Pobierz Inni ludzie w innych światach i więcej Schematy w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Inni ludzie w innych światach – człowiek
w warunkach ekstremalnych u Tadeusza
Borowskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2006, s. 140. Źródło: Przez Auschwitz, Dachau i Monachium, czyli Tadeusz Borowski wraca do Polski, [w:] Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006, s. 74. Źródło: Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu, Warszawa 2010, s. 108–109. Źródło: Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu, Warszawa 2010, s. 110–111. Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny Świat. Zapiski sowieckie;, Kraków 2006, s. 362–363. Źródło: Dzień na Harmenzach, [w:] Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu, Warszawa 2010, s. 84. Źródło: Pieśń, [w:] Tadeusz Borowski, Pisma, t. 1: Poezja, Warszawa 2004, s. 112. Źródło: Tomasz Burek, Cały ten okropny świat. Sztuka pamięci głębokiej a zapiski w „Innym świecie” Herlinga-Grudzińskiego, [w:] Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red. R. K. Przybylski, S. Wysłouch, Poznań 1991, s. 16.
Twoje cele
Poznasz problematykę oraz cechy literatury obozowej. Scharakteryzujesz różne postawy ludzi postawionych w sytuacjach ekstremalnych. Poznasz pojęcia „behawioryzm” oraz „weryzm” i wskażesz przejawy zastosowania tych technik w analizowanych utworach Gustawa Herlinga‐Grudzińskiego i Tadeusza Borowskiego. Przeanalizujesz fragmenty opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego oraz Innego świata Gustawa Herlinga‐Grudzińskiego, zwracając uwagę na sposób opisu obozowej rzeczywistości.
Źródło: Przez Auschwitz, Dachau i Monachium, czyli Tadeusz Borowski wraca do Polski, [w:] Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006, s. 74.
Przeczytaj
Literatura obozowa
Mianem literatury obozowej określa się część piśmiennictwa dotyczącego II wojny światowej, związaną tematycznie z rzeczywistością niemieckich obozów koncentracyjnych oraz sowieckich łagrów. Są to teksty zróżnicowane zarówno pod względem formy, jak i postawy autorów wobec tego, co opisują.
Przede wszystkim są to utwory, których autorzy dokonują wyraźnego podziału na świat katów oraz świat ofiar, akcentując bestialstwo oprawców oraz męczeństwo i heroizm prześladowanych. Zło zrodzone w „kombinatach śmierci” traktują jako chwilową katastrofę kultury i cywilizacji, oceniają je z perspektywy przeszłych oraz przyszłych dziejów ludzkości, których rozwój przebiega zgodnie z ponadczasowymi wartościami zakorzenionymi w kulturze śródziemnomorskiej.
Inny rodzaj książek o tematyce obozowej reprezentują teksty, których autorzy występują z pozycji uczestnika i świadka obozowego koszmaru. Opisując nieludzką rzeczywistość lagrów i łagrów, także odwołują się do utrwalonych w kulturze ponadczasowych wartości i norm, ale konfrontują je z obozową codziennością, pokazując, jak trudno pozostać „ludzkim w nieludzkich warunkach”. Udaje się to niewielu, czego dowodzi m.in. pisarz Gustaw Herling‐Grudziński, więzień sowieckich łagrów.
Trzeci typ postawy wobec „innego świata” opiera się na przekonaniu, że rzeczywistość obozowa stanowi tak nowe i niedające się z niczym porównać doświadczenie, że należy szukać do jej opisu nowych środków wyrazu oraz gruntownie przewartościować dotychczasowe poglądy na temat istoty człowieczeństwa, stabilności moralnych drogowskazów czy wreszcie racjonalności historycznego oraz cywilizacyjnego rozwoju. Postawę taką w sposób najbardziej wyrazisty i konsekwentny demonstruje pisarz, więzień Auschwitz – Tadeusz Borowski.
Inny świat Herlinga‐Grudzińskiego oraz opowiadania obozowe Borowskiego ukazują „nieludzki świat” od środka, z perspektywy tych, którzy musieli tam żyć, a żeby żyć, przyjąć panujące w obozach zasady. Książki te ukazują ludzi i ich zachowania w warunkach ekstremalnych. Stanowią radykalne oskarżenie zbrodniczych totalitaryzmów odciskających piętno na historii XX wieku, niszczących życiorysy, rujnujących marzenia, odbierających nadzieję. I choć opis totalitarnego mechanizmu obozowej cywilizacji jest u obu pisarzy
Auschwitz Birkenau Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
komandach. Po wyzwoleniu przez rok przebywał w Monachium, w 1946 roku wrócił do Polski.
Więźniowie obozu koncentracyjnego Auschwitz Źródło: domena publiczna.
Publikowane w latach 1946–1948 opowiadania obozowe Borowskiego wzbudzały skrajne emocje. Pisarzowi zarzucano cynizm, nihilizm, relatywizm moralny, przesadny naturalizm i animalizm. Z drugiej strony doceniano dążenie autora do odkrycia całej, choćby najdrastyczniejszej prawdy o człowieku zmuszonym do życia w nieludzkich okolicznościach. Wielu czytelników w listach do redakcji rozmaitych czasopism wyrażało swój sprzeciw i odrazę, domagając się surowego ukarania pisarza. Głównym powodem takiej reakcji była, zupełnie odmienna od utrwalonej w większości utworów o tematyce obozowej, wizja „rzeczywistości koncentracyjnej”. Istotną rolę odgrywał także fakt, że pierwszoosobowy narrator tych utworów, vorarbeiter Tadek, był imiennikiem pisarza oraz posiadał wiele jego cech, co umożliwiało utożsamienie go z samym Borowskim.
Borowski dowodził, że ofiary niejako współdziałały ze swymi prześladowcami, usiłując za wszelką cenę „oswoić” nieludzką rzeczywistość, poznać prawa nią rządzące i jakoś się do nich dostosować, znaleźć „niszę” dającą szansę przetrwania. Borowski stworzył postać „Lagermenscha” (człowieka zlagrowanego), który akceptuje obozową moralność, odrzuca uznawane dotąd normy, wartości i zasady postępowania jako nieprzydatne w walce o przeżycie, w ten sposób włączając się w faszystowską machinę zbrodni.
Obóz koncentracyjny staje się w wizji Borowskiego precyzyjnie zorganizowanym totalitarnym społeczeństwem, niezwykle dochodowym przedsięwzięciem, ale także skrajnym przejawem kryzysu europejskiej kultury. Borowski stosuje technikę behawiorystyczną, unika moralizowania i ocen, pozwala mówić i działać swoim bohaterom.
Słownik
animalizm
(ang. animal – zwierzę) – ogół cech przypisywanych zwierzętom
behawioryzm
(ang. behaviour – zachowanie) – kierunek w psychologii XX wieku, którego twórca, James Watson, głosił, że w badaniach psychologicznych należy odrzucić introspekcję na rzecz rejestracji i analizy zachowań ludzi oraz zwierząt; w literaturze – sposób prowadzenia narracji polegający na wyeliminowaniu z utworu literackiego analizy psychologicznej bohaterów; wiedzę o ich przeżyciach czy stanach psychicznych czytelnik czerpie jedynie z opisu zachowań lub zewnętrznych reakcji postaci literackich oraz ich wypowiedzi (dialogi pełnią istotną rolę w prozie tego typu); behawioryzm narodził się w USA po I wojnie światowej, był obecny przede wszystkim w twórczości takich autorów, jak E. Hemingway, W. Faulkner, J. Dos Passos
cynizm
(łac. cynismus) – lekceważące odnoszenie się do ogólnie przyjętych autorytetów i zasad etycznych
Harmęże
wieś w Polsce, położona w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim; po utworzeniu obozu koncentracyjnego w Auschwitz i wysiedleniu ludności z okolicznych wsi w Harmężach założono fermę królików, drobiu oraz hodowlę ryb, którymi zajmowali się więźniowie pobliskiego obozu koncentracyjnego
kocioł
zasadzka w czasie okupacji urządzania przez Niemców w tzw. mieszkaniach konspiracyjnych bądź też w miejscach, gdzie kogoś aresztowano, aby wyłapać jak najwięcej osób powiązanych z tym lokalem bądź osobą
lager
(niem.), także lagier – w okresie II wojny światowej niemiecki obóz koncentracyjny
łagier
sowiecki obóz pracy
Ta nieludzka ziemia...
Schemat
Polecenie 1
Zapoznaj się z mapą myśli dotyczącą podobieństw oraz różnic w sposobach przedstawiania obozowej rzeczywistości w tekstach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz Tadeusza Borowskiego. Zastanów się, z czym mogą być one związane.
Polecenie 2
Na podstawie analizy schematu odpowiedz na pytanie: Na czym polega tragizm człowieka zamkniętego w obozie?
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
Ćwiczenie 1
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz w tabeli P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
Informacja Prawda Fałsz Adaptacja to dostosowanie materiału literackiego do nowego użytku. Film powinien być odzwierciedleniem książki, zgodnym z zamierzeniem pisarza. Jednym z rodzajów adaptacji jest transpozycja, która polega na odejściu od wierności książce, wykorzystaniu jej motywów. Kino jest przekładem literatury. Adaptacja filmowa może być efektem przemyśleń reżysera w związku z lekturą książki, może też być wizualizacją odbioru dzieła literackiego przez czytelnika.
輸
Szczęknęły rygle, wagony otwarto. Fala świeżego powietrza wdarła się do środka, uderzając ludzi jakby czadem. Niezmiernie zbici, przytłoczeni potworną ilością bagażu, waliz, walizek, walizeczek, plecaków, tłumoków wszelkiego rodzaju (wieźli bowiem to wszystko, co stanowiło ich dawne życie, a miało rozpocząć przyszłe), gnieździli się w strasznej ciasnocie, mdleli od upału, dusili się i dusili innych. Teraz skupili się przy otwartych drzwiach, dysząc jak ryby wyrzucone na piasek.
- Uwaga: Wysiadać z rzeczami. Zabierać wszystko. Wszystkie te swoje klamoty składać koło wagonu na kupę. Palta oddawać. Jest lato. Maszerować na lewo. Zrozumiano?
- Panie, co z nami będzie? – zeskakują już na żwir, niespokojni, roztrzęsieni.
- Skąd jesteście?
- Sosnowiec, Będzin. Panie, co to będzie? – uparcie powtarzają pytania, wpatrując się żarliwie w cudze zmęczone oczy.
- Nie wiem, nie rozumiem po polsku. Jest prawo obozu, że ludzi idących na śmierć oszukuje się do ostatniej chwili. Jest to jedyna dopuszczalna forma litości.
Źródło: Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu, Warszawa 2010, s. 108–109.
Charakterystyka zachowania
Przyczyny takiego zachowania Ludzie przybywający do obozu Esesmani
Więźniowie biorący udział w pracach na rampie
Ćwiczenie 3
W obozach koncentracyjnych więźniowie od samego początku doświadczali przemocy, upokorzeń, żyli w ciągłym zagrożeniu śmiercią. Do znajdujących się w tabeli pojęć przyporządkuj odpowiadające im obozowe sytuacje.
Unifikacja
Pozbawienie „znaków” wolności
Odebranie indywidualizmu
Degradacja
Zdziczenie
Zobojętnienie, apa a, emocjonalne otępienie
Demoralizacja
golenie głów
epatowanie okrucieństwem
wielogodzinne apele
zakaz posiadania w obozie przedmiotów osobistych
selekcje „do gazu”
przemoc fizyczna i psychiczna
zmuszanie nowych więźniów do nagości w czasie kwarantanny
akceptacja wynaturzeń
nieustanne obcowanie ze śmiercią
okrutne żarty
odrzucenie norm obowiązujących poza obozem
przydzielanie tzw. pasiaków
okrucieństwo
odbieranie cywilnych ubrań
ograniczenie przestrzeni osobistej do minimum
eksperymenty medyczne
tatuowanie na przedramieniu numeru obozowego
輸
Ćwiczenie 4
Zapoznaj się z fragmentami opowiadania Tadeusza Borowskiego Proszę państwa do gazu. Określ motywacje zachowań ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji ekstremalnej.
Tadeusz Borowski
Proszę państwa do gazu
Nie, już nie można nad sobą panować. Wyrywa się ludziom brutalnie walizki z rąk, szarpiąc ściąga się palta. Idźcie, idźcie, przemińcie. Idą, przemijają. Mężczyźni, kobiety, dzieci. Niektórzy z nich wiedzą. Oto idzie szybko kobieta, śpieszy się nieznacznie, ale gorączkowo. Małe, kilkuletnie dziecko o zarumienionej, pyzatej twarzy cherubinka biegnie za nią, nie może nadążyć, wyciąga rączki z płaczem:
- Mamo, mamo!
- Kobieto, weźże to dziecko na ręce!
- Panie, panie, to nie moje dziecko, to nie moje! – krzyczy histerycznie kobieta i ucieka, zakrywając rękoma twarz. [...] Ale dziecko biegnie za nią, skarżąc się na cały głos:
- Mamo, mamo, nie uciekaj!
- To nie moje, nie moje, nie!... Aż dopadł ją Andrej, marynarz z Sewastopola. Oczy miał mętne od wódki i upału. Dopadł ją, zbił z nóg jednym zamaszystym uderzeniem ramienia, padającą chwycił za włosy i dźwignął z powrotem do góry. Twarz miał wykrzywioną wściekłością:
- Ach, ty, jebit twoju mat', blad jewrejskaja! To ty od swego dziecka uciekasz! Ja tobi dam, ty kurwo! – Chwycił ją wpół, zadławił łapą gardło, które chciało krzyczeć, i wrzucił ją z rozmachem jak ciężki wór zboża na auto.
- Masz! Weź i to sobie! Suko! – i cisnął jej dziecko pod nogi.
- Gut gemacht, tak należy karać wyrodne matki – rzekł esman stojący przy samochodzie.
- Gut, gut Ruski.
輸
- Mołczy! – warknął przez zęby Andrej i odszedł do wagonów. Spod kupy szmat wyciągnął ukrytą manierkę, odkręcił, przytknął do ust sobie, potem mnie. Parzy gardło spirytus. Głowa szumi, nogi uginają się, zbiera się na torsje.
Źródło: Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu, Warszawa 2010, s. 110–111.
OSOBA MOTYWACJE POSTĘPOWANIA
Marynarz Andrej
Matka dziecka
Ćwiczenie 5
Zaznacz odpowiedź. O zastosowaniu przez Tadeusza Borowskiego techniki behawiorystycznej we fragmencie opowiadania Proszę państwa do gazu świadczy:
skoncentrowanie się na akcji.
wprowadzenie dialogów.
brak oceny zachowania poszczególnych postaci.
niewielka liczba opisów.
narracja trzecioosobowa.
brak odautorskiego komentarza.
醙
Nalał sobie wina i trzęsącą się ręką podniósł szklankę do ust. Spod
przymrużonych powiek widziałem jego spoconą, przekrzywioną
strachem twarz.
- I wybrałem. Miałem dość lasu i tego przeraźliwego, codziennego
wywijania się od śmierci – chciałem żyć. Złożyłem zeznanie.
Rozstrzelano ich za zoną w dwa dni potem.
Zapanowała cisza. Postawił pustą szklankę na stoliku i skulił się na
łóżku, jakby w oczekiwaniu na cios. Za ścianą jakiś kobiecy głos zapiał
fałszywym falsetem piosenkę włoską i umilkł nagle, ucięty
przekleństwem. Zrobiło się trochę chłodniej, ale słyszałem nieomal, jak
rozgrzane opony samochodów odrywają się z trzaskiem od lepkiego
asfaltu.
- Gdybym to powiedział komukolwiek z ludzi, wśród których teraz żyję
- podjął cicho – nie uwierzyłby lub uwierzywszy nie podałby mi ręki.
Ale ty, ty przecież wiesz, do czego nas doprowadzono. Powiedz tylko to
jedno słowo: rozumiem... Poczułem, jak krew uderza mi do skroni,
a wraz z nią cisną się przed oczy dawne obrazy, wspomnienia. Ale o ileż
bardziej były zatarte wówczas, gdy tłumiłem je siłą, by uratować wiarę
w ludzką godność, niż teraz, gdy nareszcie uspokojony – spoglądam na
nie jak na ostygłą przeszłość! Może wymówiłbym bez trudu to jedno
słowo nazajutrz po zwolnieniu z obozu. Może... Miałem już jednak za
sobą trzy lata wolności, trzy lata wędrówek wojennych, udziału
w bitwach, normalnych uczuć, miłości, przyjaźni, życzliwości... Dni
naszego życia nie są podobne do dni naszej śmierci i prawa naszego
życia nie są również prawami naszej śmierci. Wróciłem z takim trudem
między ludzi i miałbym teraz od nich dobrowolnie uciekać? Nie, nie
mogłem wymówić tego słowa.
Wstałem z łóżka i nie patrząc mu w oczy, podszedłem do okna.
Odwrócony plecami do pokoju, słyszałem, jak wychodzi i przymyka
ostrożnie drzwi.
Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny Świat. Zapiski sowieckie;, Kraków 2006, s. 362–363.
Ćwiczenie 7
W odniesieniu do obu biorących udział w rozmowie mężczyzn wskaż po dwa hipotetyczne skutki sytuacji, w której bohater-narrator wypowiedziałby słowo: „Rozumiem…”.
Osoby Skutki BOHATER-NARRATOR
JEGO ROZMÓWCA
Ćwiczenie 8
Zaznacz odpowiedź. Weryzm we fragmencie Innego świata Herlinga-Grudzińskiego przejawia się przede wszystkim w:
braku odautorskiego komentarza.
wszystkie odpowiedzi są poprawne.
zastosowaniu narracji pierwszoosobowej.
drobiazgowym, realistycznym odtworzeniu szczegółów rozmowy.
醙
難
