INSTYTUCJA KARY ŚMIERCI OD STAROŻYTNOŚCI PO ..., Schematy z Historia

Pobierz INSTYTUCJA KARY ŚMIERCI OD STAROŻYTNOŚCI PO ... i więcej Schematy w PDF z Historia tylko na Docsity! 67 | S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y W iktor Kamacewicz INSTYTUCJA KARY ŚMIERCI OD STAROŻYTNOŚCI PO ŚREDNIOWIECZE - WYBRANE KRAJE I KODYFIKACJE Wstęp Kwestia kary śmierci stale wzbudza ambiwalentne odczucia. Spory retencjonistów, czyli zwolenników kary głównej i abolicjonistów trudno postrzegać w kategorii konsekwentnego dyskursu, opartego na twardych argumentach. Newral­ giczną rolę w opowiadaniu się za najwyższym środkiem represji lub oponowaniem przeciwko niemu odgrywają emocje, najczęściej zależne od religii, obyczajowości, kultury, z którą się asymilujemy, moralności czy - ostatecznie - indywidu­ alnego poziomu wrażliwości. Istota kary śmierci rodzi wiele zawoalowanych problemów, zakrawających o dziedziny prawa, etyki, filozofii, religii czy polityki. Artykuł ma na celu systematyzację wiedzy o karze głównej, będącej ostateczną konsekwencją czynów zabronionych o różnym stopniu społecznej szkodliwości. Karanie śmiercią w kodyfikacjach krajów Dalekiego Wschodu Poena capitis stojąca w opozycji do życia ludzkiego postrzeganego jako wartość absolutna obecna jest w kodyfika­ cjach od czasów najdawniejszych. Patrząc z obecnej perspektywy, możemy wyszczególnić trzy etapy interpretacji prze­ stępstwa i kar w starożytności. Początkowo każde wykroczenie pojmowano jako obrazę bogów, a karę jako wyłączne źródło ułaskawienia. Następnie przestępstwem było agresja jednej wspólnoty przeciwko innej, której konsekwencją była krwawa zemsta strony poszkodowanej. Finalnie deliktem określono naruszenie porządku prawnego, nałożonego przez władzę państwową, zaś środkiem represyjnym - wszelkie reperkusje spowodowane wystąpieniem przeciwko woli pań­ stwa1. Pierwotne ludy orientalne kierowały się zwyczajami, które dopiero później uległy spisaniu i skodyfikowaniu. W czasach starożytnych kara miała charakter społeczny. Ważnym elementem retorsji była ekspiacja - oczyszczenie, odpo­ kutowanie przestępcy za czyn zawiniony2. Dla prawa zwyczajowego ludów orientalnych charakterystyczną cechą była surowość kar. Sankcje karne często wkraczały w sferę sacrum. Zarówno w Chinach, jak i w innych rejonach świata kon­ sekwencją popełnionego czynu postrzeganego w kategorii przestępstwa stawała się najczęściej zemsta oraz zasada talionu, według której sankcja była odzwierciedleniem skutku przestępstwa3. Retorsje miały wymiar publiczny. Karę wykony­ wano poprzez dekapitację, uduszenie, ćwiartowanie czy pogrzebanie żywcem. Najwcześniejszym kompletnym, chińskim kodeksem prawnym, który zachował się do naszych czasów jest powstały w 624 r. Kodeks Tang. Tradycyjnie, każda powstająca dynastia ogłaszała zbiór, zawierający prawa kryminalne oraz kary, grożące po ich pogwałceniu. Łączył on postulaty legistów i konfucjanistów. Według Nowej Księgi Tang, stanowił on fundamentalne źródło prawodawstwa chiń­ skiego, obok ustaw (ling), dekretów (ge) oraz przepisów (shi). System kar w Kodeksie Tang miał charakter stopniowy. Ordynacja zawierała na początku wydania wykaz sankcji, jakie urzędnik sądowy mógł wymierzyć przestępcy. Zbiór znany znanego jako „Pięć Kar” zawierał kary cielesne - chłostę cienkim kijkiem lub grubym kijem, deportację, której odległość i stopień dolegliwości zależny był od wagi popełnionej zbrodni. Dzielono ja na lżejszą - przymusowe roboty poza miejscem zamieszkania przez okres od roku do trzech lat bądź cięższą - wygnanie od 1000 do 1500 km.4 Kodeks zawierał „Dziesięć obrzydliwości”, za które najczęściej karano śmiercią. Były to przestępstwa przeciwko cesarzowi lub zagrażające państwu - przygotowanie rebelii czy zdrady, podburzanie do buntu czy opór. Kara śmierci nie dotyczyła wyłącznie prowodyra, ale hańbiła całą rodzinę i jej własność. Kodeks Tang zakładał, że „wyplenienie zła musi sięgać do samych korzeni”5. Powyższy spis praw zawierał wykaz 233 przestępstw, za które można było zasądzić karę śmierci6. Karę główną wykonywano przez uduszenie (w wyniku powieszenia) lub przez ścięcie głowy7. Sposób wykonania egzekucji nie pozostawał bez znaczenia. Mimo, że strangulacja jest w istocie boleśniejsza, to uważano ją za łagodniejszą w stosunku do stracenia przez ścięcie. Newralgiczną rolę pełniła symbolika - zachowanie integralności ciała stanowiło wyraz szacunku dla rodziców, którzy dali życie. Metoda stracenia odgrywała rolę w kwestii pośmiertnej egzystencji, gdyż - zgodnie ze starodawnymi chińskimi wierzeniami - duch człowieka mógł bytować jedynie w ciele nienaruszonym8. Poena capitis 1 W. Bojarski, Kara śmierci w prawach państw antycznych, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin, 1996, s.10 2 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa, 2001, s. 21 3 L. Jimenez de Asua, Tratado de derecho penal, t.1, Buenos Aires, 1945, s. 240 cyt. za: W. Bojarski, op. cit., s. 14 4 T. Brook, J. Bourgon, G. Blue, Historia chińskich tortur, Warszawa, 2010, s. 49 5 L. Lyons, Historia kar cielesnych, Warszawa, 2010, s. 100 6 T. Brook, J. Bourgon, G. Blue, op. cit., s. 66 7 W. Johnson, The Tang's Code, Vol. 1. General Principles, New Jersey, 1976, s. 14 8 A. Kość, Prawo a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin, Lublin, 1998, s.166 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a | 68 obecna była również w Kodeksie Manu - starożytnej indyjskiej kodyfikacji karnej. W jej treści została podkreślona esencja ekspiacji - przestępca, na którym dokonano najsurowszej z kar, wznosił się do niebios oczyszczony ze wszystkich win. Kodeks Manu zakładał klasowy wymiar reperkusji. Brahmani nie mogli być skazywani na śmierć nawet w przypadku popełnienia przez nich morderstwa. Król skazywał jednak na śmierć w przypadku zabójstwa bramina przez przedstawi­ ciela niższej kasty9. W Kodeksie Manu nie funkcjonowało natomiast lex talionis. Obecność poena capitis w kanonie funkcjonującym na Bliskim Wschodzie W Mezopotamii obowiązywały bardzo restrykcyjne przepisy, normujące czyny zabronione, zagrożone karą osta­ teczną. Gardłową kwestią było choćby przestrzeganie monogamii. Poliandria bowiem zagrożona była w kodyfikacji Uru- kaginy karą śmierci. Według ustawodawstwa miasta Esznunny śmiercią karano nawet przestępcę, który uprowadził córkę obywatela i pozbawił ją dziewictwa10. Zgodnie z artykułem 12 wymienionej systematyzacji, wymierzano ją również zło­ dziejowi schwytanemu nocą11. Inne sprawy gardłowe, przekraczające daną wartość odszkodowania były rozpatrywane przez sędziów, zaś ostateczna decyzja należała do króla12. W późniejszych dziełach o charakterze prawnym, między in­ nymi zgodnie z kodeksem Ur-Nammu, mogła być również przyznana za cięższe przestępstwa. Niekiedy przyjmowała charakter usankcjonowanej prawnie zemsty prywatnej. Babilońskie prawo zakładało eliminację „bezbożnych i złoczyń­ ców”. Trudno więc dziwić się faktowi, że Kodeks Hammurabiego stanowi przykład bezwzględności kar, okrucieństwa w represjonowaniu przestępców. Kodeks szóstego najsłynniejszego króla I dynastii z Babilonu przewiduje najcięższą karę kryminalną w trzydziestu czterech przypadkach. Groziła ona nie tylko za zabójstwo, ale także za namawianie czy współ­ udział. Karą główną zagrożone było nieudowodnienie oskarżenia o morderstwo czy czary, fałszywe zeznania w sprawach najwyższej wagi lub o kradzież, naruszenie obowiązków służbowych, nadużycie władzy, schwytanie na cudzołóstwie, kazirodztwo, jak również niedochowanie wierności małżeńskiej, nawet, jeśli mąż przebywał w niewoli wojennej, gdy pozostawił w domu środki konieczne do egzystencji. Najwyższe konsekwencje wywoływały także wykroczenia prze­ ciwko mieniu13. Karę śmierci wykonywano poprzez utopienie, spalenie, zakopanie lub zamurowanie w przypadku spraw­ ców włamaniu i złodziei, wbicie na pal czy włóczenie skazańca bydłem. Prawo asyryjskie recypowało lex talionis, naj­ prawdopodobniej zaczerpnięte z Kodeksu Hammurabiego. Nierzadko podkreśla się wzmiankę „winien dać życie za życie”. Śmiercią karano za przestępstwa przeciwko życiu, ale także za wykroczenia skierowane przeciwko państwu, bluźnier- stwa, kradzież dokonaną przez kobietę w świątyni, czary14. Poena capitis znana była także w prawie perskim. Wszelkie zbrodnie uznano za godzące w majestat władcy, który kierując się później prawem zemsty wymierzał brutalne konse­ kwencje - ukamienowanie, ukrzyżowanie, ćwiartowanie, ścięcie czy skafizm15. Hetyckie prawo karne, przedstawione w kodeksie hetyckim pozbawione było pierwiastka religijnego, tak wyraźnego w kodyfikacjach innych państw oriental­ nych. Ówczesny zbiór przepisów prawnych zakładał karę główną za rewoltę przeciwko władcy czy przestępstwa na tle seksualnym. Kodeks dozwalał możliwość wypłacenia odszkodowania, nawet celem uniknięcia kary śmierci. W przypadku hebrajskiej kodyfikacji, element sakralny znowu nabiera wagi - Żydzi uznawali, że prawo jest pochodzenia boskiego. Zaskakującym jest fakt zawarcia kary śmierci w tamtejszych przepisach dotyczących prawa karnego. Zagrożone nią były przestępstwa: śmiertelne uderzenie człowieka, podstępne zabicie człowieka, złorzeczenie ojcu lub matce czy obcowanie ze zwierzęciem16. Potępiano także cudzołóstwo, kazirodztwo, homoseksualizm i bestialitas. Kara śmierci w antycznym europejskim prawodawstwie W kontekście starożytnych kodyfikacji państw Starego Kontynentu nie sposób nie wspomnieć o prawie ateńskim. Istotą tamtejszego prawa karnego była prewencja ogólna oraz zemsta. Wspomnienie o Grecji w aspekcie prawa, nieroz­ łącznie kojarzone jest z postacią Drakona - pomysłodawcy surowych represji, wśród których najważniejszą rolę odgry­ wała kara śmierci. Przewidywano ją dla przestępstw przeciwko mieniu - choćby wykroczenia o tak niskiej szkodliwości jak kradzież owoców czy warzyw - czy życiu. Najwyższą sankcję kryminalną wymierzano także za nieróbstwo, podcią­ gnięte do wagi deliktu, cudzołóstwo, stręczycielstwo, korupcję, bluźnierstwo czy świętokradztwo. Prawodawca nie wahał się rozszerzyć wachlarza represji w przypadku szeroko pojętej zdrady stanu - za to przestępstwo, oprócz śmierci, groziła również konfiskata majątku oraz zbezczeszczenie zwłok17. W państwach greckich egzekucja następowała poprzez strące­ nie w przepaść, podanie trucizny, uduszenie, powieszenie, ukamienowanie, wbicie na krzyż lub spalenie. W antycznym 9 L. Lyons, Historia kar cielesnych, Warszawa, 2010, s. 90 10 C. Kunderewicz, Nastarsze prawa świata, Łódź, 1990, s. 58 11 Ibidem, s. 56 12 Ibidem, s. 60 13 J. Klima, Prawa Hammurabiego, z jęz. czeskiego przełożył C. Kunderewicz,Warszawa, 1957, s. 294 14 Prawa asyryjskie, III §50: śmierć 15 W. Bojarski, op. cit., s. 14 16 Ibidem, s. 16 17 Ibidem, s. 17 71 | S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y wiece i sądy (1507r.), zabicie na sejmikach (1520r.), czy ciężkie ranienie szlachcica przez osobę z niższej warstwy spo­ łecznej (1537r.). Kara główna obowiązywała również za posiadanie i publikowanie paszkwili (1538r.) czy zeznania pod cudzym nazwiskiem34. Niechlubna profesja - dzieje zawodu kata Z pojęciem kary śmierci nierozerwalnie złączona jest postać kata (łac. tortor, executor, carnifex, lictor). Profesja egzekutora na ziemiach polskich upowszechniała się wraz z rozwojem prawa miejskiego. Wykonywał on najwyższy wy­ miar kary oraz kary mutylacyjne. Zajmował się też dręczeniem fizycznym skazanych na tortury. Obowiązkiem utrzyma­ nia małodobrego obciążone było miasto. Istniała także możliwość wypożyczenia usługi kata za opłatą przez pobliskie miejscowości. Mimo faktu wypełniania funkcji urzędowych oceniany był jako pozbawiony czci - infamis. Oprócz egze­ kucji czy znęcania nad skazanymi zlecano mu także zadania uwłaczające godności jak łapanie i zabijanie bezpańskich psów czy zwierzchnictwo nad domami publicznymi, którymi zarządzał wespół z małżonką35. Kat przeprowadzał egzekucje według klasyfikacji kar śmierci, które dzieliła je na dwie kategorie. Rozróżniano je ze względu na sposób kary o ból zadawany podczas stracenia. Pierwsza to kary zwyczajne, pojedyncze, do których zaliczano ścięcie i powieszenie. Przejawiały się stosunkowo krótkim cierpieniem, nie bezczeszczono zwłok po śmierci. Ścięcie uzna­ wano za najłagodniejszy i niehańbiący sposób stracenia. Dedykowana była przedstawicielom wyższych warstw społecz­ nych, którzy dopuszczali się przestępstw na mieniu i ciele. Kolejnym przykładem kar zwykłych było powieszenie, które urągało godności. Stosowano najczęściej przy złodziejach. Retorsje wykonywane na szubienicy podzielono na dwa ro­ dzaje: złodziejskie - kiedy pozostawiano zwłoki na stryczku do ich rozkładu oraz żołnierskie - gdy trupa po egzekucji ściągano i grzebano. Prawodawcy założyli także karę poprzez utopienie, które stosowane było najczęściej wobec kobiet, które dopuściły się kradzieży. Drugą grupę stanowiły kary podwójne, kwalifikowane, zakładające narażenie skazanego na ogromne cierpienie fizyczne i psychiczne nim zostanie pozbawiony życia. Do tej kategorii zaliczano: ukamie nowanie, śmierć głodową, ukrzyżowanie, ćwiartowanie żywcem, nabicie na pal, spalenie na stosie, czy pochowanie żywcem36. Kary kwalifikowane były odzwierciedleniem zasady panującej w średniowieczu, która głosiła, że im cięższej zbrodni dopuścił się skazany, tym okrutniejszą śmiercią ginął. Ukamienowanie jako forma egzekucji zbiorowej była jednym z najstarszych sposobów wymierzania najwyższej kary. Kaźni dokonywała grupa ludzi, najczęściej przedstawicieli społeczności, na któ­ rej przestępca dopuścił się gwałtu. Polegała na obrzucaniu kamieniami skazanego, którego wcześniej krępowano, by nie był w stanie unikać ciosów do momentu, gdy oddał ostatnie tchnienie. Stosowane jeszcze w XIII wieku, jednakże zostało zapomniane lub wyeliminowane, gdyż w późniejszych publikacjach nie ma o nim informacji. Kolejną sposobem realizacji kary głównej było zagłodzenie. W Rocznikach Długosza przeczytać można o wspomnianym wcześniej Maćku Borkowi- czu, który na moc prawa został umieszczony w olsztyńskim lochu, otrzymując wyłącznie wiązkę siana do snu i dzban wody. Czas represji wynosił czterdzieści dni, których delikwent nie dożył. Do 1607 roku wymierzano karę śmierci po­ przez ukrzyżowanie. Kara krzyża była reliktem starożytności, szczególnie chętnie stosowanym zwłaszcza przez Rzymian. Piętnowano w ten sposób podpalaczy na Śląsku. Później, na mocy postanowienia sądu asesorskiego, praktyki zakazano. Następnym obliczem kary kwalifikowanej było ćwiartowanie żywcem (łac. ąuadripartitio). Retorsje wykonywano na dwa sposoby - pierwszym było rozrąbanie ciała na cztery części. Drugi, jeszcze bardziej bolesny i okrutny, zakładał sady­ styczne znęcanie się nad skazanym, któremu sukcesywnie odcinano kolejne kończyny, a na końcu dopiero głowę. Po dokonaniu kaźni, kat rozwieszał wszystkie człony, wykorzystując do tego szubienicę. Na rozczłonkowanie sąd skazywał zdrajców stanu (zmowa Torunian i Malborczan z Krzyżakami przeciwko władcy) oraz przestępców, których zbrodnie nosiły znamiona szczególnie drastycznych37. Sankcją karną, która posiadała piętno szczególnie okrutnej było nabijanie na pal. Sąd używał tego środka jako sroższego wymiaru kary wobec buntowników i zbójców. Egzekucja pozostawała cieka­ wym widowiskiem dla ludności. Kat kładł skazanego brzuchem do ziemi, by następnie wprowadzić mu w okolice krocza ostro zaciosany pal. Następnie przywiązywał nogi zbrodniarza do poganianych wołów i kontrolował, czy kołek równo­ miernie wchodzi w ciało. Wtem podnoszony pal do góry, a kryminalista dokonywał żywota w ogromnych męczarniach. Praktyka upowszechniła się wraz z recypowaniem niemieckiego kodeksu karnego Constitutio Criminalis Carolina, który wywarł duży wpływ na kodyfikację prawa na ziemiach polskich38. Przykładem kary, która przynosiła niską rozrywkę gawiedzi z pewnością jest spalenie na stosie. Stosowana za herezję, zabójstwa, fałszerstwo, bluźnierstwo czy otrucie. Roz­ różniano spalenie zwyczajne oraz rozniecenie ognia pod szubienicą, które zupełnie hańbiło imię skazańca. Kolejną z kar, inspirowaną starożytnością, było pochowanie żywcem. Groziły przede wszystkim kobietom, które jęły się odebrać życie 34 J. Rafacz, op. cit. 112 35 T. Grabarczyk, op. cit., s. 53 36 J. Rafacz, op. cit., s. 115 37 T. Grabarczyk, op. cit., s. 117 38 Ibidem, s. 124 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a | 72 własnemu dziecku lub mężowi. Egzekucja składała się z dwóch etapów - wrzucenia przestępczyni do dołu i zasypanie go ziemią oraz przebicie korpusu palem, który miał utkwić w sercu skazanej39. Warto nadmienić, że sądy były uprawnione do zamiany kary kwalifikowanej na zwykłą, co w świetle przytoczonych przykładów kar podwójnych, bezsprzecznie uznać można za złagodzenie kary. Zjawisko kary śmierci zapisało się krwawymi zgłoskami w annałach historii Polski. Prawo ziemskie i miejskie - szczególnie prawo niemieckie, bazujące najpierw na Zwierciadle saskim, a później na Constitutio Criminalis Carolina, uznawane za wiele bardziej surowe od polskiego, spływało posoką, by podjąć walkę z postępującą od XII wieku przestęp­ czością, związaną z ekspansją terytorialną. Konieczność stosowania kar coraz sroższych i bardziej rygorystycznych była odpowiedzią na rozwijającą się degenerację społeczeństwa. Kary musiały spełniać charakter prewencyjny, oddziaływać w szczególny, dobitny sposób na wyobraźnię społeczeństwa, w tym niedoszłych zabójców czy potencjalnych rokoszan. Od XV wieku można zaobserwować zahamowanie tendencji zaostrzania się prawa. Sądy nadal stosowały najwyższy wy­ miar kary, celem wykluczenia przestępców ze społeczeństwa. Trzeba nadmienić, że referendarze nie skazywali zbrodnia­ rzy na kary dożywotniego pozbawienia wolności lub wielokrotnego więzienia. W późniejszym ustawodawstwie ewolu­ cyjnie wykluczano korzystanie z najbardziej bestialskich i sadystycznych kar, choć utrzymały się one aż do czasów uka­ zania się humanitarnej doktryny prawa karnego w XVIII wieku. Analizując instytucję karę śmierci w historii prawoznawstwa, trzeba przyznać, iż spełniała pokładane w niej ocze­ kiwania. Pełniła funkcję sprawiedliwościową - jej istotą było zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości, a także funkcję represyjną, odwetową, umacniając pośród społeczeństwa szacunek dla prawa i dóbr przezeń chronionych. Ko­ rzystnie oddziaływała na społeczeństwo, kształtując świadomość negatywnych konsekwencji, płynących z naruszenia określonych przepisów. Mimo krwawego oblicza i kontrowersyjnego, niehumanitarnego charakteru, zastanawiać może zatem tendencja zauważalna w aktualnym ustawodawstwie do wyłączenia kary śmierci z katalogu sankcji karnych. O ile historia faktycznie jest nauczycielką życia, w tej materii konieczne byłoby dogłębne stadium instytucji poena capitis. * * * INSTITUTION OF THE DEATH PENALTY: FROM ANTIQUITY TO THE MIDDLE AGES - SE­ LECTED COUNTRIES AND CODIFICATIONS Capital punishment was present in legislation from the oldest times. Functioned in the customary law, based on tradition and habits, later also in codified statutory law. In countries of Near East death penalty had sacral basis. whereas in medieval Europe states had secular foundation. It performed prevention or even entertainment function. In Poland at the turn of medium centuries poena capitis revealed as arbitrary punishment, which could be predicated by monarch or borough owner. Later legislators made capital punishment more universal. It became penalty even for theft or robbery. Aplication of poena capitis served as war weapon against increasing number of crimes, due to development of urban centres. Public executions were carried out by hangman. The most common ways to slay were: decapitation, gibbet, stoning, death of starvation, crucifixion, quartering alive, impalement, burning at the stake or buring alive. keywords: capital unishment, poena capitis, decapitation, death, mutilatio, execution, hangman; 39 J. Rafacz, op. cit., s. 116