Pobierz III Rzeczpospolita. Dziedzictwo PRL i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
III Rzeczpospolita. Dziedzictwo PRL
Wprowadzenie Przeczytaj Mapa interaktywna Schemat + Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Tadeusz Mazowiecki, Exposé w Sejmie, 24 sierpnia 1989 (fragment). Źródło: Stenogramy z posiedzeń Sejmu RP X kadencji, posiedzenie nr 6 z dni 23 i 24 sierpnia 1989 r., s. 86; cytat za: www.sejm.gov.pl (archiwum). Źródło: Leszek Pietrzak o polityce grubej kreski, dostępny w internecie: h p://www.old.uwazamrze.pl/artykul/1041692/fundament-z-grubej-kreski/3. Źródło: Andrzej Brzeziecki o polityce grubej kreski, dostępny w internecie: h ps://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1699984,1,bledy-pierwszego-premiera-iii- rp.read.
Źródło: Teresa Torańska, My, Warszawa 1994, s. 28–29.
Opiszesz, jak powstała III Rzeczpospolita. Wyjaśnisz, czym była „gruba kreska”. Przeanalizujesz założenia planu Balcerowicza i reakcje społeczne na wdrażane reformy gospodarcze.
Przeczytaj
Odzyskanie suwerenności
Jednym ze skutków przemian ustrojowych w krajach dawnego bloku wschodniego, które miały miejsce na przełomie lat 80. i 90., było rozwiązanie Układu Warszawskiego. We wrześniu 1990 r., tuż przed zjednoczeniem Niemiec, sojusz opuściła Niemiecka Republika Demokratyczna. Polska w grudniu 1990 r. podjęła z ZSRS rozmowy o wycofaniu z jej terenów wojsk sowieckich, które były jednym z przejawów ograniczonej suwerenności kraju. Do opuszczenia sojuszu całkowicie zależnego od ZSRS zaczęły też dążyć inne „demoludy”. 25 lutego w Budapeszcie państwa członkowskie, m.in. Polska, Czechosłowacja i Rumunia, podpisały umowę o zakończeniu współpracy wojskowej w ramach Układu Warszawskiego, a 1 lipca 1991 r. w Pradze ostatecznie zlikwidowano sojusz. Rozpad ZSRS, który nastąpił 26 grudnia 1991 r., przypieczętował tę decyzję.
Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego przyspieszyło wycofywanie wojsk ZSRS z terenów Polski, które rozpoczęło się w kwietniu 1990 roku. W latach 1989–1991 kraj opuściło 23 432 żołnierzy sowieckich oraz setki ton sprzętu wojskowego. W 1992 r. wycofano 31 407 żołnierzy, a rok później 4214 żołnierzy. 17 września 1993 r. gen. Leonid Kowaliow zameldował prezydentowi Lechowi Wałęsie zakończenie wycofywania wojsk sowieckich z terytorium Polski.
Wasz prezydent, nasz premier
Podczas obrad przy Okrągłym Stole obie strony – opozycja i rządzący – zgodziły się na ustanowienie urzędu prezydenta PRL. W lipcu 1989 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało na ten urząd gen. Wojciecha Jaruzelskiego. We wrześniu powołano nowy rząd, na którego czele stanął działacz opozycyjny Tadeusz Mazowiecki. W skład gabinetu wchodziło jedenastu ministrów z opozycji solidarnościowej oraz czterech z PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza), czterech z ZSL (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe) i dwóch z SD (Stronnictwo Demokratyczne). Przedstawiciele PZPR utrzymali tzw. resorty siłowe – Ministerstwo Obrony Narodowej
Tadeusz Mazowiecki (1927–2013), premier Polski w latach 1989–1991, w czasie strajku w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 r. stanął na czele Komisji Ekspertów przy Prezydium Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego i wspierał negocjacje MKS z władzami PRL. Po zakończeniu strajku był głównym doradcą Lecha Wałęsy i Solidarności. W styczniu 1981 r. objął stanowisko redaktora
Nowe państwo
29 grudnia 1989 r. sejm uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przywracając historyczną nazwę państwa: Rzeczpospolita Polska oraz dawne godło: orła w koronie. Art. 1 znowelizowanej konstytucji głosił: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Usunięto zapisy o przewodniej roli PZPR, ustroju socjalistycznym i sojuszu z ZSRS. Wprowadzone zostały także wolności obywatelskie, m.in. prawo do swobodnej działalności politycznej, kulturalnej i publicystycznej. Zniesiono cenzurę. Możliwe stały się także wyjazdy za granicę. Zezwolono na nieskrępowaną działalność gospodarczą.
Dziedzictwo PRL
Upadek systemu komunistycznego w Polsce dokonał się w sposób pokojowy. Przez kraj przeszła jedynie fala burzenia pomników i budowania nowych. Zmieniono także nazwy niektórych ulic, kojarzące się z poprzednim okresem. Zniesienie cenzury pozwoliło na rzetelne opisywanie historii najnowszej, publikację nieznanych dokumentów oraz edycję zakazanych do tej pory książek, wydanych na emigracji lub w drugim obiegu. Coraz głośniej domagano się pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców zbrodni i nadużyć z okresu komunizmu, kasacji niesprawiedliwych wyroków sądowych oraz zadośćuczynienia za doznane krzywdy.
Pozostałością po komunizmie było m.in. zapóźnienie cywilizacyjne i gospodarcze kraju. Upadek nierentownych fabryk i kopalń oraz państwowych gospodarstw rolnych, które nie mogły sobie poradzić w warunkach
przychodzi nam działać. Przeszłość odkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania. Źródło: Tadeusz Mazowiecki, Exposé w Sejmie, 24 sierpnia 1989 (fragment).
Godło Rzeczypospolitej Polskiej. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
gospodarki rynkowej, spowodował wysokie bezrobocie oraz wiele patologicznych zjawisk społecznych. Dziedzictwo komunizmu stanowił bowiem także specyficzny sposób myślenia ludzi, którzy często zmuszeni do życia w kłamstwie, przez lata byli nagradzani za konformizm i posłuszeństwo wobec władzy. System, który panował w PRL, dawał ludziom pewne gwarancje bezpieczeństwa (m.in. stabilności zatrudnienia), ale w zamian odbierał wolność, nie wymagał ponadto samodzielności ani inicjatywy. Upadek komunizmu był początkiem wolności, lecz zarazem końcem tak pojmowanego bezpieczeństwa. Część społeczeństwa nie potrafiła dostosować się do nowych warunków i nie akceptowała zmian. Wielu ludzi nie rozumiało zależności między dobrem wspólnym a własnym interesem. Takiego człowieka – całkowicie uzależnionego od systemu, a przy tym zdemoralizowanego przez ogłupiającą propagandę i trudne warunki życia, prezentującego postawę roszczeniową – określa się terminem homo sovieticus.
Plan Balcerowicza
Gospodarka, którą III Rzeczpospolita odziedziczyła po PRL, była w fatalnym stanie. Oprócz przestarzałych technologii, zdeformowanej struktury zatrudnienia (przez sztuczne tworzenie etatów i budowę niepotrzebnych zakładów) oraz zniszczonego środowiska naturalnego problemem było olbrzymie zadłużenie zagraniczne. Najważniejszymi zadaniami, przed którymi stanął nowy minister finansów Leszek Balcerowicz, były opanowanie hiperinflacji, stabilizacja finansów państwa i prywatyzacja gospodarki, czyli przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w prywatne. Działania te miały na celu stworzenie wolnego rynku.
Na fotografii przedstawiono odsłonięcie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie w 1951 roku. W wyniku przemian ustrojowych, których celem była eliminacja symboli związanych z systemem komunistycznym, pomnik w 1989 r. został rozebrany. Dzierżyński był jednym z twórców komunistycznego aparatu terroru w ZSRS oraz przywódcą tajnej policji Czeka. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
wysokie bezrobocie, nadmierny spadek PKB, produkcji przemysłowej, a także zmniejszenie się dochodów realnych ludności. Społeczeństwo polskie do dziś ponosi społeczne koszty transformacji. Jak opisuje Mateusz Rolski z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w swojej pracy poświęconej analizie i krytyce planu Balcerowicza:
T. Kowalik podkreśla, że ówczesna władza zmarnowała wyjątkową szansę stworzenia podstaw sprawiedliwego systemu społeczno‐gospodarczego. Zamiast tego powstał system, „[…] którego znakiem firmowym stały się masowe i permanentne, przez wiele lat najwyższe w Europie Środkowej, a potem najwyższe w UE bezrobocie; jedne z najwyższych rozpiętości dochodowych; demontaż państwa opiekuńczego. Dodać do tego należy złamanie siły negocjacyjnej pracobiorców. Szokowa operacja oznaczała zgodę na wprowadzenie do Polski najgorszej odmiany kapitalizmu”.
“
Cytat za: Mateusz Rolski, Krytyka planu Balcerowicza w ujęciu Grzegorza Kołodki oraz Tadeusza Kowalika, s. 99, ue.katowice.pl [dostęp: 8.03.2022].
Trwa wczytywanie danych ..
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmbEY4k
Film opowiadający o III Rzeczpospolitej.
Słownik
demontaż
(z łac. de – z, od + montage – montaż) rozkładanie np. przedmiotu na części, w wyniku czego nie stanowi całości
exposé
(franc.) przemówienie programowe wygłaszane przez przewodniczącego rządu (desygnowanego na premiera) na forum parlamentu (jednej z jego izb)
hiperinflacja
(z gr. hyper – nad + łac. inflatio – rozdęcie) bardzo wysoka i gwałtowna inflacja spowodowana załamaniem systemu finansowego
nowelizacja konstytucji
(łac. novellae ( constitutiones, leges) – nowe (statuty, prawa)) częściowa zmiana obowiązującego aktu prawnego
Okrągły Stół
członkowskich obok ZSRS należały: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia i Węgry
Zgromadzenie Narodowe
wspólne zgromadzenie Sejmu i Senatu RP pod przewodnictwem Marszałka Sejmu
Słowa kluczowe
III Rzeczpospolita, III RP, Leszek Balcerowicz, polityka grubej kreski, nowelizacja konstytucji, świat na przełomie tysiącleci, plan Balcerowicza, transformacja gospodarcza
Bibliografia
T. Torańska, My, Warszawa 1994.
A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2012, Kraków 2013.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Mapa interaktywna
Polecenie 1
Zapoznaj się z mapą interaktywną. Opisz, w jaki sposób na zmiany gospodarcze reagowali mieszkańcy Polski w latach 90. XX wieku. Jakie były przyczyny poszczególnych zjawisk?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Zastanów się, czy znasz przykłady innych protestów lub wystąpień w twojej miejscowości albo okolicy, które związane były z przekształceniami gospodarczymi wynikającymi z transformacji ustrojowej i gospodarczej lat 90. XX wieku. Opisz je krótko.
Twoja odpowiedź
Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 2
Przedstaw główne założenia planu Balcerowicza.
Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 3
Wyjaśnij, dlaczego reformy gospodarcze zainicjowane przez Leszka Balcerowicza spotkały się z niezadowoleniem społecznym.
Twoja odpowiedź
醙
醙
Ćwiczenie 4
Zapoznaj się z poniższym tekstem i odpowiedz na pytanie: na czym polegała wyjątkowość rządu Tadeusza Mazowieckiego?
Exposé Tadeusza Mazowieckiego (fragmenty)
Wysoka Izbo! […] Konieczne jest wprowadzenie rządów prawa, przyznanie każdemu obywatelowi praw zgodnych z międzynarodowymi paktami, umowami i konwencjami. Obywatele muszą mieć poczucie wolności, bezpieczeństwa i współuczestnictwa. Poczucie mogą mieć tylko w państwie praworządnym, w którym każde działanie władzy oparte jest na prawie, a sposób stanowienia, treść i interpretacja jego przepisów odpowiadają społecznemu poczuciu sprawiedliwości. […]
Zmianę sytuacji politycznej w Polsce określa dziś fakt, że nowy rząd powstaje z inicjatywy „Solidarności”, w porozumieniu ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym. Odbierane jest to jako wydarzenie niezwykłe. W naszym życiu politycznym możliwość formowania rządu przez każdą siłę reprezentowaną w parlamencie musi jednak stać się czymś zupełnie normalnym.
Rząd, który utworzę, nie ponosi odpowiedzialności za hipotekę, którą dziedziczy. Ma jednak ona wpływ na okoliczności, w których przychodzi nam działać.
Przeszłość podkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania.
Jestem świadom, że dla moich rodaków najważniejsze jest dziś pytanie, czy może być lepiej. Odpowiemy na to wszyscy.
“
輸
Ćwiczenie 6
Zapoznaj się z fragmentami wywiadu Teresy Torańskiej z Leszkiem Balcerowiczem opublikowanego w 1994 roku. Na podstawie wypowiedzi Balcerowicza wykonaj zamieszczone niżej polecenie.
Teresa Torańska
My
T.T.: – Ale tej reformy jaki właściwie był cel?
L.B.: – Mówiąc lapidarnie, żeby było lepiej aniżeli bez reform. A poważnie: żeby Polska mogła szybciej rozwijać się gospodarczo i żeby w związku z tym warunki życia ludzi były lepsze, tak.
T.T.: – No właśnie, a ludzie twierdzą, że się im pogorszyło.
L.B.: – Nie zgadzam się. […] Zawsze trzeba porównywać sytuację ludzi, jaka zaistniałaby przy braku reform […] albo przy niekonsekwentnych zmianach […]. Wtedy widzi się, jak wyraźne korzyści przynoszą reformy radykalne. Dostrzega się też, że głównym kosztem reformy jest utrata pewności zatrudnienia. Gospodarka rynkowa jest bowiem tak zbudowana, że nie sposób w niej osiągnąć w każdym dowolnym momencie idealnej synchronizacji między liczbą osób, które chcą pracować, i liczbą miejsc pracy. Gospodarka socjalistyczna charakteryzowała się innym typem nierównowagi: nadmiernym zatrudnieniem, nazywanym ukrytym bezrobociem, zjawiskiem być może pozytywnym – oceniając je z pozycji jednostki, która nie musi starać się o pracę, zabiegać o nią, szanować ją – ale korzystnym tylko pozornie, bo ktoś musiał za tę bezużyteczną często czy zgoła mało efektywną pracę płacić, i płacił – konsument […]. Zasady „czy się stoi, czy się leży” nie da się bowiem pogodzić z regułami sprawnej gospodarki. Każdy więc, kto jest za gospodarką rynkową, musi się godzić z marginesem bezrobocia,
“
醙
jaki ten typ gospodarki produkuje, bo jest ono jego naturalną […]
właściwością.
[...]
T.T.: – Leszku, a twoim zdaniem – muszę cię jeszcze raz zapytać –
ludziom się w końcu pogorszyło w wyniku radykalnej reformy czy nie?
L.B.: – Jeżeli mówimy „pogorszyło”, to musimy zapytać: w porównaniu
z czym pogorszyło? [...] Na pewno tym, którzy stracili pracę, jaką mieli
poprzednio.
T.T.: – Czyli?
L.B.: – Ludziom pracującym w tych częściach gospodarki, które były
najmocniej związane z socjalizmem. Więc jak socjalizm się zawalił, to
i one albo się zawaliły, albo ogromnie obniżyły swoje znaczenie. Do
takich części należą na przykład PGR-y, które poprzednio były ogromnie
marnotrawne i utrzymywały się kosztem wielkich dotacji. […]
Relatywnie zaś pogorszyło się górnikom i robotnikom przemysłu
ciężkiego, bo oni porównują swoją sytuację z sytuacją nowych
przedsiębiorców, bankowców, maklerów, adwokatów, notariuszy,
menedżerów, finansistów itd., którym poprawiło się znacznie bardziej
niż im. Co jest faktem. Albowiem każdy system gospodarczy ma
właściwą sobie hierarchię płacy i pres żu. W gospodarce
socjalistycznej ci wszyscy adwokaci i menedżerowie mieli stosunkowo
niską pozycję, bo nie było na nich zapotrzebowania, w gospodarce
rynkowej natomiast popyt na nich ogromnie rośnie, rosną więc ich
dochody i pres ż, ponieważ bez nich owa gospodarka nie może
funkcjonować. Przechodzenie do gospodarki rynkowej nieuchronnie
wiąże się bowiem z wielkimi przetasowaniami dużych grup ludzi i ci
którzy przesuwają się w dół na tej skali płacy i pres żu, nie mogą
najprawdopodobniej być tym zachwyceni.
