykonały pieśń wieku Horacego^19. Wątpliwości budzi także interpretacja przytoczonego przez Paula Zankera Carmen saeculare Horacego^20 , ograniczająca się do zaledwie dwóch zdań^21. Przeciwko postrzeganiu jej jako proklamacji złotego wieku wystąpił między innymi Duncan Barker. W artykule, opublikowanym w 1996 roku, wykazał, że w dziele wenuzyjskiego poety brakuje odniesień do powracającego za Augusta złotego wieku, panowania Saturna/Kronosa. To samo dotyczy inskrypcji z przebiegiem ludi saeculares , jak i przepowiedni sybillińskiej, zawartej u Flegona i Zosimosa. Duncan Barker doszedł do wniosku, że zarówno ludi , jak i carmen saeculare poniosły klęskę wobec oczekiwań, które postawił przed nimi Paul Zanker^22. Natomiast Andreas T. Zanker uznał, że Horacy w pieśni wieku bawił się tradycją złotego wieku i stworzył własną wizję^23. Teza o powiązaniach ludi saeculares z ideą złotego wieku, powstała jednak znacznie wcześniej, gdyż 27 stycznia 1894 roku, w 35 rocznicę urodzin cesarza Wilhelma II Hohenzollerna, Georg Wissowa zasygnalizował ją w swoim wykładzie, wygłoszonym na Uniwersytecie w
(^18) P. Zanker, August i potęga obrazów, przeł. L. Olszewski, Poznań 1999, s. 171- 172. (^19) Tamże, s. 172. (^20) Zob. M. Kubiaczyk, Carmen saeculare Horacego a program ideowy Oktawiana Augusta, Scripta Minora 9, pod red. J. Dobosza, Poznań 2014, s. 10 21 -171. Tamże, s. 177: „Motywy i obrazy pieśni odnosiły się do rytuałów, w których uczestniczono w ostatnich dniach. Ci, którzy brali w nich udział, mogli w każdym miejscu obszaru świątynnego ponownie odnaleźć przywołane obrazy Apollona i Diany oraz połączonych z nimi bóstw granicznych – boga Słońca (Sol) i bogini Księżyca (Luna)”. 22 D. Barker, The Golden Age is Proclaimed? The Carmen Saeculare and the renascence of the golden race, The Classical Quarterly, 46, 1992, s. 434-446, s. 435, jak złośliwie zauważa autor jedyne złoto, które pojawia się w wyżej wymienionym rozdziale książki Zankera, to złote skrzynie w których przechowywano wyrocznie sybillińskie. 23 A.T. Zanker, Horatian lyric and the Vergilian Golden Age, [online]. [dostęp 25 maja 2011].dostępny w Internecie: www.papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1427459.
Marburgu^24. Od tamtego momentu powtarzano ją powszechnie, choć jak uznałam powyżej, najpełniej wyraziła się w dziele Paula Zankera. Celem mojej pracy nie jest antykwaryczny opis wszelkich śladów „złotego wieku” w literaturze starożytnego Rzymu^25 , ani też podejście do tematu igrzysk wiekowych w duchu XIX wiecznego historycyzmu. Mniejszą wagę przykładam do wyznaczenia ścisłej i „jedynej słusznej” chronologii ludi saeculares. Interesują mnie miejsca „styku” złotego wieku z ludi saeculares. Tak zarysowana hipoteza badawcza określiła strukturę mojej dysertacji. Jej ramy chronologiczne wyznaczają daty ludi saeculares. W związku z fragmentarycznością źródeł dotyczących zwłaszcza tych igrzysk, które połączono z rocznicami założenia Miasta (za panowania Klaudiusza, Antoninusa Piusa i Filipa Araba), skupiam się na tych lepiej oświetlonych źródłowo ludi saeculares Augusta oraz Septymiusza Sewera. Zależność pomiędzy ideą złotego wieku a ludi saeculares poddałam analizie w oparciu o wyróżnione kategorie analityczne: czas, przestrzeń, pamięć i władzę. Pozostają one wobec siebie komplementarne. Pierwszą część dysertacji doktorskiej zatytułowałam „Czas”, gdyż zajmuję się w niej płaszczyzną temporalną powiązań złotego wieku z ludi saeculares. Czas mityczny to inaczej „czas tańczący w miejscu”^26 , który został zestawiony z legendą rodową Waleriuszy, leżącą u podstaw igrzysk wiekowych (rozdział „czas rodowy”). W dalszej kolejności zajęłam się chronologią republikańskich ludi saeculares , skupiając się na długości trwania saeculum (a także na jego etruskim pochodzeniu), który był mierzony okresem życia ludzkiego^27. W tej części śledzę także chronologię cesarskich igrzysk wiekowych, wyjaśniając manipulacje czasem, oraz podejmuję próbę odpowiedzi na pytanie, czy saeculum stało się okresem życia społeczeństwa rzymskiego jako całości (co mogą sugerować modlitwy odmawiane podczas igrzysk wiekowych) lub zostało też utożsamione z konkretnym władcą, bądź też dynastią. Kolejną płaszczyzną badań zależności między ideą złotego wieku a igrzyskami wiekowymi czynię „Przestrzeń”. Pierwszym rodzajem jest przestrzeń wyobrażona, a więc literackie wizje złotego wieku (Arkadia, Wyspy Szczęśliwe, Pola Elizejskie). Obraz ten zestawiam z przestrzenią skonkretyzowaną – częścią Pola Marsowego w Rzymie zwaną
(^24) G. Wissowa, Die Saecularfeier des Augustus. Rede zur Feier des Geburtstages Sr. Majestät des Kaisers und Königs am 27. Januar 1894 im Namen der Universität Marburg, Marburg 1894 (reprint Kessinger Legacy Reprints, Whitefish 2010). 25 26 Zob.^ B. Gatz, Weltalter, goldene Zeit und sinnerwandte Vorstellungen, Hildesheim 1967. Termin „czas tańczący w miejscu” zapożyczyłam od G. Gurvitcha (La vocation actuelle de la sociologie, Paris 1950). 27 Zob. J. Hall, The Saeculum Novum of Augustus and it's Etruscan Antecedents, ANRW II. 16.3, 1986, s. 2564 - 2589.
Relacje pomiędzy ideą złotego wieku a ludi saeculares w starożytnym Rzymie to prawdziwa terra incognita. Luki historiograficznej nie są w stanie zapełnić liczne artykuły poświęcone igzyskom wiekowym^35. Lektura części z nich przynosi spore rozczarowanie, jak ma to miejsce w przypadku „Les Jeux séculaires: rites, paroles et écrit”^36. Niemal w żadnym artykule nie jest rozwinięta teza o powiązaniu igrzysk z ideą złotego wieku. Ponadto dysponujemy tylko jednym pełnym tłumaczeniem protokołu igrzysk wiekowych z roku 17 p.n.e. – na język niemiecki, autorstwa Bärbel Schnegg - Köhler^37_._ Odczuwalny jest brak holistycznej wizji ludi saeculares ujętej w formie monografii, w której znalazłoby się miejsce na zbadanie relacji pomiędzy ideą złotego wieku a igrzyskami. Bodaj najbardziej, choć wciąż niewystarczająco, do tematyki tej zbliżył się Jussi Rantala w dysertacji doktorskiej pod tytułem „Maintaining Loyalty, Declaring Continuity, Legitimizing Power. Ludi saeculares of Septimius Severus as a Manifestation of the Golden Age”, obronionej 1 lutego 2013 roku na Uniwersytecie w Tampere (Finlandia)^38. Mimo braków w bibliografii, w tym też nieznajomości ustaleń Duncana Barkera^39 oraz Andreasa T. Zankera^40 , licznych uproszczeń^41 , zaletą publikacji
(^35) O ludi saeculares pisali (m.in.): A. Boyce, Processions in the Acta Ludorum Saecularium, TAPhA 72, 1941, s. 36-48; J. Aronen, Il culto arcaico nel Tarentum a Roma, Arctos 23, 1989, s. 19-39; Barnabei F., I commentari dei ludi secolari Augustei e Severiani scoperti in Roma sulla sponda del Tevere presso S. Giovanni dei Fiorentini, MonAl 1, 1891, s. 601-610; F. Bernstein, Ludi publici. Untersuchungen zur Entstehung und Entwicklung der Öffentlichen Spiele im Republikanischen Rom, Stuttgart 1998; P. Brind'Amour, L'origine des jeux séculaires, ANRW II 16.2,, 1934, s. 1334-1417; M. A. Cavallaro, Economia e religio nei ludi secolari Augustei: per una nuova interpretazione di CIL VI 32324, RhM 122, 1979, s. 49- 87; F. Coarelli, Note sui ludi saeculares , [w:] Spectacles sportifs et scéniques dans le monde étrusco-italique. Collection de L'Ecole française de Rome 172, 1993, s. 211-245; H. Dessau, Der Mond und die Säkularspiele des Augustus, Klio 10, 1910, s. 360-362; E. Diehl, Das Saeculum, seine Riten und Gebete, RhM 83/84, 1934/35, s. 255-272, 348-372; H. Erkell, Ludi saeculares und ludi Latini saeculares. Ein Beitrag zur römischen Theatergeschichte und Religionsgeschichte, Eranos 67, 1969, s. 16 6 - 174; G. Freiburger, Siècle et Jeux séculaires, Ktema 18, 1993, s. 91-101; J. Gagé, Recherches sur les jeux séculaires, REL 10 i 11, 1932 i 1933, s. 441-457 oraz 400 - 433; J. Gagé, Les jeux séculaires de 204 ap. J.-C. et la dynastie des Sévères, MEFR 51, 1934, s. 1-46; T. Mommsen, Commentarium ludorum saecularium quintorum et septimorum, EE 8, 1891, a. 617-672; L. Moretti, Frammenti vecchi e nuovi dei ludi secolari del 17 a. Chr., RPAA, 55/56, 1982 - 1984, s. 361-379; M. P. Nilsson, Saeculares Ludi, RE 2.2, 1920, s. 1696-1720; R. L. Roth, Über die römischen Säkularspiele, RhM 8, 1853, s. 365-376; L.R. Taylor, New Light on the History of the Secular Games, AJPh 55, 1934, s. 101-20; H. Wagenvoort, The Origin of the Ludi Saeculares , [w:] idem, Studies in Roman Literature, Culture and Religion, Leiden 1948, s. 193-232; P. Weiss, Die Säkularspiele der Republik
Jussi Rantali jest ścisłe odwołanie się do kontekstu panowania Septymiusza Sewera. Autor uznaje też, że inauguracja złotego wieku nastąpiła dokładnie podczas drugiego dnia uroczystości, z którym to argumentem polemizuję w dalszym toku rozprawy. Twierdzi on, że: „The most important detail to understand about the nature of the games, however, is that from the time of Augustus onwards, the ludi saeculares were a religious ritual that celebrated the beginning of a so called Golden Age”. Za przyczynki do tematu, które skłoniły mnie do refleksji nad tematem dysertacji, można uznać nieobszerne wzmianki: Monique Clavel-Lévêque – „L’Empire en jeux. Espace symbolique et pratique sociale dans le monde Romain”^42 , Johna Halla –„The saeculum novum of Augustus”^43 , Paula Zankera – „August i potęga obrazów"^44 , Karla Galinsky’ego – „Augustan Culture: An Interpretive Introduction"^45 , Denisa Feeneya – „Ceasar’s calendar: Ancient Time and the Beginnings of History”^46 , Johna F. Millera – „Apollo, Augustus and the poets"^47 , Stéphane Benoista – „Rome, le prince et la cité”^48. Także Jörg Rüpke, jeden ze znawców religii rzymskiej, powtarza aksjomat: ludi saeculares stanowiły inaugurację nowego – złotego wieku^49. Na gruncie polskim problem sygnalizowali Hieronim Markowski – „ Ludi saeclares " (pisownia oryginalna)^50 , Tadeusz Kotula –„Rzymskie Millenium"^51 , Ines Musialska –„ Ludi saeculares w cesarskim Rzymie"^52 , Małgorzata Kempińska – „ Ludi saeculares a ideologia władzy cesarza Septymiusza Sewera"^53 (także w nieopublikowanej pracy doktorskiej), Michał Bernatek – „ Ludi saeculares jako rzymska celebracja początku wieku"^54 oraz Artur Ryszard Jęcka, „ Ludi saeculares w I wieku n.e.”^55. Zazwyczaj ich stwierdzenia ograniczone są do kilku kategorycznych zdań, bądź też powtarzających się
(^41) J. Rantala, Mantaining Loyalty, s. 33. (^42) Paris 1984. (^43) ANRW II.16.3, 1986, s. 2564-2589. (^44) München 1987 i n_._ (^45) Princeton 1998. (^46) Berkeley, Los Angeles 2007. (^47) Cambridge, New York 2009. (^48) Pouvoir impérial et cérémonies publiques, Paris 2005. W innej publikacji pod redakcją m.in. F. Solera, F. Thelamona, S. Benoista, Ch. Hugoniota (Les jeux et les spectacles dans l'Empire romain tardif et dans les royaumes barbares, 49 Mont-Saint-Aignan 2008) temat igrzysk wiekowych nie został poruszony. J. Rüpke, “Secular Games” Religion Past and Present Brill Online, 2015, dostęp 13 marca 2015, <http:referenceworks.brillonline.com/entries/religion 50 - past-and-present/secular-games-SIM_124698> 51 Przegląd Klasyczny 9, 1936, s. 799- Meander 16, 1961, s. 69-84. Na temat związany z ludi saeculares Filipa Araba pisał też J. Kolendo (Plat avec representation du cirque lors des jeux seculaires de Philippe l'Arabe, Bayerische Vorgeschichtsblätter 50, 1, 1985, s. 463- 52 474.) oraz wspomniany poniżej Artur Ryszard Jęcka. 53 Studia Graeco-Latina IV, red.^ M. Szarmach i S. Wyszomirski, Toruń 2002, s. 113–^121. 54 Antiquitas 29, 2007, s. 587-600. 55 In Tempore 8, 2008, s. 1-9. Klio, 22.3, 2012, s. 29–38.
publikacji autorstwa Dariusza Śnieżko pt. „Mit wieku złotego w literaturze polskiego renesansu"^62 , w której nieco miejsca poświęcono starożytnym wzorcom aurea aetas. Zdaniem autora mit został użyty w kontekście „politycznym”^63 , choć nie precyzuje kiedy i gdzie. Problem „upolitycznienia” mitu złotego wieku, choć w zupełnie innym aspekcie, porusza także, ale w odniesieniu do historii Grecji – Claudia Zatta w artykule „Making history mythical. The golden age of Peisistratus”^64. O wiele dalej poszedł filozof kultury i religioznawca, Mircea Eliade^65 , który w „Micie wiecznego powrotu" przedstawił powiązanie mitu czterech wieków ludzkości z panowaniem pierwszego princepsa. Otóż, powołując się na koncepcje Wielkiego Czasu w tradycji indyjskiej (Atharwaweda X 8, 39-40) oraz wizję Hezjoda, zawartą w Pracach i Dniach, doszedł do wniosku, że cykliczne następowanie po sobie kolejnych wieków jest wyrazem buntu starożytnych przeciwko historii, przeciwko linearnemu postrzeganiu czasu. Uznał także, że każdy cykl kończy się zagładą kosmosu, ekpyrosis , która w pewnym sensie miała się wypełnić podczas wojen domowych po zamordowaniu Juliusza Cezara. Jego adoptowany syn, Oktawiusz, powtórzył akt stworzenia świata, a podczas ludi saeculares zmył winy i rozpoczął nowy złoty wiek, sam grając rolę Saturna^66. Podobne stwierdzenia pojawiają się także w innych opracowaniach tematu, jak np. w książce ,,Das Goldene Zeitalter. Utopien der hellenistisch-römischen Antike", autorstwa R. Günthera i R. Müllera^67. Duże znaczenie ma dzieło: „Weltalter, goldene Zeit und sinnverwandte Vorstellungen", autorstwa Bodo Gatza^68. Jest to rzetelna praca filologiczna, bazująca na źródłach historycznych, wzmiankująca także przepowiednię sybillińską oraz zawierająca
(^62) D. Śnieżko, Mit wieku złotego, Warszawa 1996. (^63) Tamże, s. 23. (^64) Arethusa 43, 2010, s. 21-62. Autorka powołuje się na publikację M. Detienne, Crise agraire et attitude religieuse chez Hésiode, Bruxelles 1963. Zob. M. Cambron-Goulet, Les étrangers des confins et le mythe de l'âge d'or :rencontre de l'idéal et du monstrueux dans la pensée grecque antique, Montréal 2007, http://www.archipel.uqam.ca/709/1/M10085.pdf, dostęp 12.01 65 .2015. W czasach nowożytnych motyw wiecznego powracania został poruszony także przez Fryderyka Nietzschego, zwłaszcza w książce Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinen (1883-1885). Przykładowy fragment: „Umieram i znikam, powiedziałbyś, i zaraz będę niczym. Dusza jest tak samo śmiertelna jak ciało. Ale powróci splot przyczyn, w który jestem uwikłany – który mnie znów stworzy! Ja sam należę do przyczyn wiecznego nawrotu. Przybędę znów, razem z tym słońcem, z tą ziemią, z tym orłem, z tym wężem – nie do nowego życia czy do lepszego, czy do podobnego: – będę wiecznie przybywał do tego życia, identycznego i tożsamego, we wszelkim szczególe, żeby znów nauczać o wszystkich rzeczy wiecznym nawracaniu – żeby znów mówić o porze wielkiego południa człowieka i ziemi, żeby znów ludziom wieścić nadczłowieka” (Tak mówił Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo I-IV, przeł. G. Sowiński, Kraków 2005, s. 214). 66 67 M. Eliade,^ Mit wiecznego powrotu, przeł.^ K.^ Kocjan, Warszawa 1998. 68 Stuttgart 1988. Hildesheim 1967.
bardzo istotny dla moich badań wykaz użycia literackiego motywu złotego wieku za panowania konkretnych cesarzy^69. Niestety brak w niej odniesień do igrzysk wiekowych. Mam nadzieję, że moja dysertacja doktorska choć w części wypełni lukę w badaniach nad ludi saeculares w starożytnym Rzymie i ich powiązań z ideą złotego wieku.
(^69) Jak się okazuje motyw ten nie był szczególnie mocno związany z cesarzami, którzy urządzili święta wiekowe. Był od nich niezależny.
Wprowadzenie
Czas jest jedną z kluczowych kategorii dla antropologii kultury czy filozofii. Aron Guriewicz miał rację pisząc: „Niewiele jest czynników, które by tak silnie charakteryzowały istotę kultury, jak pojmowanie czasu. W nim ucieleśnia się, z nim łączy się cały system pojmowania świata danej epoki, zachowania ludzi, ich świadomość, rytm życia, stosunek do przedmiotów”^71. Luciano Cova twierdził, że „il tempo, in effetti, è un argomento che interessa tutte le epoche, da quando gli uomini hanno cominciato a riflettere sulle proprie esperienze. E il tempo costituisce appunto un’esperienza centrale, alla quale di volta in volta nelle varie civiltà e nella storia di ciascuna civiltà vengono applicate forme diverse di concettualizzazione, legate anche ad altri ambiti dell’esperienza e della cultura”^72. Czasu nie możemy zaliczyć do kategorii obiektywnych, jego rozumienie jest ściśle powiązane z uwarunkowaniami kulturowymi. Z tego względu powinniśmy umieszczać go zawsze we właściwym kontekście kulturowym. Tematowi czasu w starożytności poświęcono wiele publikacji, badając jego filozoficzne podłoże^73 , powiązanie z religią^74 , a także bardziej praktyczne aspekty, jak na przykład sposoby jego mierzenia^75. Przedmiotem mniej lub bardziej wnikliwych refleksji stawały się także metody jego ukazywania w dziełach starożytnych^76 , a także personifikacje czasu, w tym też wieczności^77.
(^71) A. Guriewicz, Cóż to jest … czas? [w:] Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976, s. 95. (^72) Tempum, Aevum, Aeternitas. Concettualizzazione del tempo nel pensiero tardomedievale, Atti del Colloquio Internazionale, Trieste, 4 73 - 6 marzo 1999, red. G. Alliney, L. Cova, Città di Castello 2000, s. VIII. Np. R. Sorabji, Time, Creation and the Continuum Theories in Antiquity and the Early Middle Ages, New York 1983; M.F. Wagner, The Enigmatic Reality of Time. Aristotle, Plotinus and Today, Leiden 2009; I. Musialska, Rzymskie poczucie czasu i bieg historii, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae, 14, 2002, s.115-125; G.E.R. Lloyd, Czas w myśli greckiej, [w:] Czas w kulturze, wybrał i wstępem opatrzył A. Zajączkowski, Warszawa 1987, s. 207 74 - 260. G. Forsythe, Time in Roman Religion: One Thousand Years of Religious History. Routledge studies in ancient histor y , 4, New York; London 2012. Książka nie wniosła absolutnie nic do dyskusji nad tematem czasu w religii rzymskiej. Krytycznie odniósł się do niej Jörg Rüpke w swojej recenzji, która ukazała się na stronie internetowej Bryn Mawr Classical Review (BMCR) http://bmcr.brynmawr.edu/2013/2013-06- 35.html dostęp: 5.03.2014. Pod opieką naukową prof. Francisco Marco Simona powstaje praca doktorska na ten temat na Uniwersytecie w Saragossie (Hiszpania). 75 76 R. Hannah, Time in Antiquity, Londyn 2009 (seria Sciences of Antiquity). A. Purves, Topographies of Time in Hesiod, [w:] Time and Temporality in the Ancient World, red. R. Rosen, Filadelfia 2004, s. 147-169; R.P. Mittal, Time and History in Virgil’s Aeneid, Michigan 2011; G.
Rozdział 1 Czas „tańczący w miejscu”
Czas w starożytności
Czas historyczny, graficznie przedstawiany jako oś, której istotną cezurą jest narodzenie Chrystusa^87 , tak bardzo wpłynął na nasze myślenie, że i dzisiaj próbujemy interpretować całą starożytność linearnie, przyczynowo-skutkowo, nie zważając na cywilizację, kontekst epoki czy też konkretnego okresu^88. Ponadto jednym z naszych nowożytnych idoli jest chronologia^89. Racjonalne myślenie wpłynęło też na to, że wielu badaczy z założenia odrzucało mity jako nic nie wnoszące w „Historię”. Podczas gdy wielokrotnie stanowią one zmetaforyzowaną przeszłość, której nie należy rozpatrywać w kategoriach „prawdy” (przynajmniej w jej współczesnym rozumieniu) i „fałszu”^90. Dowiódł tego chociażby Domingo Plácido Suárez w artykule „El mito de las edades como metafora de los procesos de integración y exclusión”^91. Niezwykle istotne i myślę, że brzemienne w skutkach, okazały się ustalenia Paula Veyne’a zawarte w eseju ,,Les Grecs ont-ils cru à leurs mythes?” (Seuil 1983)^92. Wykazał on bowiem, że nie można postrzegać mitów w dychotomii prawda/fałsz, choć nawet niektórzy Grecy próbowali odrzucać mniej prawdopodobne elementy mitów (dzięki wierze w logos ), ale mimo to „Myth is truthful, but figuratively so. It is not historical truth mixed with lies; it is a high philosophical teaching that is entirely true, on the condition that, instead of taking it literally, one sees in it an allegory”^93. Natomiast Alain Ballabriga uznaje, że „La pensée mythique est un phénomène spéculatif complexe et ouvert même là où elle ne se désiste pas en faveur du
(^87) Zob. A. Guriewicz, Kategorie, s. 112-150. Autor analizuje zmiany jakie przyniosło ze sobą chrześcijaństwo. 88 Zob. H. J. Westra, M. Nikolic, The Logic of the Myth of the Ages in Hesiod's Works and Days, Mouseion III 6, 2006, s. 313 89 - 322. Jerzy Topolski twierdził, że brak osi czas stanowił dla historyków starożytnych niemały kłopot, byli zmuszeni wybierać jakiś punkt w chronologii, by od niego zacząć liczenie kolejnych lat – J. Topolski, Od Achillesa do Béatrice de Planissolles, Warszawa 1998, s. 11. 90 G.A. Magee uważa, że: „In myth we find primordial truths ( archai ) revealed in a form that is «naive» in the sense of being un-self-conscious or pre-reflective”, Philosophy Documentation Centre http://www.pdcnet.org/pages/Products/electronic/pdf/magee.pdf 91 dostęp: 7.11.2013 r. 92 Studia Hist. Antigua 21, 2003, s. 15-38. Korzystam z tłumaczenia na język angielski: Did the Greeks Believe in Their Myths? An Essay on Constitutive Imagination 93 , przeł. P. Wissing, Chicago 1988. P. Veyne, Did the Greeks, s. 62.
rationalisme^94. Pomijając kwestię binarnej opozycji prawdy i fałszu, warto przyjrzeć się temu, na co zwrócił uwagę Jean-Pierre Vernant. Uznał on, że mit, jako narracja z przeszłości, sprawia wrażenie, jakby istniał, zanim jeszcze ktokolwiek zaczął go opowiadać. Zatem „nie jest więc wytworem indywidualnej inwencji ani twórczej fantazji, ale kwestią przekazu i pamięci”^95. Do tych kategorii odnoszę się szczegółowo w trzeciej części dysertacji. Mechanizm całkowitego odrzucenia mitu o czterech wiekach ludzkości pojawia się w dziele gramatyka Censorynusa^96 , który w 238 roku n.e. – czyli na dziesięć lat przed 1000 - leciem założenia Rzymu^97 , podarował De die Natali Liber swojemu możnemu przyjacielowi Kwintusowi Cerelliuszowi. Głównymi źródłami Censorynusa były prace Marka Terencjusza Warrona (116-27 p.n.e.), ale także Aulusa Gelliusza (2 poł. II w. n.e.), Swetoniusza (ok. 69 - po 130), Pliniusza Starszego (23- 79 n.e.). Otóż pod koniec szesnastego rozdziału, Censorynus pisze: „itaque ut saecula possim percurrere et hoc nostrum praesens designare, omissis aureis argenteisque et hoc genus poeticis, a conditu urbis Romae, patriae nostrae” (DN 16,7)^98. Zatem dla gramatyka żyjącego w III wieku n.e. cykl wieków ludzkości był już tylko i wyłącznie poezją. Kluczem do zrozumienia tego są wspomniane wyżej słowa Jean-Pierra Vernanta; Censorynus nie krytykuje konkretnych wytworów poetyckich, a właśnie owo wyobrażenie o czterech wiekach ludzkości lub też wyłącznie o złotym wieku, które było obecne w świadomości zbiorowej. Warto zwrócić uwagę na inne, dość znamienne pominięcie Censorynusa, które odzwierciedla wspomnianą chęć zracjonalizowania historii, w tym także początków igrzysk wiekowych. Otóż w rozdziale siedemnastym omawianego dzieła, autor poruszając problem wieków ( saeculum naturale^99 oraz saeculum civile^100 ), poświęca sporo miejsca
(^94) A. Ballabriga, L'invention du mythe des races en Grèce archaïque, Revue de l'histoire des religions, 215.3, 1998, s. 309. 95 96 J.-P. Vernant, Mity greckie czyli świat, bogowie, ludzie, przeł. J. Łukaszewicz, Wrocław 2002, s.7. Pryscjan nazwał go najbardziej uczonym spośród gramatyków (Prisc. Institutiones 1.16=13.9 ed. H. Keil). Wielka szkoda, że Ignacy Lewandowski w „Historiografii rzymskiej” (Poznań 2007) pominął tę postać. Dziwi to szczególnie, gdyż cognomen Censorinus wskazuje na przynależność do rodu Marcjuszy (gens Marcia), posiadającego dość duże znaczenie w czasach Republiki, o czym świadczą chociażby postaci Lucjusza Mariusza Censorynusa (konsul - 39 r. p.n.e.) czy jego syna - Gajusza Mariusza Censorynusa (konsula 8 roku p.n.e., którego Wallejusz Paterkulus nazwał „vir demerendis hominibus genitus” – „mąż zrodzony do pozyskiwania serc ludzkich”– Historia rzymska II 102, przeł. E. Zwolski, Wrocław 2006), ale także w czasach Cesarstwa jeśli faktycznie istniał Appiusz Klaudiusz Censorynus, uzurpator za czasów Klaudiusza II Gockiego wymieni 97 ony w SHA w gronie trzydziestu tyranów III 33). 98 Podkreśla ten fakt P. Forisek w pracy: Censorinus and his work^ De Die Natali, Debrecen 2003, s. 5. Korzystam z : Censorini De Die Natali Liber, recensuit F. Hultsch, Lipsk 1867 oraz tłumaczenia na język polski – Censorini, Liber de die natali ad Quintum Caerellium/Censorynus, Księga o dniu urodzin dla Kwintusa Caerelliusza, przeł. B.J. Kołoczek, Poznań 2014. 99 Saeculum naturale to spatium vitae humanae longissimum partu et morte definitum (Censorinus, DN 17.2.)
