Pobierz INSTYTUCJA RODZINY JAKO KANAŁ RUCHLIWOŚCI ... i więcej Schematy w PDF z Historia tylko na Docsity!
R O D ZIN A W C Z A SA C H S Z Y B K IC H PR ZEM IA N RO CZN IK I SO C JO LO G II R O D ZIN Y XIII U A M Poznań 2001
INSTYTUCJA RODZINY JAKO KANAŁ RUCHLIWOŚCI
SPOŁECZNEJ
M a r e k Ż y r o m s k i
A b s t r a c t. Żyromski Marek, Instytucja rodziny ja ko kanał ruchliwości społecznej (Family as the social institution and channel o f the social mobility). Rodzina w czasach szybkich przemian, Roczniki Socjolo gii Rodziny, XIII, Poznań 2001. Adam Mickiewicz University Press, pp. 45-55. ISBN 83-232-1172-8. ISSN 0867-2059. Text in Polish with a summary in English.
Marek Żyromski, Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama M ickiewicza (Institute of Political Sciences and Journalism Adam M ickiewicz University), ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań, Polska-Poland.
I
Wprawdzie koncepcja ruchliwości społecznej została wprowadzona do badań so cjologicznych już kilkadziesiąt lat temu, jednak do dziś dnia nie cieszy się nadmier nym zainteresowaniem ze strony badaczy życia społecznego. Socjologiczna koncep cja ruchliwości społecznej została stworzona przez badacza amerykańskiego rosyjskiego pochodzenia Pitirima Sorokina. Zdefiniował on ruchliwość społeczną jako „fenomen przemieszczania się jednostek w obrębie przestrzeni społecznej” 1. Sorokin wyróżnił jednocześnie dwa podstawowe rodzaje ruchliwości społecznej :
- horyzontalną - przemieszczanie jednostek z jednej grupy do drugiej, usytuo wanej na tym samym poziomie;
- wertykalną - przejście jednostki z jednej warstwy społecznej do drugiej, po wiązane ze zmianą jej statusu społecznego. Wertykalna (czyli inaczej pionowa) ruchliwość społeczna może występować al bo w postaci awansu społecznego, albo przeciwnie, jako degradacja społeczna. Oczywiście te trendy społeczne muszą zostać odniesione do całego systemu stratyfi kacji społecznej danego społeczeństwa, tworząc ruchliwość ekonomiczną, politycz ną, zawodową i tak dalej. Jednocześnie mamy do czynienia z sytuacją, kiedy albo
1 P. A. Sorokin, Social and Cultural M obility, The Free Press of Glencoe 1959, s. 3.
46 M A R E K ŻY R 0M S K 1
poszczególne jednostki wchodzą do wyższej warstwy społecznej, albo cała grupa (której stanowią część) zmienia swe miejsce w przestrzeni społecznej. Sorokin wprowadził również dwa wskaźniki opisujące pionową ruchliwość społeczną:
- intensywność pionowej ruchliwości społecznej (inaczej dystans społeczny) - liczba warstw, które przeszła jednostka w danym okresie;
- powszechność pionowej ruchliwości społecznej - liczba osób, które zmieniły swoją pozycję społeczną w danym okresie. Powszechność ta może być ujmowana albo absolutnie, albo względnie, poprzez wskazanie na proporcję osób zmieniających swą pozycję społeczną w stosunku do całości populacji. Dzięki połączeniu danych o intensywności i powszechności uzys kuje się sumaryczny indeks pionowej ruchliwości społecznej. „Stratyfikacja spo łeczna o tej samej wysokości i profilu może posiadać różną strukturę wewnętrzną, wywołaną różnicami w intensywności i powszechności poziomej i pionowej ruchli wości społecznej. Teoretycznie mogłoby istnieć ustratyfikowane społeczeństwo, w którym pionowa ruchliwość społeczna równałaby się zeru2.” Cyrkulacja w społeczeństwie (a więc zarówno awans, jak i degradacja społecz na), odbywa się poprzez szereg tak zwanych kanałów, takich jak: armia, kościół, szkoła oraz organizacje polityczne, ekonomiczne czy zawodowe. Oczywiście wystę powanie i znaczenie tych kanałów ruchliwości społecznej zależy od struktury dane go społeczeństwa. Kanały ruchliwości społecznej to kolejna „kalka językowa” z ję zyka angielskiego (channels o f social mobility). Pełnią one równocześnie funkcję sita, doprowadzając tylko nieliczne, najbardziej odpowiednie jednostki, do wyż szych warstw społecznych. Jednak, jak wskazywał Pitirim Sorokin, zasadnicze kry terium oceny danej jednostki zawsze stanowiła rodzina3. Jego zdaniem czynniki se lekcji osób do klas wyższych kumulują się w kolejnych pokoleniach, doprowadzając nawet do sytuacji, w której klasy wyższe składają się z ludzi lepiej zbudowanych i bardziej inteligentnych niż reszta społeczeństwa4. Pitirim Sorokin, mniej lub bar dziej świadomie, przesuwał się więc na pozycje niebezpiecznie bliskie teoriom rasis towskim. Nic więc dziwnego, iż zdaniem omawianego autora, do najważniejszych czynników pionowej ruchliwości społecznej należy zaliczyć:
- uwarunkowania o charakterze demograficznym,
- odmienność dzieci od rodziców (np. intelektualną),
- zmiany o charakterze środowiskowym,
- wadliwy rozdział jednostek w obrębie poszczególnych warstw społecznych5. Z kolei zdaniem Raymonda Arona należy rozróżnić ruchliwość pionową brutto i netto: o ile ruchliwość brutto polega na bezpośrednim porównaniu pozycji ojców i synów, to netto „otrzymuje się przez odjęcie od ruchliwości pionowej brutto,
2 Tamże, s. 137. 3 Tamże, s. 184. 4 Tamże, s. 250, 2 7 5 ,3 1 1 ,3 1 7. 5 Tamże, s. 346.
48 M A R E K ŻY R 0M S K 1
Zadaniem niniejszego szkicu jest próba wskazania na instytucję rodziny jako ka nału ruchliwości społecznej - szczególnie w aspekcie historycznym. Niezwykle znaczącym kanałem ruchliwości społecznej była (i oczywiście nadal jest) instytucja rodziny, która przede wszystkim określa pozycję społeczną swych członków. Przy należność do rodziny często ułatwia również dalszy awans społeczny. Przykładowo
- w układzie administracyjno-militamym cesarstwa rzymskiego w okresie pryncy- patu „trybuni wojskowi z reguły służyli w armiach dowodzonych przez swych bli skich krewnych”16. Wprawdzie każde społeczeństwo szczególnie chętnie ekscytuje się karierami osób wywodzących się z tak zwanych nizin społecznych ( self-made men), jednak zdecydowana większość osób zmienia swą pozycję społeczną stopnio wo - bez nagłych wzlotów czy upadków. Z przypadkami wysoce intensywnej ruch liwości społecznej mamy do czynienia szczególnie często w okresach politycznego wrzenia, wojen czy rewolucji. „Rewolucje stanowią przypadki grupowej ruchliwości pionowej, podczas których zorganizowana grupa zastępuje inną grupę na szczycie piramidy społecznej” 17. Istotne rozróżnienie polega wreszcie na odróżnieniu indywi dualnej kariery danej osoby (ruchliwość wewnątrzpokoleniowa) od awansu dokonu jącego się w przeciągu kilku pokoleń (ruchliwość międzypokoleniowa). Najczęściej bada się jednak tylko przedstawicieli dwóch kolejnych pokoleń tej samej rodziny.
II
Przykład stosunowo dobrze poznanego historycznie istniejącego systemu społecz nego może stanowić społeczeństwo starożytnego Rzymu - szczególnie w okresie pryncypatu. W prawdzie pojawiają się coraz liczniejsze analizy historyczno-socjo logiczne rzymskiego społeczeństwa18, ale nadał brak pogłębionych badań nad ruch liwością społeczną w tym okresie19. Badania porównawcze nad społeczeństwami historycznie istniejącymi są znacznie ograniczone z powodu wysoce nierównego występowania przedstawicieli różnych klas społecznych w źródłach historycznych. W przypadku systemu społecznego starożytnego Rzymu, analizie porównawczej o charakterze historyczno-socjologicznej poddają się właściwie jedynie przedstawi
16 R. Syme, Tacitus , Oxford 1958, vol. I, s. 34. 17 S. Andreski, Elements o f Comparative Sociology, London 1964, s. 239. 18 Przykładowo: K. Hopkins, Conquerors and slaves. Sociological studies in Roman history, vol. 1, Cambridge 1978; idem, D eath and renewal. Sociological studies in Roman history, vol. 2, Cambridge
19 W yjątek stanowić może jedynie artykuł cytowanego już autora: K. Hopkins, Elite mobility in the Roman Empire, [w:] Studies in ancient society (ed. M. I. Finley), London - Boston 1974, s. 103-120: por.: M. Żyromski, Kilka uwag o kwestii ruchliwości społecznej w starożytnym Rzymie, Electrum, vol. 4, Kraków 2000, s. 115-126; idem, Som e patterns o f senatorial vertical social mobility in the Early Roman Empire (w druku).
IN ST Y T U C JA R O D Z IN Y JA K O K A N A Ł R U C H L IW O ŚC I S T O ŁEC ZN EJ 49
ciele rzymskiej elity, czyli ordo senatorius20. O ciągłej potrzebie prowadzenia badań w zakresie ruchliwości społecznej szczególnie wyraźnie może świadczyć opinia, według której rzymska oligarchia dominująca w życiu społecznym schyłku republiki rzymskiej, opisywana jest nawet jako kasta społeczna21. Opinia ta wydaje się jednak nadmiernie przesadzona, gdyż również i system społeczny okresu rzymskiej republi ki daleki był od układu kastowego. Awans społeczny przedstawicieli warstw niż szych do pozycji rzymskiej nobilitas spowodowany był zwłaszcza przez czynniki natury demograficznej, a szczególnie stanowił wynik nasilającego się procesu wy mierania starych rodów patrycjuszowskich22. W związku z tym, już pod koniec okresu rzymskiej republiki nastąpiło wyraźne zmniejszenie trudności awansu społe cznego23. Charakterystyczne, iż rodziny, którym udało się wznieść w hierarchii pre stiżu społecznego aż do stanu senatorskiego (ordo senatorius), z reguły pozostawały przez okres kilku pokoleń na szczycie rzymskiego społeczeństwa. Niezwykle rzad kie były bowiem przypadki degradacji społecznej - zdecydowanie częściej mamy do czynienia natomiast z wymarciem danego rodu. Z kolei w okresie cesarstwa podstawę utrzymania przez rodzinę wysokiej pozy cji społecznej stanowiła przede wszystkim lojalna służba w armii i administracji państwa. Wysokie urzędy otrzymywały z reguły osoby blisko powiązane z panującą dynastią24. Mimo to, już potomkowie senatorów, którzy doszli do szczytu rzymskiej drabiny społecznej dzięki lojalnej służbie dla władcy, bardzo często zadowalali się jedynie dziedziczeniem bogactwa i pozycji społecznej25. Jednak przedstawiciele sta nu senatorskiego, stopniowo rezygnując z aktywnej służby publicznej (jako typowa leisure class), przestali być jednocześnie użyteczni dla cesarzy; było to niewątpliwie jednym z powodów stopniowego odsuwania senatorów od władzy w połowie wieku trzeciego. Coraz większą rolę zaczęła natomiast odgrywać armia, która właśnie w trzecim wieku stała się podstawowym kanałem ruchliwości społecznej26. Ostatnim okresem wyróżnianym w historii rzymskiej cywilizacji (po królestwie, republice i pryncypacie) był dominat (284 - 476 r.) określany jako absolutna i nie skrępowana władza cesarza. Zdecydowana większość badaczy obserwuje w okresie dominatu znaczne obniżenie intensywności pionowej ruchliwości społecznej. „W przeciwieństwie do tego okresu [pryncypatu], czasy od trzeciego wieku naszej ery aż do upadku cesarstwa rzymskiego na zachodzie są określone przez wielki spa
20 M. Żyromski, Prosopographie uncí Geschichte: das Problem der Vertretbarkeit des Quellenmate- rials unter besonderer Beriicksichtigung der Senotoren der P rovini M oesia Inferior im Prinzipat, [w:] Prosopographica, Poznań 1993, s. 133-140. 21 L. Homo, Roman Political Institutions fro m City to State, London 1929, s. 134. 22 Tamże, s. 35. 23 P. A. Sorokin, op. cit., s. 148. 24 R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1939, s. 369. 25 K. Hopkins, Conquerors and slaves. Sociological studies in Roman history, vol. 1, Cambridge University Press 1978, s. 183. 26 G. Alfòldy, Romische Soziai-Geschichte, W iesbaden 1975, s. 134.
IN ST Y T U C JA R O D Z IN Y JA K O K A N A Ł R U C H L IW O ŚC I S P O Ł E C Z N E! 51
tius Gentianus doszedł do konsulatu w nienormalnym wieku już około 27-28 lat (consul suffectus 116 r.), stając się specjalnym obiektem nienawiści ze strony cesa rza Hadriana (SHA v. Hadr. 23, 4-6)31. Stąd też Gentianus przypuszczalnie odszedł nie na „własną prośbę”, a umierając krótko przed rokiem 130 (ILS 1046a), nie do szedł nawet do czterdziestki. Mimo to rodzina znalazła swą kontynuację w linii żeń skiej, uzyskując urząd konsula kolejno w pięciu pokoleniach, aż do początków trze ciego wieku. Charakterystycznym zjawiskiem dla rzymskiej służby publicznej było umiesz czanie młodszych krewnych pod swoją komendą. Zjawisko to wiąże się niewątpli wie z dużym wpływem stosunków interpersonalnych (adopcja, patronat) i ogólnie statusu przypisanego na losy i karierę członków ordo senatorius. Dzięki umieszcza niu bliskich krewnych na stanowiskach podległych swej władzy, nie tylko pomaga no im w dalszym odbyciu kariery, ale również wprowadzano młodych senatorów w obowiązki, które później często przychodziło im pełnić na bardziej zaawansowa nych etapach cursus honorum. Czasami dochodziło do prawdziwego splotu osobis tych zależności. Przykładowo L. Minicius Natalis Quadronius Verus służył jako do wódca legionu w Brytanii ( legatus legionis VI Victricis) pod komendą Cn. Miniciusa Faustinusa, który z kolei dowodził legionem w Pannonii Górnej ( legatus legionis XIV Gemina) pod kierunkiem starszego Natalisa (L. Minicius Natalis), gdzie równo cześnie młodszy Natalis odbywał trybynat wojskowy32. Najczęściej przyszli senato rzy odbywali pod komendą swych starszych krewnych właśnie trybunat wojskowy (tribunus militum legionis laticlavius) - wśród elity prowincji dolnodunajskiej notu jemy aż osiem takich przypadków. W dalszych dwóch przypadkach towarzyszono ojcom nie tylko w charakterze trybuna wojskowego, ale również legata w prowin cjach podległych bezpośredniej władzy senatu ( legatus proconsulis provinciae). Na tomiast w trzech przypadkach synowie piastowali jedynie urząd (legatus proconsulis). Można wskazać także na szereg przypadków korzystnych politycznie mał żeństw, zawieranych przez przedstawicieli elity dolnodunajskiej33. Na przykład przyszły cesarz Hadrian, przez związek małżeński wszedł do rodziny cesarza Traja- na. Ti. Claudius Pompeianus, poślubiając w roku 169 Lucillę (wdowę po Luciusu Verusie), został zięciem cesarza Marka Aureliusza. Charakterystyczne, iż ten pra wdziwy „filozof na tronie”, specjalnie wybierał na swych zięciów osoby, które z uwagi na stosunkowo niskie pochodzenie społeczne nie mogły żywić ambicji do ob jęcia cesarskiej purpury. Zresztą małżeństwo z prawie trzykrotnie młodszą od niego Lucillą nie przyniosło Pompeianusowi szczęścia, gdyż żona wraz z kochankiem zo stała skazana na śmierć. Rzymscy senatorzy żenili się najczęściej około dwudzieste go piątego roku życia, kiedy to rozpoczynali (wraz z objęciem urzędu kwestora),
31 R. Sy me, Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta, Oxford 1971, s. 116. 32 A. R.Birley, The People o f Roman Britain, Univ.of California Press, Berkeley 1980, s. 37. 33 M. Żyromski, Rodzina ja ko czynnik ruchliwości społecznej, [w:] Rodzina w starożytnym Rzymie, Bydgoszcz 1992, s. 141-155.
52 M A R E K^ ŻY R O M S K I
swoją właściwą karierę polityczną (cursus honorum)M. Poparcie przyszłego teścia miało więc niejednokrotnie decydujące znaczenie dla kariery młodego rzymskiego senatora. Niemniej niezwykle rzadki przypadek degradacji społecznej jest także związany z kwestiami matrymonialnymi. A mianowicie P. Mummius Sisenna Ruti lianus poślubił córkę pseudoproroka Alexandrosa z Abonuteichos. Prawdopodobnie właśnie dlatego nie osiągnął powtórzenia konsulatu, pomimo iż był synem konsula eponimicznego (P. Mummius Sisenna).
III
Prawdopodobnie jedną z najbardziej uniwersalnych przyczyn ruchliwości społecz nej, ściśle zwiazaną z funkcjonowaniem rodziny i kwestiami demograficznymi, jest niezdolność wyższych warstw społecznych do przetrwania w ciągu szeregu kolej nych pokoleń. Już bowiem od czasów antycznych przedstawiciele wyższych warstw społecznych unikali posiadania zbyt licznych rodzin, obawiając się chociażby koniecz ności nadmiernego podziału majątku, a w rezultacie zubożenia i obniżenia pozycji swego rodu. Jedna z koncepcji tłumaczących żywiołowe zaangażowanie się europej skiego rycerstwa w wyprawy krzyżowe wskazuje właśnie na chęć pozbycia się nad miaru mężczyzn w rodzinie. Zapewne podobną rolę spełniały także i klasztory w od niesieniu do przedstawicielek płci pięknej, dla których z kolei często nie starczało wystarczającego posagu. Z kolei tę, powiedzmy „społeczną”, rolą klasztorów tłuma czy się niepowodzenie ruchów reformacyjnych w Polsce czy Hiszpanii, gdzie war stwa szlachecka była przecież najliczniejsza w Europie (ponad 10% społeczeństwa. Natomiast w średniowiecznej Francji arystokracja stanowiła zaledwie około je den procent społeczeństwa35. W czternastowiecznej Francji w ciągu tylko jednego stulecia wymarła około połowa szlacheckich i arystokratycznych rodów. Przeciętny okres trwania francuskiej rodziny arystokratycznej wynosił w okresie średniowiecza zaledwie 3-6 pokoleń36. Charakterystyczne, iż okres ten bardzo wyraźnie korespon duje z - przedstawionym powyżej - czasem istnienia rodzin senatorskich w staro żytnym Rzymie. Jeżeli nawet rodziny arystokratyczne przetrwały w kolejnych poko leniach, to niejednokrotnie ich przedstawicielom nie chciało się już wykonywać (niejednokrotnie uciążliwych i/lub niebezpiecznych), obowiązków związanych z ich wysokim statusem społecznym - zwłaszcza dotyczyło to pełnienia służby wojsko wej. W łaśnie z tego powodu rzymska arystokracja (ordo senatorius ) była odsuwana od władzy i stanowisk w trzecim wieku naszej ery, co dawniejsza historiografia wią zała wyłącznie z tak zwanymi reformami cesarza Galliena. W okresie średniowiecza
34 M. Żyromski, Zasadnicze etapy rozwoju rodziny europejskiej - część pierwsza, Roczniki Socjolo gii Rodziny, vol. V, Poznań 1993, s. 46. 35 B. W. T uchm an,/! Distant Mirror. The Calamitous 14th Century, London 1979, s. 17. 36 Tamże, s. 18.
54 M A R EK ŻY R O M S K I
w miarę częstych zmian miejsca zamieszkania, choć z powodu wysoce niekorzyst nej relacji cen mieszkań do przeciętnych zarobków w Polsce - również i pod wzglę dem ruchliwości horyzontalnej odbiegamy znacznie od zachodnich standardów. Nic więc dziwnego, że w ogłoszeniach matrymonialnych bardzo często znaleźć można informacje o własnym mieszkaniu jako istotnym argumencie, pozwalającym nie tyl ko zmienić stan cywilny, ale także zmienić miejsce zamieszkania. W świadomości społecznej społeczeństwa historycznie istniejące charakteryzowały się minimalnym poziomem horyzontalnej ruchliwości społecznej, a większość ludzi zmarło w tej samej wsi czy w mieście, w której przyszło na świat. Jednak także i w czasach wcześniejszych możemy wskazać na szereg przykładów mobilności horyzontalnej. W okresie starożytnego Rzymu przedstawiciele administracji, dowódcy wojskowi czy po prostu zwykli legioniści niejednokrotnie służyli kolejno w odległych regio nach Imperium Romanum; wcale nierzadkie były przypadki przenoszenia się z Bry tanii do Syrii czy vice versa. W czasach średniowiecza pozornie bardzo sztywny feudalny układ społeczny pozwalał jednak na liczne przejawy poziomej ruchliwości społecznej. Jedynie tytułem przykładu wskazać można na wyprawy krzyżowe, po dróże rzemieślników po całej Europie czy całe szlaki pielgrzymkowe. Równocześ nie „miasto Rzym w roku jubileuszowym 1300 pękało w szwach od tłumów ludzi, którzy przybyli z całego zachodniego świata”39. Pomimo ogromnych trudności z transportem „przed rokiem 1159 Jan z Salisbury dziesięciokrotnie przekroczył Al py [...], a na początku piętnastego wieku spotykamy Margery Kempe, ekstatyczną mieszczankę z Lynn w Asyżu, Rzymie, Compostelli, Wenecji, Gdańsku, Aachen, nad rzeką Jordan i na wybrzeżu Norwegii”40. Może więc wymienione podróże zmę czyły ją do tego stopnia, że Margery Kempe dla Chrystusa definitywnie wyrzekła się małżeńskich pieszczot - jak relacjonowała około 1430 roku w swoich doświad czeniach mistycznych41. W końcu wielkie odkrycia geograficzne przełomu piętna stego i szesnastego wieku nie były bynajmniej przypadkiem, a przełom odrodzenio wy nie tyle stanowił zaprzeczenie okresu średniowiecza, co raczej z niego wyrastał. Mimo to wskazane przykłady ruchliwości społecznej stanowiły właśnie przypadki czy wyjątki, a nie przejawy szerszej tendencji. Niewątpliwie, aż do przełomu rewolucji przemysłowej końca wieku osiemnaste go zdecydowana większość mieszkańców Europy poruszała się w obrębie własnej społeczności lokalnej, a istotnym wydarzeniem była podróż do najbliższego mia steczka na targ. Także i małżeństwa zawierano z reguły w najbliższym sąsiedztwie; można więc powiedzieć, iż wtedy rodzina w minimalnym stopniu była czynnikiem poziomej ruchliwości społecznej.
39 R. Brentano, Western Civilization: the Middle Ages, [w:] Propaganda and Communication in W orld History, ed. by Harold D. Lasswell, Daniel Lerner and Hans Speier, Honolulu 1979, vol. I, s. 554. 40 Tamże, s. 555. 41 Le livre de M argery Kempe, Paris 1989, przedm owa A.Vaucheza, s. V; cyt. za: B. Cottret, Kal win, W arszawa 2000, s. 42, 368.
IN ST Y T U C JA R O D Z IN Y JA K O K A N A Ł R U C H L IW O ŚC I STO ŁEC ZN EJ 55
IV
Podsumowując, można stwierdzić, iż instytucja rodziny stanowi niewątpliwie bardzo istotny, jeżeli wręcz nie najważniejszy, czynnik ruchliwości społecznej, i to zarówno obecnie, jak i w czasach historycznych. Przychodzimy przecież na świat w rodzinie o określonym statusie społecznym, potencjale materialnym czy powiąza niach rodzinno-towarzyskich. Tymczasem zagadnienia ruchliwości społecznej są wyraźnie niedoceniane - zarówno ze strony historyków społecznych, jak i współ czesnych badaczy życia społecznego. Rodzina potrafi nie tylko wydatnie ułatwić, ale i niestety utrudnić szanse awansu społecznego (a więc pionowej ruchliwości spo łecznej) danej osoby. Przykładowo: jednym już z niejako klasycznych przykładów tak zwanego statusu osiągniętego (achieved status) jest wykształcenie - szczególnie wyższe wykształcenie. Przecież to właśnie przewaga czynników statusu osiągnięte go nad statusem przypisanym (ascribed status) pokazuje wzrost mobilności społecz nej danego systemu społecznego. Tymczasem o ileż łatwiej jest dostać się na wyż szą uczelnię, wywodząc się z rodziny inteligenckiej, mieszkającej w domu pełnym książek i rozmawiającej w obcych językach. I przeciwnie, trudno o wyrobienie dą żeń edukacyjnych w rodzinach, w których podstawowym kontaktem z nauką jest odpowiednie policzenie kaucji za butelki - tak aby starczyło na kolejną flaszkę „Ari zony”. Charakterystyczne też, iż w wielostronnych dyskusjach nad ewentualnym przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej praktycznie pomija się kwestie ruchli wości społecznej. Ale to już zupełnie inna historia...4 2
FAMILY AS THE SOCIAL INSTITUTION AND CHANNEL OF THE SOCIAL MOBILITY
S u m m a r y
Undoubtedly, family forms one o f the most important social institutions. Certainly, family can be described also as the channel o f social mobility. So, the theoretical base for this article was formed by the sociological theory of social mobility, created by Pitirim Sorokin - American scientist of Russian origin. First, the main currents and types o f social m obility were presented, for instance as the horizontal and vertical social mobility. Later this article deals with many examples of social mobility in the history of W estern civilization. These examples were presented in strict connection with the institution of family, which certainly forms one o f the most important channels o f social mobility.
42 Por. M. Żyromski, Integracja z Unią Europejską - szanse i zagrożenia dla ruchliwości społecznej w Polsce (w druku).
