Pobierz ilustracja w książce literackiej polskiego oświecenia i więcej Prezentacje w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
R O C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E Tom XXXV, zeszył 4 — 1987
JA N IN A W IER CIŃ SK A
ILUSTRACJA W KSIĄ ŻCE LITER A C K IEJ
PO LSKIEG O O ŚW IEC EN IA *
Zgodnie z powszechnie przyjętym sądem polska książka literacka doby oświecenia na ogół nie była ilustrow ana1 i tylko nieliczne wyjątki m ają świadczyć o pewnych na tym polu usiłowaniach. W stępny rekonesans pozwolił na poczynienie paru uwag, z którymi w arto się podzielić. Sięgając po porównania do Francji i Niemiec dochodzi się do wniosku, że po to, by i w Polsce XVIII-wiecznej mogła cieszyć się powodzeniem wy smakowana produkcja wytwornych książek, potrzeba było zakorzenionych w przeszłości przyzwyczajeń literackich, mistrzowskich wzorców oraz wa runków technicznych, umożliwiających wykonanie »ilustracji, winiet i ozdob ników. Brakowało wyszkolonych rysowników, kopistów i miedziorytników, nie było uczelni artystycznych ani pracowni kształcących sztycharzy. W kilku ośrodkach prowincjonalnych, przenosząc się zresztą z miejsca na miejsce, działali różnego pokroju rytownicy kartuszy herbowych, wizerunków i przed stawień dewocyjnych; zwracano się czasem do G dańska, Torunia i Śląska, gdzie dysponowano bardziej doświadczonymi w tego typu produkcji szty- charzami. W początkach panowania Stanisława Augusta warstwa wykształcona, a więc ta, z której rekrutować się mogli cżytelnicy interesujących nas tu książek, czytała przede wszystkim po francusku, czasem po angielsku lub włosku — dla tej elity sprowadzano książki z zagranicy. Ciągle istniał krąg publiczności, która poza kalendarzami z prognostykam i, historiami Meluzyny, Magielony czy Aleksandra Macedońskiego, innej lektury nie wymagała.
- T e m a t ten w u jęciu sz erszy m o m ó w iła J. W i e r c i ń s k a. Buchillustrationen der polnischen Aufklärung. In: Chodowiecki und die Kunst der Aufklärung in Polen, und Preußen [...]. rsg. v o n H. R o th e u n d A. R y szk iew icz. K ö ln -W ie n 1986 s. 1 31-153. 1 Z. G o l i ń s k i. Edytorstwo. W : Słownik literatury polskiego Oświecenia. P o d red. T. K o s t- kiew iczow ej. W ro c ła w — W a rsz a w a — K r a k ó w — G d a ń s k 1977 s. 103. N a te m a t sz a ty z e w n ę trz n e j k siążk i p o lsk iej tej e p o k i zo b .: Z. S t a n i s z e w s k i. Z arys pro b lem a tyk i-d o tyczą cej estetyki polskiego druku książkowego X V III wieku. „ Z e S k a r b c a K u ltu r y ” 1960 z. 1 s. 1 2 0 -1 6 4.
168 J A N IN A^ W IE R C IŃ S K A
Współczesny pisarz2 twierdził w 1783 r., że można objechać dziesięć dworków, by w jednym z nich znaleźć interesującą książkę. Dla rzemieślników i kupców, a więc dla mieszczaństwa, sprowadzano lub wydawano książki w języku niemieckim, które służyły pogłębieniu znajomości zawodu i języka, nie zaś rozrywce. Gdy więc Francja od dawna szczycić się mogła wykwintnymi foliami i oktawami z winietami i ilustracjami Picarta, Coypela, Bouchera, gdy słynne Fables La Fontaine'a sfinansowane przez Fermiers Généraux mogły się tam ukazać w 1761 r., w Polsce książka podobnego typu była nie znana. Stopniowo dopiero, jak o tym świadczy biblioteka królewska i inne księgozbiory magnackie, zaczynała, i tam docierać, oczywiście w swej oryginalnej impor towanej postaci. Najodważniejszy wydawca nie mógłby — bez wsparcia finansowego — ośmielić się tak, by wylansować modną livres à gravures francuskiego typu. W ykonanie miedziorytów przez artystów o ustalonej renomie a nie przez prowincjonalnych czy klasztornych samouków, było zbyt kosztowne. Dlatego właśnie form uła zaprezentowana przez zasłużonego i wrażliwego na estetykę druku „bibliopolę” warszawskiego Grólla polegała bardziej na zdobieniu niż ilustrowaniu. N a kartach jego niewielkiego formatu tomików pojawiały się z reguły drzeworytnicze ozdobniki, sprowadzane z zagranicy razem z resztą m ateriału drukarskiego. W połowie XVIII w. upodobania czytelnicze zaczynały się bliżej precy zować. Popularność nieśmiertelnego Telemaka Fénélona, czytywanego dotąd po francusku, wpłynęła na pojawienie się polskiego tłumaczenia z ilustracjami. Telemak, który łączył cechy eposu i rom ansu, był lekturą nieomal obowiąz kową wszędzie tam, gdzie m iano jakieś ambicje edukacyjne. Książka, wydru kowana w Lipsku w 1750 r.3, zawierała kilka miedziorytów Johanna Christia na Püschla, sztycharza miejscowego. Za pośrednictwem środków barokowego, dekoracyjnego języka wizualnego ilustracje przekazywały zawartą w dziełku Fénélona lekcję chrześcijańskiej moralności, przybranej w antyczny kostium, a że wyobraźnia ilustratora lubowała się w elementach fantastycznych, ryciny musiały zapewne wywierać wcale nie małe wrażenie na czytelnikach. Należałoby się może spodziewać, że skoro największe szanse poczytności powinny były wówczas mieć wchodzące w modę romanse i powieści awan turnicze, tam przede wszystkim można by oczekiwać ilustracji. Okazuje się jednak, że wśród najczęściej czytywanych utworów kilka zaledwie nimi
2 P. Ś w i t k o w s k i. Dokończenie ,,Stanu politycznego Polski". „ P a m ię tn ik H isto ry c z n o - -P o lity c z n y ” 1: 1783 s. 600, c y t. za: J. S z c z e p a n i k. W : Problem y literatury polskiej okresu Oświecenia. W ro c ła w 1973 s. 102. 3 P rzypadki Telem aka syna Ulisesa... po francusku napisane, a teraz na polski ję z y k przełożone i kopersztycham i przyozdobione. P ie rw sz a ed y c y a. W L ip s k u 1750.
170 J A N IN A^ W IE R C IŃ S K A
II. 1. F ro n tis p is G .J. M a rs ta lle ra d o E n e id y W irg iliu sz a , 1754, m ie d z io ry t
IL U S T R A C JA W K S IĄ Ż C E L IT E R A C K IE J O Ś W IE C E N IA 171
sobą zarzewie nowoczesnego sposobu czytania i widzenia. N a tej płaszczy źnie znacznie łatwiej mogło dojść do wymiany środków stylistycznych niż w ilościowo bogatszych ilustracjach dewocyjnych i portretow ych, gdzie ele menty barokowe utrzymywały się najdłużej i gdzie tysiące nici wiązało z tradycyjnie rządzącymi sztuką prawami sztuki kościelnej. W 1778 r. pojawił się niewielki tomik poezji pasterskiej, rodzaj antologii, obdarzony tytułem Sielanki polskie z różnych autorów zebrane 12. Określa się zazwyczaj tę książeczkę mianem najpiękniejszej książki polskiego Oświecenia (choć nie ustępują jej Pieśni Horacjusza), a powstanie jej zawdzięcza się inicjatywie i poparciu ks. Adam a K. Czartoryskiego. Książę Adam, człowiek wytwornego smaku, przykładał dużą wagę do walorów estetycznych druków; nie znajdując zaś w kraju tego, co mogło mu odpowiadać, zamówił ilustracje u cieszącego się renom ą artysty francuskiego — Charlesa Eisena. Liczne ozdobniki rozjaśniające strofy pochodzą z firmy Breitkopf w Lipsku, która zajęła się drukiem. Znane są trudności, z jakimi musiał się borykać nie znający Polski Francuz, i wiadomo, jak na to próbow ano zaradzić, polecając mu dwóch młodych Polaków przebywających w Paryżu, by wprowadzili go w sprawy treści, tzw. realia i kostium y13. Darm o by więc szukać u Eisena owego, tak zawsze pożądanego, couleur locale', brak czynnika epickiego, statyczność postaci stwarzają pewną sztywność i konwencjonalność nigdy nie pojawiające się w jego ilustracjach francuskich, gdzie mógł być swo bodny. Eisen czuł się najlepiej w kręgu literatury o zabarwieniu erotycznym, a w Sielankach brakowało owej tak typowej dla rokokowej książki francuskiej witalnej radości życia. W całości dorobku Eisena edycja Sielanek jest dziełem nietypowym. Była to zresztą pierwsza i ostatnia zrealizowana w. XVIII w. polska próba oprow adzenia nowoczesnej formuły livre à gravures. O statnia, gdyż wypadki historyczne nie mogły sprzyjać jej kontynuow aniu. W prawdzie dziesięciolecie poprzedzające trzeci rozbiór Polski było okresem najinten sywniejszego rozwoju piśmiennictwa i wyjątkowej aktywności wydawców i drukarzy, jednakże atm osfera polityczna nie pozwalała na spokojne odda wanie się kontemplacji i na poszukiwanie przyjemności w książce literackiej o wyszukanej formie; książka (wraz z ilustracją) zaczęła spełniać rolę instru mentu politycznego. Dalsze wypadki, ogólny niepokój i destabilizacja, poło żyły skuteczny kres swobodnemu rozwojowi kultury. Klęska polityczna zadała śmiertelny cios tak przedtem pełnej życia
12 Sielanki polskie z różnych autorów zebrane, a teraz świeżo dla p o żytk u y zabaw y czytelników po trzeci raz przedrukowane y poprawione, koperstycham i ozdobione. W W arszawie 1778. 13 T. M a ń k o w s k i. ,.Sielanki polskie" kopersztycham i ozdobione 1778. PK H S 9: 1948 s. 204; J. Z i ç t a r s k a. Les Bucoliques Polonaises (1778) illustrées par Eisen. W: L ’Illustration du livre et la littérature au XVIIIe siècle en France et en Pologne. A ctes du Colloque. Varsovie 1982 s. 223-245. „Les Cahiers de Varsovie” ; A. R y s z k i e w i c z. Francusko-polskie zw iązki a rty styczne. W kręgu J.-L. Davida. Warszawa 1967 s. 100.
[L U S T R A C JA W K S IĄ Ż C E L IT E R A C K IE J O Ś W IE C E N IA 173
II. 2. Frontispis Zygmunta Vogla d o Zbioru wierszy i bajek, 1803, miedzioryt J. Ligbera
174 JA N IN A^ W IE R C IŃ S K A
« » " W ro c ła w iu. U / / , / / / : /. .u. t t ło f ir 1 / / /. , i A>v. \ v li t> K*r aJLj
II. 3. Karta tytułowa M yśli różnych o sposobie zakładania ogrodów Izabeli Czartoryskiej. Wyd. 2, 1807, rys. Kininger, ryt. G. M ansfeld, miedzioryt
176 JA N IN A W IE R C IŃ S K A
ts-tty*/'-
/ s s / f z / r / / / s f f ż s / f s A. j ; /!? / ' / / - r t A / z / r •r//s s / / / Y /f / f ; /łsrrj />■
II. 4. J.F. Piwarski rys. i ryt., ilustracja do Rodu ludzkiego S. Staszica, 1819, miedzioryt
IL U S T R A C JA W K S IĄ Ż C E L IT E R A C K IE J O Ś W IE C E N IA (^177)
H O. M K R 1. K T 1 Y I ’ V P O »
Ii. 5. M. Stachowicz, ilustracja do 7 tom u Ilijady H om era, 1816, ryt. S. Langer, miedzioryt
IL U S T R A C JA W K S IĄ Ż C E L IT E R A C K IE J O Ś W IE C E N IA 179
II. 7. L. P o to c k a , ilu s tra c ja d o Ś p iew ó w h isto r y c z n y c h J .U. N ie m c e w ic z a , 1816, ry t. J. L ig b e r, sta lo ry t
szkół, odpowiada oświeceniowemu światopoglądowi autora tego wyjątkowego dzieła. Dalsze losy książki ukazują, że — choć była wydarzeniem niezwykłym — nie mogła mieć następstw. Wrogi stosunek cenzury i Wielkiego Księcia Konstantego skazały tę wspaniałą książkę na całkowite m aterialne zniszczenie i tylko przypadkowej interwencji zawdzięcza się uratow anie kilkudziesięciu egzemplarzy i rozprowadzenie ich wśród publiczności22. Równocześnie jednak coraz wyraźniej dawały o sobie znać nurty odzwier ciedlające nowy, inny sposób myślenia i odmiennie ukierunkow aną wyobraź-
22 S. M a ł a c h o w s k i - Ł e m p i c k i. N ieleg a ln e w ydanie p ism S. S ta s z ic a > „ R u c h L ite r a c k i” 1926 n r 10 s. 298; J.W. G o m u l i c k i. D zie je p e w n e j k s ią ż k i. „ N o w e K s ią ż k i” 1957 n r 15 s. 9 1 8 - 919; t e n ż e. D o dziejów ..R o d u lu d zk ie g o ". „ N o w e K s ią ż k i” 1959 n r 21 s. 1 3 2 5 -1 3 2 6.
J A N IN A W IE R C IŃ S K A
II. 8. Ilustracja anonim ow a do M alwiny M arii ks. Wirtemberskiej. T. 1. 1822, ryt. Lecerf, miedzioryt
