Pobierz Inicjujące materialy wybuchowe jako istotne składniki samodziałowych urządzeń wybuchowych i więcej Publikacje w PDF z Kryminalistyka tylko na Docsity!
Materia³y wybuchowe pozyskiwa- ne z ró¿nych Ÿróde³ i w ró¿norodnej postaci s¹ bardzo chêtnie wykorzy- stywane przez œwiat przestêpczy do realizacji swoich interesów. Terro- ryzm bombowy pokaza³ mo¿liwoœci materia³ów wybuchowych chyba w najbardziej brutalny sposób. W wiêkszoœci przypadków motywami tego typu dzia³añ s¹ rozliczenia i po- rachunki miêdzy osobami rywalizuj¹- cymi ze sob¹, grupami przestêpczy- mi i ich cz³onkami. Znane s¹ tak¿e w Polsce wypadki, gdy akty terroru skierowane by³y przeciwko osobom postronnym (np. sprawa „Rurabom- bera” w Warszawie). Dodatkowym czynnikiem potêguj¹cym to zagro¿e- nie jest wzglêdna ³atwoœæ dostêpu do materia³ów wybuchowych i pro- stota konstrukcji domowych urz¹- dzeñ wybuchowych, które mog¹ byæ wykonane przez przeciêtnie uzdol- nionego majsterkowicza z po- wszechnie dostêpnych w handlu przedmiotów. Uzyskanie maksymalnej mocy materia³ów wybuchowych wi¹¿e siê z umiejêtnoœci¹ pobudzenia ich do eksplozji. Najmocniejsz¹ form¹ wy- buchu jest detonacja materia³u wy- buchowego. Do tego celu w wielu przypadkach wymagane s¹ œrodki skonstruowane na bazie tzw. inicju- j¹cych materia³ów wybuchowych. Pozyskanie lub skonstruowanie ta- kich œrodków inicjuj¹cych zwanych sp³onkami pobudzaj¹cymi lub ich bardziej z³o¿onej formy – zapalni-
ków, pozwala sprawcy na osi¹gniê- cie maksymalnej mocy ³adunku ma- teria³u wybuchowego. Celem niniejszej publikacji jest przegl¹d substancji i mieszanin wy- buchowych maj¹cych w³aœciwoœci pobudzaj¹ce do detonacji, przedsta- wienie ich w³aœciwoœci inicjuj¹cych oraz przeanalizowanie mo¿liwoœci ich otrzymania. Tak ujêta problema- tyka bêdzie przydatna nie tylko eks- pertom laboratoriów kryminalistycz- nych, lecz tak¿e policjantom pionu operacyjnego oraz organom œcigania w poszukiwaniu potencjalnych kon- struktorów urz¹dzeñ wybuchowych. Równie¿ wiele informacji mo¿e zo- staæ wykorzystanych przez policjan- tów (techników bombowych), neutra- lizuj¹cych ujawnione na miejscach zdarzeñ urz¹dzenia wybuchowe. W pracy zostan¹ przedstawione i przeanalizowane mo¿liwoœci uzy- skania inicjuj¹cych materia³ów wybu- chowych tzw. metodami domowymi w taki sposób, aby mo¿na by³o siê zorientowaæ w mo¿liwoœci zastoso- wania niektórych inicjuj¹cych mate- ria³ów wybuchowych w samodzia³o- wych konstrukcjach urz¹dzeñ wybu- chowych. Materia³y wybuchowe s¹ specy- ficznymi substancjami, które pod wp³ywem bodŸca zewnêtrznego (uderzenia, nak³ucia, tarcia, podgrza- nia czy fali uderzeniowej) ulegaj¹ szybkiej egzotermicznej reakcji che- micznej, podczas której wydzielaj¹ siê du¿e iloœci produktów gazowych.
Cech¹ charakterystyczn¹ ka¿dego wybuchu jest gwa³towny wzrost ci- œnienia w oœrodku otaczaj¹cym miej- sce wybuchu, co jest bezpoœredni¹ przyczyn¹ niszcz¹cego dzia³ania na otoczenie. Materia³y wybuchowe s¹ po- wszechnie stosowane w przemyœle wydobywczym (urabianie górotworu, programowane zawa³y), pracach in- ¿ynieryjnych (wyburzanie obiektów i konstrukcji, kopanie kana³ów, wyko- nywanie zapór, zagêszczanie grun- tów), wysokoenergetycznej obróbce metali (umacnianie, platerowanie, t³oczenie, prasowanie proszków, od- prê¿anie szwów spawalniczych) oraz do otrzymywania materia³ów super- twardych (diament, borazon). W za- le¿noœci od stosowanej techniki wy- buchowej wykorzystywane s¹ mate- ria³y o zró¿nicowanych parametrach detonacyjnych, fizykochemicznych i u¿ytkowych. Przestêpcy, stosuj¹c materia³y wy- buchowe w zamachach bombowych, przewa¿nie nie kieruj¹ siê ich specy- ficznymi w³aœciwoœciami wybuchowy- mi, lecz stosuj¹ takie materia³y, jakie s¹ w stanie zdobyæ lub wykonaæ dziê- ki posiadanej wiedzy. Materia³y inicjuj¹ce stanowi¹ tu szczególn¹ grupê materia³ów wybu- chowych o specjalnych w³asnoœciach wybuchowych. Materia³y te generalnie s¹ s³absze od materia³ów krusz¹cych, co przy jednoczesnej du¿ej wra¿liwo- œci na bodŸce nie pozwala na u¿ywa- nie ich jako samodzielnych ³adunków
Wojciech Paw³owski
Andrzej Radomski
Inicjuj¹ce
materia³y wybuchowe jako
istotne sk³adniki
samodzia³owych urz¹dzeñ
wybuchowych
wybuchowych. Stanowi¹ one nato- miast nieodzowny element pozwalaj¹- cy zdetonowaæ ka¿dy ³adunek mate- ria³u wybuchowego o dzia³aniu kru- sz¹cym. W wielu przypadkach bez ich udzia³u nie da³oby siê doprowadziæ ³a- dunków wybuchowych do detonacji. Inicjuj¹ce materia³y wybuchowe stosuje siê zarówno w postaci czy- stej, jak i w mieszaninach z innymi materia³ami wybuchowymi lub niewy- buchowymi. Najwa¿niejsz¹ w³asno- œci¹ materia³ów inicjuj¹cych, odró¿- niaj¹c¹ je od materia³ów krusz¹cych, jest zdolnoœæ detonowania pod wp³y- wem elementarnego bodŸca pobu- dzaj¹cego (p³omienia, uderzenia, uk³ucia, tarcia, gor¹cego drutu roz¿a- rzonego pr¹dem elektrycznym i od iskry elektrycznej). T³umaczy siê to tym, ¿e materia³y inicjuj¹ce odzna- czaj¹ siê krótkim okresem wzrostu prêdkoœci reakcji wybuchowej do prêdkoœci detonacji. Trwa³e palenie siê materia³ów inicjuj¹cych mo¿e za- chodziæ tylko w szczególnych warun- kach, na przyk³ad przy zbyt silnym ich sprasowaniu. Materia³y inicjuj¹ce detonuj¹ zazwyczaj ju¿ przy niewiel- kich iloœciach (dziesi¹te czêœci grama i mniej – w zale¿noœci od rodzaju ma- teria³u). Dziêki tej w³asnoœci w sp³on- kach detonuj¹cych mo¿na stosowaæ materia³y w iloœciach wynosz¹cych dziesi¹te czêœci grama, zaœ w sp³on- kach zapalaj¹cych, maj¹cych za za- danie zapalanie prochów i rozma- itych mieszanin, stosuje siê setne czêœci grama tych materia³ów. Wymagania, jakie stawia siê prze- mys³owym inicjuj¹cym materia³om wybuchowym, to:
- ma³y impuls inicjuj¹cy, potrzebny do zapocz¹tkowania rozk³adu,
- ³atwoœæ przejœcia od palenia do detonacji,
- bezpieczeñstwo produkcji mate- ria³u i wyrobów,
- ³atwoœæ nape³niania i zapraso- wywania,
- trwa³oœæ w temperaturze pokojo- wej i podwy¿szonej, - niekorozyjnoœæ wobec metali stosowanych w wyrobach. Nie jest natomiast wymagana du- ¿a si³a wybuchu ani du¿a prêdkoœæ detonacji.
Pioruniany
Pioruniany s¹ solami kwasu pioru- nowego HONC – izomerycznego z kwasem cyjanowym HCNO i izocy- janowym HNCO. Wolny kwas nie zo- sta³ wyodrêbniony w stanie czystym. W roztworze wodnym i eterowym na- stêpuje szybka polimeryzacja kwasu piorunowego. Jego hydroliza prowa- dzi do powstania kwasu mrówkowe- go i hydroksyloaminy. Sole kwasu piorunowego s¹ truj¹ce i wybuchowe. Piorunian rtêci – ma postaæ kryszta³ów o barwie bia³ej, lekko br¹- zowej lub szarej. Barwa piorunianu rtêci nie œwiadczy o jego czystoœci i jest zale¿na od sposobu otrzymywa- nia. Bia³y produkt otrzymuje siê przy stosowaniu niewielkiej iloœci kwasu solnego lub soli miedzi, a tak¿e gdy u¿ywa siê do syntezy aldehydu octo- wego zamiast alkoholu. Jasnoszary albo jasnobrunatny piorunian po- wstaje w przypadku stosowania czy- stych odczynników. Barwa nie pocho- dzi od wolnej rtêci, co by³o niegdyœ sugerowane, tylko – prawdopodobnie
- od produktów polimeryzacji kwasu piorunowego. W produkcie bia³ym barwa jest maskowana przez inne domieszki. Wolna rtêæ mo¿e pojawiæ siê w produkcie na skutek rozk³adu fotochemicznego lub termicznego. Szary piorunian ma zwykle postaæ bardzo regularnych kryszta³ów, pod- czas gdy kryszta³y bia³ego piorunia- nu s¹ mniej regularne. Ten brak regu- larnoœci wywo³any jest obecnoœci¹ zanieczyszczeñ chlorkiem rtêciowym lub, w przypadku stosowania dodatku miedzi, solami miedzi. Bardzo czysta substancja krystalizuje w postaci bia- ³ych jedwabistych igie³. Gêstoœæ kry- staliczna piorunianu rtêci wynosi 4,40–4,42 g/cm 3 , a niektórzy autorzy sugeruj¹, ¿e po krystalizacji gêstoœæ
maleje do 4,32÷4,39 g/cm^3. Gêstoœæ usypowa wynosi 1,22÷1,60 g/cm^3 i jest wiêksza dla produktu grubokrystalicz- nego. Rozpuszczalnoœæ w wodzie jest niewielka (na 100 g wody 0,07 g w 12oC, 0,176 g w 49oC i 0,77 g w 100 oC), nieco lepsza w alkoholu. Bardzo dobr¹ rozpuszczalnoœæ wyka- zuje w stê¿onym amoniaku (w 30–35 o^ C do 4-krotnej iloœci), ale w temperaturze 60 oC nastêpuje roz- k³ad. Wytr¹ciæ piorunian mo¿na po- przez odparowanie amoniaku, roz- cieñczanie wod¹ lub dodanie kwasu. Piorunian rozpuszcza siê w roztwo- rze cyjanków (wytr¹cenie rozcieñczo- nym kwasem azotowym), dobrze – w pirydynie (po rozcieñczeniu wod¹ wytr¹ca siê addukt, który mo¿na roz- ³o¿yæ przez suszenie) oraz etanolo- aminie (wytr¹cenie produktu o wyso- kiej czystoœci nastêpuje po rozcieñ- czeniu wod¹ lub zakwaszeniu). We wszystkich przypadkach zbytnie pod- wy¿szenie temperatury powoduje rozk³ad piorunianu. Piorunian rtêci jest wzglêdnie odporny na dzia³anie rozcieñczonych kwasów, zw³aszcza azotowego, ale kwasy stê¿one powo- duj¹ jego rozk³ad (w kontakcie ze stê- ¿onym kwasem siarkowym wybu- cha), podobnie jak silne alkalia. Pod wp³ywem stê¿onego kwasu solnego powstaje hydroksyloamina i kwas mrówkowy. Szybki rozk³ad przebiega pod wp³ywem siarczku amonu. Pioru- nian rozpuszcza siê z rozk³adem w roztworze tiosiarczanu sodu, co wykorzystywane jest do niszczenia resztek i odpadów (1).
Hg(ONC) 2 + 2Na 2 S 2 O 3 + 2H 2 O → HgS 4 O 6 + (CN) 2 + 4NaOH lub Hg(ONC) 2 + 2Na 2 S 2 O 3 + H 2 O → HgS 4 O 6 + NaCN + NaNCO +
Piorunian rtêci reaguje z wiêkszo- œci¹ metali w rozmaitych warunkach, tworz¹c odpowiednie pioruniany lub produkty ich rozk³adu oraz wydziela- j¹c rtêæ (tak¿e koroduj¹c¹ metale). Z glinem i magnezem reaguje gwa³-
puszczalnoœæ charakteryzuje siê du- ¿¹ zale¿noœci¹ temperaturow¹, umo¿liwiaj¹c¹ krystalizacjê azydku o³owiu. W praktyce nie krystalizuje siê go ze wzglêdu na liczne przypad- ki wybuchów. Bardzo dobrym jego rozpuszczalnikiem jest etanoloamina
- 100 g rozpuszcza 146 g azydku. Azydek o³owiu ulega powolnemu roz- k³adowi w obecnoœci tlenu z powie- trza (zw³aszcza w obecnoœci dwu- tlenku wêgla) do kwasu azotowodo- rowego, azotu i amoniaku. Równie¿ œwiat³o powoduje rozk³ad, który jed- nak zatrzymuje siê na powierzchnio- wej warstwie materia³u i nie powodu- je istotnej zmiany w³aœciwoœci wybu- chowych. Azydek o³owiu rozpuszcza siê z ca³kowitym rozk³adem w roz- cieñczonym kwasie azotowym lub octowym, zawieraj¹cym azotyn sodu. Stosuje siê 15% HNO 3 i 8% NaNO 2. Reakcja ta jest wykorzystywana do niszczenia resztek i odpadów azydku o³owiu, obecnoœæ azydku sprawdza siê roztworem chlorku ¿elaza, daj¹- cym z jonami azydkowymi czerwone zabarwienie (3).
Pb(N 3 ) 2 + 2HNO 2 + 2 H +^ → Pb2+
Azydek o³owiu mo¿e w d³ugim czasie reagowaæ z miedzi¹ i jej sto- pami, tworz¹c azydek miedziowy, wy- j¹tkowo wra¿liwy na tarcie. Dlatego azydek o³owiu zaprasowuje siê wy- ³¹cznie do ³usek aluminiowych (mo¿- na jednak umieœciæ w ³usce miedzia- nej tulejkê ze stopu ZnAl z zapraso- wanym azydkiem). Trwa³oœæ termicz- na azydku o³owiu jest wyj¹tkowo du- ¿a. Temperatura pobudzenia wynosi 327 ÷ 360 oC, zale¿nie od szybkoœci ogrzewania. Natychmiastowy wy- buch na p³ycie metalowej nastêpuje przy 380 oC. Zwi¹zana z tym jest trud- na zapalnoœæ azydku o³owiu, zarów- no od iskry, jak i bezpoœredniego p³o- mienia. Dlatego czêsto azydek mie- sza siê z trinitrorezorcynianem o³o- wiu lub pokrywa siê jego warstw¹. Wra¿liwoœæ azydku o³owiu na ude-
rzenie jest mniejsza ni¿ piorunianu rtêci, ale Ÿród³a znacznie ró¿ni¹ siê co do jej wartoœci. Natomiast wiêksz¹ wykazuje wra¿liwoœæ na tarcie, co jest przyczyn¹ licznych wypadków z azydkiem o³owiu. Szczególnie nie- bezpieczne s¹ du¿e kryszta³y, zw³aszcza w postaci igie³. Naprê¿e- nia prowadz¹ce do pêkania s¹ uzna- wane za najczêstsz¹ przyczynê wy- buchów podczas takich operacji jak przesypywanie, suszenie czy praso- wanie. Wa¿ne jest, aby w produkcie nie wystêpowa³y kryszta³y o rozmia- rach wiêkszych ni¿ 0,1 mm. Istotne jest tak¿e dodawanie w procesie pro- dukcyjnym dekstryny, która u³atwia wytwarzanie ma³ych, równomiernych kryszta³ów i zmniejsza wra¿liwoœæ azydku o³owiu na tarcie. Azydek o³o- wiu detonuje bardzo ³atwo, nawet w obrêbie pojedynczych kryszta³ów. Z tym wi¹¿e siê du¿a skutecznoœæ inicjuj¹ca (0,07 g dla TNT i 0,025 g dla tetrylu). £atwoœæ przejœcia od pa- lenia do detonacji potwierdza te¿ ma- ³y wp³yw wilgoci na czu³oœæ azydku o³owiu, nawet 30% wody praktycznie go nie znieczula. Prêdkoœæ detonacji jest doœæ du¿a i wynosi np. 4500 m/s przy d=3,8 g/cm 3 lub 5300 m/s przy d=4,6 g/cm^3. Azydek o³owiu prasuje siê pod ciœnieniem 500–600 atm, ale nawet 2000 atm nie zaprasowuje go „na martwo”. Azydek kadmu – Cd(N 3 ) 2 – wy- stêpuje w postaci bia³ych kryszta³ów o gêstoœci 3,24 g/cm^3 (20 oC) i tt. 291 oC. Jest higroskopijny, a co za tym idzie – rozpuszczalny w wodzie. Temperatura jego pobudzenia wynosi 296 oC. Wra¿liwoœæ na uderzenie jest nieco wiêksza ni¿ azydku o³owiu lub znajduje siê pomiêdzy azydkiem o³o- wiu i srebra. Posiada bardzo dobre w³aœciwoœci inicjuj¹ce, lepsze ni¿ azydek o³owiu: do pobudzenia tetrylu potrzeba 0,01 g azydku kadmu, 0, g – dla kwasu pikrynowego i 0,04 g dla TNT. Na przeszkodzie zastoso- waniu Cd(N 3 ) 2 stoi trudnoœæ syntezy zwi¹zana z jego rozpuszczalnoœci¹ w wodzie.
Azydek srebra – AgN 3 – wystê- puje w postaci bezbarwnych niehi- groskopijnych igie³ o gêstoœci 4,8÷5,1 g/cm^3 , nierozpuszczalnych w wodzie, alkoholu i eterze. Ciemnie- je na œwietle wskutek wydzielania metalicznego srebra. Reaguje z bro- mem i jodem, daj¹c niestabilne azyd- ki halogenów. Pocz¹tek szybkiego rozk³adu z wydzieleniem azotu roz- poczyna siê w 254 oC, a wybuch próbki 0,02 g – od 297 oC (5 s) do 308 oC (1 s). Ma bardzo du¿¹ wra¿li- woœæ na tarcie, ale mniejsz¹ ni¿ azydki miedzi, niklu i kobaltu. Jego wra¿liwoœæ na uderzenie wynosi 6 cm (1 kg) lub 41 cm (0,5 kg). Zdol- noœæ inicjuj¹ca porównywalna jest do azydku o³owiu: do pobudzenia tetrylu potrzeba 0,02 g AgN 3 , kwasu pikry- nowego – 0,035 g, a do pobudzenia TNT – 0,09 g. Prêdkoœæ detonacji wynosi 1500–1900 m/s. Azydek srebra mo¿e byæ otrzymy- wany t¹ sam¹ metod¹ co azydek o³o- wiu. Ju¿ w 1893 r. prowadzono bada- nia nad zastosowaniem azydku sre- bra w detonatorach, jednak do dziœ stosowany jest rzadko (np. we W³o- szech) ze wzglêdu na wysok¹ cenê. Proponowana by³a tak¿e forma otrzy- mana w wyniku wytr¹cania go w po- staci filmu na kryszta³ach tetrylu lub pentrytu, co nie pogarsza³o istotnie jego w³aœciwoœci inicjuj¹cych. Azy- dek srebra mo¿e reagowaæ z jodem lub bromem, daj¹c w wyniku nietrwa- ³y azydek jodu lub bromu. Mo¿e byæ te¿ wykorzystany do syntezy soli amin, takich jak azydek guanidyny. Azydek miedzi(II) – Cu(N 3 ) 2 – jest substancj¹ brunatn¹ z czerwo- nym odcieniem (bezwodny). Wystê- puje te¿ w odmianach zielonej (sza- rej), czarnej oraz ¿ó³tej (sól zasado- wa). Pocz¹tek powolnego rozk³adu nastêpuje w 120 o^ C, szybkiego – ~150 oC, detonuje w 174 oC, a jego gêstoœæ wynosi 2,20÷2,25 g/cm 3 w temperaturze 25 oC. Jego prêdkoœæ detonacji wynosi 5000÷5500 m/s. Ma bardzo wysok¹ zdolnoœæ inicjuj¹c¹ (0,4 mg pobudza PETN) i wra¿liwoœæ
na uderzenie (1 kg): 2 cm dla formy bezpostaciowej i 1 cm dla formy kry- stalicznej. W suchej postaci wykazu- je ekstremalnie wysok¹ wra¿liwoœæ na tarcie, a nawet dotkniêcie. Zacho- wuje równie¿ du¿¹ wra¿liwoœæ na bodŸce termiczne i mechaniczne w wilgotnej formie. Azydek miedzi(I) – CuN 3 – bia³e lub ¿ó³tozielonkawe kryszta³y pod wp³ywem œwiat³a przechodz¹ce w g³êboko czerwone z odcieniem fioletowym. Bardzo wra¿liwy na ude- rzenie i tarcie. Od uderzenia detonu- j¹ ju¿ kryszta³y o wielkoœci 0,06–0,09 mm. Suche kryszta³y o wielkoœci ~3 mm wybuchaj¹ od do- tkniêcia piórkiem. Dobra zdolnoœæ inicjuj¹ca: 0,025 g pobudza tetryl, 0,045 g – kwas pikrynowy i 0,095 g
- TNT. Azydki miedzi nie maj¹ ¿adnego zastosowania, ale s¹ wa¿ne ze wzglêdu na mo¿liwoœæ ich powstawa- nia w wyniku kontaktu azydku o³owiu ze stopami miedzi. Z tego wzglêdu nie wolno zaprasowywaæ azydku o³o- wiu w sp³onkach miedzianych i mo- siê¿nych. Azydek rtêci(II) – Hg(N 3 ) 2 – wy- stêpuje w postaci kryszta³ów bez- barwnych oraz o zabarwieniu cytry- nowo¿ó³tym. Istnieje w dwóch for- mach: stabilnej α i wyj¹tkowo czu³ej, niestabilnej β (w postaci aglomera- tów lub igie³). Jest s³abo rozpusz- czalny w zimnej wodzie, a dobrze – w gor¹cej. Pocz¹tek rozk³adu z wy- dzieleniem gazu obserwowany jest w 212 o^ C, wybuch od 220 o^ C do 300 o^ C. Zwi¹zek ten jest bardziej wra¿liwy na uderzenie i tarcie od pio- runianu rtêci. Bywa na tyle niestabil- ny, ¿e wybucha od lekkiego dotkniê- cia. Jego czu³oœæ silnie zale¿y od wielkoœci kryszta³ów. Syntezê azyd- ku rtêci(II) uwa¿a siê za jedn¹ z naj- niebezpieczniejszych ze wzglêdu na ³atwoœæ powstawania odmiany β, szczególnie podczas krystalizacji z wody lub acetonu. Rozk³ada siê powoli pod wp³ywem œwiat³a, zmie- niaj¹c barwê na pomarañczow¹, br¹-
zow¹, czarn¹ i w koñcu szar¹, daj¹c woln¹ rtêæ. Azydek rtêci(I) – Hg 2 (N 3 ) 2 – wy- stêpuje w postaci bia³ych anizotropo- wych kryszta³ów w formie igie³. Pocz¹- tek rozk³adu z wydzieleniem gazu na- stêpuje w 215oC, a wybuch w 270oC. W wodzie rozpuszcza siê bardzo s³a- bo. Jest trwalszy ni¿ azydki o³owiu i srebra, ale ¿ó³knie na œwietle, przy d³u¿szej ekspozycji wydzielaj¹c metal. Nie reaguje z miedzi¹ i jej stopami. Ma zdolnoœæ inicjuj¹c¹ nieco s³absz¹ od azydku o³owiu: do pobudzenia tetrylu potrzeba 0,045 g Hg 2 (N 3 ) 2 do pobudzenia kwasu pikrynowego – 0,075 g, a TNT – 0,145 g. Azydki innych metali nie maj¹ praktycznego znaczenia: w wiêkszo- œci s¹ wybuchowe, maj¹ ni¿sz¹ od- pornoœæ termiczn¹ (150–200 o^ C) i czêsto wiêksz¹ wra¿liwoœæ na ude- rzenie (np. niklu i kobaltu). Azydki wapniowców pal¹ siê gwa³townie (azydek wapnia mo¿e nawet detono- waæ). Azydek sodu pali siê, lecz nie jest uwa¿any za materia³ wybucho- wy. Znane s¹ ponadto liczne sole ze- spolone, zazwyczaj rozpuszczalne w wodzie, wybuchowe w stanie su- chym i czêsto o w³aœciwoœciach ini- cjuj¹cych, np. [Cu(NH 3 ) 4 ](N 3 ) 2 , [Co (N 3 ) 2 (NH 3 ) 4 ]N 3 , [Cr(NH 3 ) 6 ](N 3 ) 3 , [NH 4 N 3 ·Co(N 3 ) 2 ].
Azydki niemetali
Azydek bromu – BrN 3 – jest po- marañczowoczerwon¹ ciecz¹, mie- szaj¹c¹ siê w ka¿dym stosunku z eterem, gorzej rozpuszczaln¹ w benzenie i ligroinie. Stanowi bar- dzo silny materia³ wybuchowy, który mo¿na otrzymaæ, dzia³aj¹c bromem na azydek sodu lub srebra. Rozk³ada siê natychmiast pod wp³ywem wody. Wybucha w kontakcie m.in. z fosfo- rem i foli¹ srebrn¹. Jest skrajnie wra¿liwy na bodŸce cieplne i mecha- niczne. Roztwory w eterze lub benze- nie s¹ stabilne w ciemnoœci, ale po zatê¿eniu mog¹ wybuchn¹æ od wstrz¹œniêcia.
Azydek jodu – IN 3 – to ¿ó³te lotne cia³o sta³e, rozpuszczalne w wodzie i eterze. W roztworach wodnych po- woli hydrolizuje do kwasu azotowo- dorowego i podjodawego. W roz- puszczalnikach organicznych powoli rozk³ada siê na jod i azot. Bardzo sil- nie toksyczny – jednorazowa ekspo- zycja mo¿e spowodowaæ obra¿enia skóry i b³on œluzowych groŸne dla ¿y- cia. Wyj¹tkowo niebezpieczny mate- ria³ wybuchowy. Wybucha ³atwo pod wp³ywem ogrzania i bodŸców mecha- nicznych. W stanie suchym rozk³ad wybuchowy mo¿e nastêpowaæ spon- tanicznie. Azydek sulfurylu – SO 2 (N 3 ) 2 , – wystêpuje jako bezbarwna ciecz, hy- drolizuj¹ca powoli w wodzie lub alko- holu, szybciej po ogrzaniu. Wybucha gwa³townie po podgrzaniu, czêsto nawet dochodzi do spontanicznego rozk³adu wybuchowego w temperatu- rze pokojowej. Ogrzewanie jej z wê- glowodorami aromatycznymi prowa- dzi do ca³kowitego rozk³adu. Zwi¹z- kami analogicznymi s¹ sole kwasu azydosulfonowego, np. KSO 2 N 3 , równie¿ ³atwo wybuchaj¹ce po ogrzaniu. Pod wp³ywem kwasów mi- neralnych rozk³adaj¹ siê one na kwas azotowodorowy i siarkowy. Azydek cyjanu – NCN 3 – jest bez- barwnym olejem, który detonuje gwa³- townie pod wp³ywem impulsów ciepl- nych lub mechanicznych. Stosunkowo bezpieczne s¹ operacje na roztworach tego zwi¹zku. Mo¿e byæ przechowy- wany bez rozk³adu w acetonitrylu poni- ¿ej 0oC, ale ju¿ w temperaturze poko- jowej 50% rozk³adu nastêpuje po 15 dniach. Azydek ten mo¿e byæ otrzyma- ny z chlorku cyjanu z zachowaniem daleko id¹cej ostro¿noœci.
Azydki organiczne
Wiêkszoœæ azydków organicznych jest zdolna do wybuchu, lecz ze wzglêdu na ma³¹ trwa³oœæ nie znaj- duje zastosowania jako materia³ wy- buchowy. Najmniejsz¹ trwa³oœæ wy- kazuj¹ azydki acylowe.
Triazydek cyjanuru – jest zwi¹z- kiem heterocyklicznym (ryc. 4). Wystêpuje jako kryszta³y w postaci bia³ych igie³. Jest lekko higroskopijny i nierozpuszczalny w wodzie, s³abo rozpuszczalny w zimnym alkoholu, dobrze w alkoholu na gor¹co i roz- puszczalnikach organicznych. Wyka- zuje w³aœciwoœci dra¿ni¹ce dla skóry.
Jego temperatura topnienia to 94 oC, a gêstoœæ wynosi 1,54 g/cm 3. Jest znacznie silniejszym materia³em wybuchowym od piorunianu rtêci. Ma krusznoœæ wynosz¹c¹ 67% TNT i si³ê 140% TNT oraz prêdkoœæ detonacji 5545 m/s dla gêstoœci 1,15 g/cm^3. Jest silnym materia³em inicjuj¹cym: potrzeba go 0,10 g dla TNT, 0,05 g dla kwasu pikrynowego i 0,04 g dla tetrylu. Ma niezbyt dobr¹ stabilnoœæ termiczn¹, a jego temperatura pobu- dzenia wynosi 205 o^ C (przy ogrzewa- niu 20 o^ /min) i 170 o^ C (5 o^ /min). Jego powolny rozk³ad zaczyna siê ju¿ po- wy¿ej 100 o^ C. Nie mo¿e byæ stoso- wany z powodu zbyt du¿ej wra¿liwo- œci na uderzenie i tarcie. Wra¿liwoœæ na uderzenie jest ok. 3-krotnie wy¿- sza ni¿ piorunianu rtêci. Notowane s¹ czêste przypadki wybuchu w cza- sie operacji technologicznych, zw³aszcza suszenia i prasowania. Du¿e kryszta³y (ok. 1 mm) mog¹ wy- buchn¹æ od niewielkiego nacisku. Dodatkow¹ trudnoœci¹ jest lotnoœæ i higroskopijnoœæ triazydku cyjanuru.
Zwi¹zki diazoniowe, azowe i pokrewne
Benzenoazotrinitrometan – fe- nylazotrinitrometan – wystêpuje w postaci ¿ó³tego proszku, który sil-
nie wybucha ju¿ w temperaturze 70 ÷ 75 oC. Nie mo¿e byæ krystalizo- wany z rozpuszczalników organicz- nych z powodu rozk³adu. Jego gwa³- towny rozk³ad mo¿e zachodziæ ju¿ w temperaturze pokojowej. Wybucha pod wp³ywem uderzenia. 4,6-dinitrobenzofuroksan – to ¿ó³te ig³y o temperaturze topnienia 172 o^ C, rozpuszczalne w wiêkszoœci rozpuszczalników organicznych. Mo- ¿e byæ otrzymany w wyniku ostro¿- nego rozk³adu azydku pikrylu lub przez nitrowanie benzofuroksanu. Trwa³y w temperaturze do 80 o^ C. Sil- ny materia³ wybuchowy, o sile wyno- sz¹cej 130% kwasu pikrynowego, nie mo¿e byæ jednak zastosowany jako materia³ krusz¹cy z powodu zbyt du¿ej wra¿liwoœci. Tworzy sole, z których czêœæ jest bardziej stabilna i ma mniejsz¹ wra¿liwoœæ na uderze- nie. Sól potasowa dinitrobenzofu- roksanu – KDNBF – to czerwone kryszta³y lub z³oto¿ó³te p³atki o gê- stoœci 2,21 g/cm^3. Rozpuszczalnoœæ tej soli wynosi 0,245 g w 100 g wody w 30 oC. Jest lekko higroskopijna. Wybucha w temp. 210 oC, wydziela- j¹c 604 dm 3 /kg gazów z krusznoœci¹ 93% TNT. Posiada wra¿liwoœæ na bodŸce mechaniczne lokuj¹c¹ siê po- miêdzy azydkiem o³owiu a piorunia- nem rtêci. Jest zbyt s³abym materia- ³em inicjuj¹cym – do pe³nej detonacji wymaga 0,30 g piorunianu lub 0,10 g azydku o³owiu. Stosowany jest jako jeden ze sk³adników w mieszaninach inicjuj¹cych. N,N’-dichloroazodikarboksy- amidyna – azobis (chloroformamidy- na) A652R – tworzy sole bardzo wra¿liwe na temperaturê: otrzymywa- na jako sól rtêci rtêci(II) w postaci k³aczkowatego czerwonego osadu oraz w postaci czarnej soli srebra. Jest ciemnoczerwona w pocz¹tkowej fazie syntezy, wytr¹ca siê j¹ w obec- noœci dekstryny dla obni¿enia wra¿li- woœci na tarcie. Sole te mog¹ byæ u¿ywane w detonatorach pobudza- nych elektrycznie.
Azotan benzenodiazoniowy – wystêpuje w postaci bezbarwnych igie³ o gêstoœci 1,37 g/cm 3. Jest bar- dzo dobrze rozpuszczalny w wodzie, s³abo w alkoholu, a prawie wcale w eterze, benzenie i chloroformie. Wybucha ogrzany do temperatury 90 oC oraz od lekkiego uderzenia lub tarcia. Materia³ ten jest s³abszy od piorunianu rtêci i nie inicjuje bezpo- œrednio materia³ów krusz¹cych, ta- kich jak kwas pikrynowy. Azotan 2,4-dinitrobenzenodia- zoniowy – ma postaæ b³yszcz¹cych ¿ó³tych p³ytek, które wybuchaj¹ gwa³- townie podczas ogrzewania. Szczawian 2,4-dinitrobenzeno- diazoniowy – to bezbarwne ig³y roz- puszczalne w kwasie octowym i me- tanolu, s³abo – w alkoholu, a nieroz- puszczalne w eterze. Substancja wy- bucha gwa³townie od uderzenia i po podgrzaniu. Nadchloran benzenodiazoniowy
- wystêpuje jako bezbarwne ig³y roz- puszczalne w wodzie. Wybucha gwa³townie po podgrzaniu, a w stanie suchym jest skrajnie wra¿liwy na naj- l¿ejsze uderzenie. Wybuch mo¿e czasem nast¹piæ tak¿e w wilgotnych warunkach, co wyklucza praktyczne zastosowanie tej substancji. Nadchloran 3-nitrobenzenodia- zoniowy – to substancja krystalicz- na, wybuchowa pod wp³ywem ude- rzenia i tarcia oraz po ogrzaniu do temperatury 154 o^ C. Proponowany by³ jako zamiennik piorunianu rtêci. Stosowany w Niemczech jako ³adu- nek pierwotny w detonatorach na ba- zie heksanitromannitu i innych mate- ria³ów krusz¹cych. Detonator zawie- raj¹cy 0,015 g nadchloranu 3-nitro- benzenodiazoniowego pobudza kwas pikrynowy, a 0,1÷0,3 g tego ma- teria³u powoduje pe³n¹ detonacjê azotanu amonu. Pikrynian benzenodiazoniowy – wystêpuje w postaci ¿ó³tych kryszta³- ków, nierozpuszczalnych w wodzie, eterze i benzenie. Wybucha po ogrzaniu do temperatury powy¿ej 85 oC.
N
N
N
N 3
N 3 N 3
Ryc. 4
Sól benzenodiazoniawa trinitro- metanu (nitroformu) – to ¿ó³te krysz- ta³y rozpuszczalne w acetonie i gor¹- cej wodzie, trudno rozpuszczalne w zimnej wodzie, prawie nierozpusz- czalne w alkoholu, eterze, chlorofor- mie i benzenie. Zwi¹zek doœæ stabil- ny w formie czystej, zanieczyszcze- nia powoduj¹ drastyczne obni¿enie trwa³oœci. Wybucha pod wp³ywem ogrzania powy¿ej 40 oC lub uderze- nia. Diazodinitrofenol – 5,7-dinitro- -1,2,3-benzoksadiazol wystêpuje tak- ¿e pod nazwami DDNP, dinol (ryc. 5). Jest jedynym zwi¹zkiem diazowym
o praktycznym znaczeniu, który zna- laz³ zastosowanie w technice wybu- chowej. Tworzy ¿ó³te kryszta³y o gê- stoœci 1,63 g/cm^3. Jego rozpuszczal- noœæ w temperaturze 50 oC wynosi: 2,45 g w octanie etylu, 2,43 g w alko- holu, 1,25 g w metanolu, 0,23 g w benzenie i 0,11 g w chloroformie. Jest dobrze rozpuszczalny w stê¿o- nym kwasie solnym i octowym i pra- wie nierozpuszczalny w wodzie i ete- rze naftowym. Zwi¹zek ten rozk³ada siê w 177 o^ C bez topnienia. Pod dzia³aniem p³o- mienia pali siê podobnie do nitroce- lulozy, nawet w iloœci kilku gramów. Na podgrzanej p³ytce metalowej wy- bucha po 10 s w 180 o^ C, po 5 s w 185 o^ C, a natychmiast w 203 o^ C. W 50 o^ C wytrzymuje bez zmiany 30 miesiêcy w postaci suchej i 12 mie- siêcy w wodzie. Jest doœæ odporny na dzia³anie œwiat³a. Wykazuje nieco mniejsz¹ wra¿liwoœæ na uderzenie ni¿ piorunian rtêci lub trinitrorezorcy- nian o³owiu. Produkt w postaci drob- nokrystalicznej wykazuje wiêksz¹ wra¿liwoœæ ni¿ w postaci grubokry- stalicznej. Dziêki du¿ej objêtoœci ga-
zów (876 dm 3 /kg) i du¿emu ciep³u tworzenia jest silnym materia³em wy- buchowym. Prêdkoœæ detonacji wy- nosi 4400 m/s przy gêstoœci 0, g/cm 3 , 6600 m/s przy d=1,5 g/cm 3 i 6900 m/s przy d=1,6 g/cm 3. Jego ciep³o wybuchu wynosi 3430 J/g, co daje mu si³ê do 110% TNT, jego krusznoœæ to 95÷99 %TNT. Jako ma- teria³ inicjuj¹cy jest nieco s³abszy od azydku o³owiu, a silniejszy od pioru- nianu rtêci. Do pobudzenia 0,5 g ma- teria³u krusz¹cego potrzeba DDNP: 0,075 g dla tetrylu, 0,075 g dla hek- sylu, 0,115 g dla kwasu pikrynowego i 0,163 g dla TNT.
Diazodinitrofenol otrzymywany jest przez diazowanie kwasu pikrami- nowego. Jest odporny na dzia³anie kwasów, natomiast rozcieñczone za- sady powoduj¹ jego rozk³ad z wy- dzieleniem azotu. Reakcja ta jest wy- korzystywana do niszczenia jego resztek. Wa¿nym problemem jest po- staæ krystaliczna DDNP. W postaci igie³ ma gêstoœæ usypow¹ zaledwie 0,27 g/cm 3 , a po zaprasowaniu – 0,86 g/cm 3 pod ciœnieniem 240 atm. Dodatkow¹ wad¹ jest jego trudne za- sypywanie do miseczek. Kryszta³y w postaci p³ytek maj¹ gêstoœæ usypo- w¹ 0,80÷0,82 g/cm 3. Du¿¹ zalet¹ diazodinitrofenolu jest mo¿liwoœæ prasowania (nie ulega zaprasowaniu „na martwo” nawet pod ciœnieniem 9000 atm). Zwi¹zkiem o podobnych w³aœci- woœciach do DDNP jest 2,6-dinitro- -4-diazofenol wybuchaj¹cy gwa³tow- nie w temperaturze 190 oC. Znany jest równie¿ szereg s³abiej wybucho- wych pochodnych diazofenoli zawie- raj¹cych jedn¹ grupê nitrow¹. W gru- pie mononitrowych pochodnych 4-dia- zofenolu znany jest 2-nitro-4-
diazofenol w postaci ¿ó³tej, wybu- chaj¹cy powy¿ej 168 o^ C, i 3-nitro-4- -diazofenol w postaci br¹zowoczer- wonej, wybuchaj¹cy ju¿ w 119 oC. Zwi¹zki te s¹ rozpuszczalne w wodzie, s³abiej w acetonie i alkoholu, a nieroz- puszczalne w eterze i benzenie. W grupie pochodnych 2-diazofe- nolu znane s¹ w postaci czerwono- br¹zowej – 4-nitro-2-diazofenol wy- buchaj¹cy w 118 oC i w postaci czer- wonej – 5-nitro-2-diazofenol, ciem- niej¹cy ju¿ w 95 oC, a wybuchaj¹cy gwa³townie w 111oC. Zwi¹zki te roz- puszczaj¹ siê w kwasach mineral- nych, alkoholu i acetonie, trudniej – w wodzie i eterze. Tetrazen to hydrat 1-(5-tetrazoly- lo)-4-guanylo-tetrazenu (ryc. 6). Two- rzy bia³e lub ¿ó³tawe drobne kryszta³y o gêstoœci krystalicznej 1,7 g/cm^3 i usypowej ok. 0,45 g/cm^3. Po zapra-
sowaniu pod ciœnieniem 230 atm jego gêstoœæ wynosi 1,05 g/cm^3. Praktycz- nie nierozpuszczalny w wodzie i wiêk- szoœci rozpuszczalników organicz- nych. Na zimno odporny na dzia³anie wody, na gor¹co zachodzi hydroliza z wydzieleniem azotu. Rozk³ada siê pod wp³ywem zasad, co mo¿na wyko- rzystaæ do niszczenia resztek. Jest ra- czej odporny na dzia³anie rozcieñczo- nych kwasów, a ze stê¿onymi tworzy rozpuszczalne sole. Aktualny stan wiedzy pozwala przypisaæ cz¹steczce tetrazenu strukturê hydratu 1-amino-1-[(1H- -tetrazol-5-ylo)azoguanidyny. Tetra- zen jest trwa³y w temperaturze poni- ¿ej 75oC. W 100 oC ulega wyraŸnemu rozk³adowi. Na ogrzanej p³ycie wybu- cha po 5 s w temperaturze 160 oC. Ogrzewany z szybkoœci¹ 20 o/min wy- bucha ju¿ w 140 oC. Wra¿liwoœæ na uderzenie tetrazenu jest podobna lub nieco wiêksza ni¿ piorunianu rtêci.
NH
N
N N
N
N NHNH
NH
NH 2
H 2 O
Ryc. 6
OH
NO 2
O 2 N
O 2 N (^) OH
NH 2
O 2 N
O 2 N Na 2 S (^2) HNO (^2) N
O N
O 2 N
O 2 N
Ryc. 5
cy jego wra¿liwoœæ na p³omieñ, a tak- ¿e w postaci zaprasowanej warstwy zabezpieczaj¹cej azydek o³owiu przed niekorzystnym dzia³aniem CO (^2) z powietrza. Zasadowy 2,4,6-trinitrorezor- cynian o³owiu – Pb(C 6 HN 3 O 8 )·Pb (OH) 2 – tworzy kryszta³ki w postaci ¿ó³tych igie³ o gêstoœci 3,878 g/cm 3 lub czerwonych s³upków o gêstoœci 4,059 g/cm 3. Jego gêstoœæ usypowa wynosi 1,4÷1,6 g/cm^3. Praktycznie jest nierozpuszczalny w wodzie, alko- holu, acetonie i chloroformie. Roz- puszczalny jest natomiast w roztwo- rze octanu amonu. Jego temperatura pobudzenia wynosi 296 oC po up³y- wie 5 s, posiada w³aœciwoœci wybu- chowe podobne do normalnego trini- trorezorcynianu o³owiu i podobnie wykazuje du¿¹ wra¿liwoœæ, zw³asz- cza na p³omieñ. Stosowany jest jako sk³adnik mieszanin inicjuj¹cych za- wieraj¹cych ponadto tetrazen i siar- czek antymonu lub azydek o³owiu i azotan baru.
Dinitrorezorcyniany
2,4-dinitrorezorcynian o³owiu wystêpuje w dwóch formach: ¿ó³tej i pomarañczowej, ró¿ni¹cych siê w³a- œciwoœciami fizycznymi, ale o podob- nych w³aœciwoœciach wybuchowych. Gêstoœæ krystaliczna wynosi 3, g/cm 3 , a po zaprasowaniu – 2, g/cm 3. Jest nierozpuszczalny w wo- dzie, alkoholu, acetonie, eterze i ben- zenie. Ma s³absze w³aœciwoœci inicju- j¹ce od trinitrorezorcynianu o³owiu. Wykazuje mniejsz¹ wra¿liwoœæ na uderzenie i tarcie, dlatego jest bez- pieczniejszy w u¿yciu. £atwo zapala siê od p³omienia. W temperaturze 265 oC wybucha po 5 s. Ze wzglêdu na wiêksze bezpieczeñstwo operacji dinitrorezorcynian o³owiu stosowany jest do mas inicjuj¹cych pobudza- nych elektrycznie. Zasadowy 2,4-dinitrorezorcynian o³owiu – Pb(C 6 H 2 N 2 O 6 )·Pb(OH) 2 – wystêpuje w postaci mikrokrystalicznej o ma³ej gêstoœci kryszta³ów oraz ce-
glastoczerwonych kryszta³ów o wiêk- szej gêstoœci i takiej samej wra¿liwoœci. Ma s³absze w³aœciwoœci wybuchowe, temperatura wybuchu wynosi 295oC po up³ywie 5 s. Znajduje zastosowanie w detonatorach elektrycznych.
Pikrynian
Pikrynian o³owiu jest jednym z pierwszych otrzymanych materia- ³ów inicjuj¹cych. Jego u¿ycie na du¿¹ skalê wyklucza bardzo wysoka wra¿- liwoœæ na bodŸce mechaniczne. By³ stosowany w czasie II wojny œwiato- wej przez Niemców. Otrzymywany jest w reakcji roztworów wodnych azotanu o³owiu z kwasem pikryno- wym w temperaturze 6–10oC. Pro- dukt jest przemywany alkoholem z dodatkiem roztworu azotanu o³owiu, zapobiegaj¹cym jego rozpuszczaniu, a nastêpnie suszony.
Pikraminiany
Kwas pikraminowy tworzy sole analogicznie do innych nitrofenoli. Pikraminian baru – Ba(C 6 H 4 N 3 O 5 ) 2 – to czerwone ig³y ze z³otym po³yskiem. Mo¿e byæ ogrzewany bezpiecznie do 200 oC, a powy¿ej tej temperatury detonuje. Pikraminian miedzi(II) – Cu(C 6 H 4 N 3 O 5 ) 2 – to ¿ó³tozielony bezpostaciowy osad, nierozpuszczal- ny w wodzie i alkoholu, rozpuszczal- ny w kwasach i NH (^) 3(aq). Pikraminian o³owiu(II) – Pb(C 6 H 4 N 3 O 5 ) 2 – to czerwonobr¹- zowe ig³y s³abo rozpuszczalne w wo- dzie, rozpuszczalne w kwasach i NH 3 (aq). Wybucha pod wp³ywem ogrzewania lub uderzenia.
Inne sole fenoli
Trinitrokrezolan o³owiu – Pb(C 7 H 4 N 3 O 7 ) 2 ·H 2 O – wystêpuje w postaci ¿ó³tych kryszta³ków, które trac¹ wodê ogrzewane powy¿ej 130 oC, a nastêpnie wybuchaj¹.
Sól zasadowa – Pb(C 7 H 4 N 3 O 7 )OH
- to ¿ó³te igie³ki rozpuszczalne w wo- dzie. Wybucha po ogrzaniu. Propono- wana by³a jako sk³adnik elektrycznych mas zapa³owych. Trinitrokrezolan srebra – AgC 7 H 4 N 3 O 7 – to czerwonawo¿ó³te kryszta³y rozpuszczalne w wodzie i alkoholu. S¹ ³agodnie wybuchowe po ogrzaniu.
Sole zespolone
Pierwszymi zbadanymi solami ze- spolonymi o w³aœciwoœciach wybu- chowych (oprócz z³ota i srebra pioru- nuj¹cego) by³y chlorany aminametali, np. [Cu(NH 3 ) 4 ](ClO 3 ) 2. Zaobserwo- wano ich zdolnoœæ inicjuj¹c¹, ale na przeszkodzie ich zastosowaniu sta³a zbyt ma³a trwa³oœæ kompleksów. Trwalsze okaza³y siê chlorany hydra- zynametali, np. [Ni(N 2 H 4 ) 3 ] (ClO 3 ) 2 lub [Cd(N 2 H 4 ) 3 ](ClO 3 ) 2. S¹ to bardzo silne materia³y inicjuj¹ce, jednoczeœnie o bardzo du¿ej wra¿li- woœci. Nieco s³absze okaza³y siê za- sadowe nadchlorany hydrazynameta- li, silniejsze jednak od piorunianu rtê- ci. Proponowane do praktycznego za- stosowania by³y azotany hydrazyna- metali, przede wszystkim niklu, kobal- tu i kadmu. S¹ one materia³ami o wiêkszej sile ni¿ piorunian rtêci i azydek o³owiu, a jednoczeœnie zna- cz¹co mniej wra¿liwe. Wykazuj¹ do- bre zdolnoœci inicjuj¹ce. Wad¹ ich jest trudnoœæ pobudzenia. Wiêkszoœæ azotanów hydrazynametali jest stabil- na w stanie suchym i odporna na ogrzewanie co najmniej do tempera- tury 110 o^ C. S¹ nierozpuszczalne w wodzie, jednak w d³u¿szym kontak- cie ulegaj¹ hydrolizie. Otrzymywanie soli zespolonych na ogó³ polega na wytr¹caniu ich ze zmieszanych roz- tworów soli prostej i ligandu. Warunki zale¿¹ od rodzaju metalu, anionu i li- gandów i czêsto wymagaj¹ du¿ej sta- rannoœci wykonania. Najwa¿niejsz¹ spoœród inicjuj¹- cych soli zespolonych jest azotan tri- hydrazynaniklu(II) – [Ni(N 2 H 4 ) 3 ]
(NO 3 ) 2 , wystêpuj¹cy pod nazw¹ NHN – to ró¿owofioletowa substancja krystaliczna, wybuchaj¹ca gwa³tow- nie od uderzenia lub ogrzania do temperatury 215 oC. Jest silniejszym materia³em wybuchowym ni¿ pioru- nian rtêci i azydek o³owiu. Jego prêd- koœæ detonacji przy gêstoœci 0, g/cm 3 wynosi od 2600 m/s dla œred- nicy ³adunku 6 mm do 3500 m/s dla œrednicy 15 mm. Materia³ ten jest trudny do pobudzenia – przy œrednicy 5 mm nie detonuje pod wp³ywem lon- tu prochowego i zap³onników elek- trycznych. Detonacjê wywo³uje do- piero zap³on 1,5 g prochu czarnego. Azotan trihydrazynakadmu – [Cd(N 2 H 4 ) 3 ](NO 3 ) 2 – to bia³e krysz- ta³y, rozsypane cienk¹ warstw¹, które pal¹ siê, wydzielaj¹c brunatne dymy. Wybuchaj¹ podczas gwa³townego ogrzewania do 245 oC lub od silnego uderzenia. Azotan trihydrazynakobaltu(II) – [Co(N 2 H 4 ) 3 ](NO 3 ) 2 – to br¹zowawy nietrwa³y proszek, który rozk³ada siê powoli w obecnoœci wilgoci, zmienia- j¹c kolor na zielonkawy. Wybucha ogrzany do 210 oC, a tak¿e od ude- rzenia, tarcia lub w kontakcie ze stê- ¿onym kwasem siarkowym. Ogólnie jest trudny do pobudzenia. Nadchloran trihydrazynakobal- tu(II) – [Co(N 2 H 4 ) 3 ](ClO 4 ) 2 – to bez- barwne kryszta³y, zmieniaj¹ce barwê na ró¿ow¹ w wyniku hydrolizy na po- wietrzu. Jednorazowo mo¿na wytwa- rzaæ jedynie ma³e iloœci zwi¹zku ze wzglêdu na bardzo du¿¹ wra¿liwoœæ na uderzenie i tarcie. Azotan dihydrazynamiedzi(II) – [Cu(N 2 H 4 ) 2 ](NO 3 ) 2 – to niebiesko- zielony proszek, który wybucha w wy- sokiej temperaturze z trzaskiem i emisj¹ czerwonawego œwiat³a.
Nadtlenki
Wiêkszoœæ nadtlenków organicz- nych ma w³aœciwoœci wybuchowe, a wiele z nich tak¿e inicjuj¹ce. Nie znalaz³y one jednak zastosowania ze wzglêdu na zbyt du¿¹ wra¿liwoœæ
i jednoczeœnie ma³¹ trwa³oœæ. Te ce- chy s¹ przyczyn¹ niebezpieczeñstw zwi¹zanych z mo¿liwoœci¹ powsta- wania nadtlenków, np. z eterów, przy destylacji których nale¿y zachowaæ szczególn¹ ostro¿noœæ.
Nadtlenek acetonu
Dimer – bezbarwne kryszta³y w kszta³cie s³upków o tt. 131,5÷ 133 oC – jest bardzo lotny (ryc. 10). Nie rozpuszcza siê w wodzie i rozcieñczonych kwasach i zasa- dach. Nie ulega zmianie po 6-godzin- nym gotowaniu w wodzie.
Po raz pierwszy zosta³ otrzymany w wyniku dzia³ania kwasu Caro (nad- siarczan potasu w stê¿onym kwasie siarkowym) na aceton. Otrzymywany jest tak¿e z u¿yciem innych œrodków utleniaj¹cych, jak 2% woda utleniona lub ozon. Wybucha gwa³townie od ogrzania, uderzenia lub tarcia. Pod wp³ywem ognia spala siê z fukniê- ciem. Jego wra¿liwoœæ na uderzenie nastêpuje od spadku 2 kg z wysoko- œci 7 cm. Jego lotnoœæ jest okreœlona na poziomie 66,4% ubytku masy w temperaturze pokojowej przez 14 dni, a ca³kowita sublimacja bez pozo- sta³oœci nastêpuje po 3 godz. w temp. 75 oC. Trimer (TATP) to bezbarwne kryszta³y ³atwo sublimuj¹ce o tt. 94 ÷ 97 oC (ryc. 11). Jest lotny z par¹ wodn¹, niehigroskopijny, nierozpusz-
czalny w wodzie, kwasach i zasa- dach. Rozk³ada siê w gor¹cym roz- cieñczonym kwasie siarkowym. Jest trudno rozpuszczalny w metanolu, glicerynie i alkoholu izoamylowym. Rozpuszcza siê w 17 oC w: etanolu – 0,15%, eterze – 5,5%, acetonie – 9,15%, CS 2 – 9,97%, CCl 4 – 24,8%, trichloroetylenie – 22,7%, benzenie – 18,0%, pirydynie – 15,4%, chlorofor- mie – 42,5% i eterze naftowym – 7,35%. Powstaje w reakcji acetonu pod dzia³aniem 50% nadtelnu wodo- ru w obecnoœci kwasów mineralnych. Wybucha gwa³townie od ogrzania, tarcia lub uderzenia. Ma du¿¹ krusz- noœæ i jest bardzo wra¿liwy na bodŸ- ce mechaniczne. Mo¿e detonowaæ, gdy jest wilgotny (do 25% wody) i znajduje siê pod wod¹. Pod wp³ywem ognia w zale¿noœci od warunków spala siê gwa³townie lub detonuje. Do temp. 245 oC odparowuje bez roz- k³adu, powy¿ej tej temperatury spala siê z p³omieniem, rozk³ada bez p³o- mienia lub detonuje. Gwa³townie de- tonuje w zakresie temperatur 250–285 o^ C, natomiast powy¿ej 305 oC spala siê bez detonacji. Szyb- koœæ palenia siê zaprasowanego nadtlenku acetonu w postaci trimeru wynosi 0,95 cm/s. Nadtlenek ten jest kompatybilny (nie powoduje przy- spieszonego rozk³adu) z kwasem pi- krynowym, TNT, PETN, RDX, tetry- lem, KClO 3 , AN, Sb 2 S 3. Nie powodu- je tak¿e zauwa¿alnej korozji w ci¹gu 15 dni w kontakcie z Cu, Al, Zn, Sn, Fe i mosi¹dzem, a œlady korozji wi- doczne s¹ dla Pb. Prêdkoœæ detona- cji wynosi 5290 m/s przy gêstoœci 1, g/cm 3 dla ³adunku o œrednicy 6, mm; 3065 m/s przy d=0,68 g/cm 3 w dla œrednicy=15 mm; 5300 m/s przy d=1,18 g/cm^3. Jest skrajnie wra¿liwy na tarcie, a jego wra¿liwoœæ na ude- rzenia to udar 0,5 kg z 10 cm. Ma zdolnoœæ inicjuj¹c¹: w postaci 0,05 g nadtlenku acetonu – trimeru zapraso- wanego ciœnieniem 250 atm – inicju- je PETN, po zaprasowaniu ciœnie- niem 500 atm czêœæ próbek nie pobu- dza PETN. Minimalny jego ³adunek
O O
O O
Ryc. 10
Ryc. 11
O
O
O
O
O O
dzi(I). Mo¿e byæ otrzymany w formie metalicznie b³yszcz¹cych p³ytek, któ- re wybuchaj¹ od lekkiego uderzenia nawet pod wod¹. Otrzymywany ana- logicznie do acetylenku miedzi(I) tyl- ko z soli miedzi(II). Acetylenek srebra – Ag 2 C 2 – to bia³y lub lekko szary proszek. Ma sil- niejsze w³aœciwoœci wybuchowe ni¿ acetylenek miedziawy. Temperatura pobudzenia wg ró¿nych Ÿróde³ to 120 ÷ 140 oC, 200oC lub 225 oC. Jego prêdkoœæ detonacji wynosi 1880 m/s przy gêstoœci d=1,67 g/cm^3 , minimal- ny ³adunek potrzebny do pobudzenia 0,8 g tetrylu to 0,07 g Ag 2 C 2 (dla azydku o³owiu – 0,02 g). Niestety nie znalaz³ praktycznego zastosowania, choæ by³ proponowany do mieszanin inicjuj¹cych. Acetylenek srebra two- rzy szereg soli mieszanych z innymi zwi¹zkami srebra, jak chlorki, jodki, siarczany czy chromiany. Kompleks z azotanem srebra Ag 2 C 2 ·AgNO (^3) ma silniejsze w³aœciwoœci wybucho- we i mniejsz¹ wra¿liwoœæ ni¿ czysty Ag 2 C 2. Jest bardzo czu³y na p³o- mieñ, ale mniej wra¿liwy na uderze- nie ni¿ piorunian rtêci i mniej wra¿liwy na tarcie ni¿ azydek o³owiu. Jego prêdkoœæ detonacji wynosi 3460 m/s przy d=3,96 g/cm 3. Acetylenek rtêci(I) – Hg 2 C 2 ·H 2 O
- jest zwi¹zkiem nietrwa³ym i ma³o zbadanym. Mo¿na go otrzymaæ z octanu rtêciawego lub z acetylenku miedziawego. Acetylenek rtêci(II) – 3HgC 2 ·H 2 O
- to bia³y bezpostaciowy proszek o gêstoœci 5,3 g/cm^3. Jest nieroz- puszczalny w wodzie, alkoholu i ete- rze. £atwo rozpuszcza siê w roztwo- rach cyjanków. Pod wp³ywem roz- cieñczonych kwasów rozk³ada siê czêœciowo do aldehydu. Kontakt ze stê¿onym kwasem siarkowym, chlo- rem i bromem powoduje jego wy- buch. Podczas powolnego ogrzewa- nia acetylenek rtêci rozk³ada siê po- wy¿ej 110 oC, wydzielaj¹c rtêæ, wêgiel i wodê, szybko ogrzany wybucha przy 230 oC. Wybucha tak¿e od ude- rzenia. Zwi¹zek mo¿na otrzymaæ
z odczynnika Nesslera (alkaliczny roztwór jodortêcianu potasowego).
Inne materia³y inicjuj¹ce
Sole zwi¹zków nitrowych
Sól srebrowa nitroguanidyny tworzy bia³e ig³y, wybuchaj¹ce pod- czas ogrzewania. Substancja jest nierozpuszczalna w wodzie, a roz- puszczalna – w kwasach i amonia- ku. Nitroaminoguanidyna wystêpuje w postaci nitroaminy lub pseudo- kwasu, dziêki czemu mo¿e tworzyæ sole. Czêœæ z nich, jak sole baru, miedzi i srebra, ma w³aœciwoœci wy- buchowe. Sól o³owiu(II) nitroguanidyny jest najwa¿niejsz¹ pochodn¹, wystêpuje w postaci ¿ó³tawych kryszta³ów o gê- stoœci usypowej 1,47 g/cm^3. Jest lek- ko higroskopijna, nierozpuszczalna w rozpuszczalnikach organicznych, hydrolizuje pod wp³ywem gotowania w wodzie. Jej temperatura pobudze- nia to 208oC w ci¹gu 5 s, wra¿liwoœæ na uderzenie wynosi od 2 kg z wyso- koœci 9 cm. By³a proponowana jako sk³adnik mieszanin inicjuj¹cych. 1,5-dinitrobiuret tak¿e tworzy so- le. S¹ one wybuchowe pod wp³ywem ogrzewania, np. sól o³owiu, wystêpu- j¹c¹ w postaci lœni¹cych srebrzystych p³ytek i srebra w postaci bia³ych igie³. Sól potasowa 1,1,2,2-tetranitro- etanu – K 2 C 2 N 4 O 8 , DKTeNEt – to b³yszcz¹ce ¿ó³te kryszta³y z fioleto- wym odcieniem, rozpuszczalne w wodzie, s³abo rozpuszczalne w al- koholu, acetonie, benzenie i chloro- formie. Jej wybuch nastêpuje po ogrzaniu do 267÷ 275 oC. Jest bardzo wra¿liwa na bodŸce mechaniczne, szczególnie w przypadku obecnoœci zanieczyszczeñ. Wykazuje wyraŸne w³aœciwoœci inicjuj¹ce. ¯ó³toczerwo- na sól srebrowa oraz brunatna sól o³owiu(II) s¹ nierozpuszczalne w wo- dzie, alkoholu i eterze. S¹ znacznie s³abszymi materia³ami wybuchowy- mi, praktycznie niewra¿liwymi na uderzenie.
Inne niebezpieczne materia³y wybuchowe
Jednym z naj³atwiejszych do otrzymania w warunkach amator- skich, choæ przy tym wyj¹tkowo nie- bezpiecznym w operowaniu, jest tri- jodek azotu – NI 3. Zwi¹zek ten two- rzy czarne kryszta³y nierozpuszczal- ne w zimnej wodzie, w gor¹cej ulega- j¹ce rozk³adowi. Jest rozpuszczalny w roztworze tiosiarczanu sodu lub ro- danku potasu. Tworzy solwaty z amo- niakiem, np.: brunatnoczarny NI 3 12NH 3 , oliwkowozielony NI 3 ·3NH 3 , ¿ó³ty NI 3 ·2NH (^3) i czerwony NI 3 ·NH 3. Ostatnia cz¹steczka amoniaku nie mo¿e byæ usuniêta nawet pod pró¿ni¹. W stanie suchym jodek azo- tu wykazuje wyj¹tkow¹ wra¿liwoœæ na bodŸce mechaniczne i termiczne. Wybucha od najl¿ejszego dotkniêcia lub ogrzewania strumieniem ciep³e- go powietrza. Pod ciœnieniem atmos- ferycznym wybuch nastêpuje w tem- peraturze powy¿ej 50 o^ C, pod obni- ¿onym ciœnieniem mo¿e nast¹piæ na- wet poni¿ej 0 o^ C. Obecnoœæ pary wodnej lub par amoniaku hamuje proces rozk³adu termicznego. Pod dzia³aniem œwiat³a nastêpuje rozk³ad lub nawet zainicjowanie wybuchu, je- œli oœwietlenie jest intensywne, jak w przypadku flesza fotograficznego lub iskry wy³adowania elektryczne- go. Zwi¹zek musi byæ przechowywa- ny w stanie zwil¿onym, najlepiej ete- rem. Tak du¿a wra¿liwoœæ ca³kowicie eliminuje jodek azotu z praktycznego u¿ycia, jest, jednak on przedmiotem licznych badañ nad mechanizmem inicjowania. Siarczek azotu – N 4 S 4 – otrzy- muje siê poprzez dzia³anie amonia- kiem na chlorek siarki rozpuszczony w benzenie. Siarczek azotu jest nie- rozpuszczalny w wodzie, ma³o roz- puszczalny w alkoholu i eterze, nieco lepiej w dwusiarczku wêgla i benze- nie. Pod wp³ywem wody w tempera- turze pokojowej ulega w pewnym
stopniu hydrolizie z wydzieleniem siarki, dwutlenku siarki i amoniaku. Siarczek azotu jest mniej wra¿liwy na tarcie i uderzenie ni¿ piorunian rtêci. Jest s³abszym materia³em inicjuj¹- cym ni¿ piorunian rtêci. Temperatura pobudzenia siarczku azotu wynosi 207 oC.
Dyskusja nad mo¿liwoœciami produkcji inicjuj¹cych metodami cha³upniczymi
Otrzymywanie opisanych powy¿ej substancji wybuchowych wi¹¿e siê z pewnymi trudnoœciami. Niektóre z nich, mimo ¿e s¹ ³atwe w syntezie, nie bêd¹ otrzymywane ze wzglêdu na skomplikowane, trudne do zdobycia odczynniki chemiczne. Inne z kolei pomimo ³atwej syntezy s¹ zbyt wra¿- liwe i ma³o stabilne, aby mo¿na by³o je otrzymaæ w wiêkszych iloœciach bez ryzyka wybuchu. Tego typu prze- szkody powoduj¹, ¿e tylko niektóre z nich zdoby³y sobie popularnoœæ i s¹ stosowane w przemyœle zarówno obronnym, jak i cywilnym albo jako samodzia³owe materia³y wybuchowe wykorzystywane s¹ do celów prze- stêpczych. Na przyk³ad na rynku mamy wszystkie potrzebne œrodki do wypro- dukowania zarówno piorunianu rtê- ci, jak i piorunianu srebra. Podczas syntezy piorunianu rtêci mo¿emy na- trafiæ jednak na powa¿ne trudnoœci wynikaj¹ce ze specyfiki reakcji. Pio- runian rtêci otrzymuje siê w wyniku reakcji alkoholu etylowego z roztwo- rem azotanu rtêci w kwasie azoto- wym. Istnieje kilka przepisów tech- nicznego wytwarzania piorunianu rtê- ci. Mo¿na je podzieliæ na trzy zasad- nicze grupy: metody, w których stosuje siê zimny roztwór rtêci w kwasie azotowym; metody, w których stosuje siê ciep³y roztwór rtêci w kwasie azotowym; metody, w których stosuje siê tak¿e, oprócz zasadniczych
substancji wyjœciowych (roztwór rtêci w kwasie azotowym i alko- hol etylowy), dodatek substancji wybielaj¹cych produkt. Cech¹ charakterystyczn¹ produk- cji jest to, ¿e ze wzglêdów bezpie- czeñstwa prowadzi siê j¹ bardzo ma- ³ymi porcjami, nieprzekraczaj¹cymi zwykle 500 g rtêci w jednym reakto- rze. Ze wzglêdu na du¿¹ reaktyw- noœæ rtêci i azotanu rtêci z metalami produkcjê prowadzi siê w reaktorach szklanych. Gwarantuje to zarazem uzyskanie produktu o du¿ej czystoœci i bezpieczeñstwo, gdy¿ eliminuje czêœci metalowe, o które tarcie i ude- rzenie by³oby niebezpieczne. Inne metody prowadz¹ce do otrzy- mania piorunianu rtêci to reakcja kwasu malonowego z azotanem rtêci w kwasie azotowym wobec azotynu sodu lub rozk³ad soli rtêciowej nitro- metanu. Warunkiem otrzymania azydków nieorganicznych jest uzyskanie azyd- ku sodu. Bez tego zwi¹zku wyprodu- kowanie jakiegokolwiek azydku jest niemo¿liwe. Azydek sodu otrzymuje siê np. ze sproszkowanego amidku sodowego w reakcji z podtlenkiem azotu lub w reakcji wodorotlenku so- dowego z azotynem izoamylowym i hydratem hydrazyny. Drug¹ bardzo wa¿n¹ spraw¹ jest zachowanie odpo- wiedniej ostro¿noœci podczas prowa- dzenia reakcji. Azydek o³owiu wyka- zuje bardzo du¿¹ wra¿liwoœæ na tar- cie, znacznie przewy¿szaj¹c¹ pioru- nian rtêci. Znane s¹ przypadki samo- czynnego wybuchu azydku o³owiu w czasie przesypywania, wa¿enia czy suszenia. Samoczynnym wybu- chom ulegaj¹ du¿e kryszta³y o d³ugo- œci powy¿ej 0,1 mm. Rozmiary krysz- ta³ów otrzymanego azydku o³owiu zale¿¹ od temperatury reakcji i inten- sywnoœci mieszania, a przede wszystkim od stê¿enia roztworów. Przy bardziej stê¿onych roztworach uzyskuje siê drobniejsze kryszta³y. Nitroguanidyna sprowadzana jest wy³¹cznie na zamówienie i jest to przyczyna, która wyklucza tetrazen
z produkcji. Kwaœny wêglan amino- guanidyny, z którego otrzymuje siê tetrazen, powstaje w wyniku redukcji nitroguanidyny. Jest to synteza o przeciêtnym poziomie trudnoœci. W czasie redukcji anitroguanidyny nale¿y ca³y czas kontrolowaæ pH, które powinno wynosiæ ok. 7–7,5. Wyjœciowa trinitrorezorcyna przy otrzymywaniu trójnitrorezorcynianu o³owiu nie jest dostêpna w handlu. Dlatego mo¿e byæ przygotowana sa- modzielnie przez nitrowanie rezorcy- ny. W tym przypadku nale¿y zastoso- waæ mocne mieszad³o typu ³opatko- wego, poniewa¿ w czasie reakcji wy- tr¹ca siê sta³a substancja i prowa- dzenie reakcji mo¿e byæ bardzo k³o- potliwe. Doœæ czêstym problemem jest pienienie siê i szybki wzrost tem- peratury mieszaniny, który mo¿e do- prowadziæ do wykipienia. Przy wszel- kich czynnoœciach z trinitrorezorcy- nianem nale¿y zachowaæ daleko id¹- c¹ ostro¿noœæ. Je¿eli nie jest u¿ywa- ny od razu, nale¿y przechowywaæ go pod wod¹. Nie mo¿e byæ stosowany jako samodzielny materia³ inicjuj¹cy. Wyprodukowanie nadtlenku ace- tonu – TATP – wydaje siê ³atwiejsze ni¿ nadtlenku urotropiny HMTD. Nadtlenek acetonu otrzymuje siê, dzia³aj¹c nadsiarczanem potasu lub nadtlenkiem wodoru na aceton w obecnoœci kwasu siarkowego. Wszystkie sk³adniki potrzebne do otrzymania TATP czy HMTD s¹ do- stêpne w handlu. S¹ to obecnie naj- popularniejsze substancje wybucho- we otrzymywane samodzia³owo przez domowych piromanów, a tak¿e coraz czêœciej spotykane w urz¹dze- niach wybuchowych domowej kon- strukcji. Ich du¿a wra¿liwoœæ na bodŸce mechaniczne i p³omieñ oraz ma³a stabilnoœæ chemiczna ograni- cza masowe zastosowanie. Uzyskanie chlorku miedzi i chlorku srebra do otrzymania acetylenku o³owiu lub srebra nie jest ¿adn¹ trudnoœci¹. Problem mo¿e pojawiæ siê przy przepuszczaniu acetylenu przez amoniakalny roztwór powy¿-
bilne i szybko traciæ swoje w³aœciwo- œci wybuchowe. Przegl¹daj¹c strony internetowe o tematyce zwi¹zanej z materia³ami wybuchowymi, mo¿na wyci¹gn¹æ wnioski, ¿e materia³y ini- cjuj¹ce s¹ wytwarzane, i nie jest to ¿aden problem. Najczêœciej pojawia- j¹cymi siê materia³ami inicjuj¹cymi na forach dyskusyjnych s¹ HMTD oraz TATP.
BIBLIOGRAFIA
- Budnikow M., Lewkowicz N., By- stro I., Sirotinski W., Szechtier B.: Ma- teria³y wybuchowe i elaboracja, MON, Warszawa 1955.
- Cetner W.P.: Preparatyka materia- ³ów wybuchowych i produktów poœred- nich, WAT, Warszawa 1986.
- Fedoroff B.T., Aaronson H.A, Re- ese E.F., Sheffield O.E., Clift G.D.: En- cyclopedia of explosives and related items, New Jersey 1960–1983.
- Fuson R.C.: Reakcje zwi¹zków or- ganicznych, WNT, Warszawa 1966.
- Ga³ecki J.: Preparatyka nieorga- niczna, WNT, Warszawa 1964.
- Maranda A., Cudzi³o S., Nowa- czewski J., Papliñski A.: Podstawy che- mii materia³ów wybuchowych, WAT, War- szawa 1997.
- Meyer R., Köhler J., Homburg A.: Explosives, Fifth, Completely Revised Edition, Wiley-VCH 2002.
- Murzyñski J.: Chemia niszcz¹ca materia³y wybuchowe, MON, Warszawa
- Supniewski J.: Preparatyka nie- organiczna, PWN, Warszawa 1958.
- Urbañski T.: Chemia i technologia materia³ów wybuchowych, tom I, II, III, MON, Warszawa 1955.
- Vogel A.: Preparatyka organiczna, WNT, Warszawa 1964.
- Chabior N.: Inicjuj¹ce materia³y wy- buchowe mog¹ce znale¿æ zastosowanie w terroryŸmie bombowym, Praca dyplomowa, Politechnika Ãl¹ska, Gliwice
- Policha A., Paw³owski W., Mazu- rek A., Matyjasek £.: Badamia i identyfi- kacja nadtlenków organicznych u¿ywa- nych w zamachach terrorystycznych, „Problemy Kryminalistyki” 2004, nr 244, s. 25–37.
