J. Kozielecki: Koncepcje psychologiczne człowieka - recenzja, Publikacje z Psicologia Generale

Pobierz J. Kozielecki: Koncepcje psychologiczne człowieka - recenzja i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Generale tylko na Docsity!

Jerzy Zaniemojski

"Koncepcje psychologiczne

człowieka", Józef Kozielecki,

Warszawa 1976 : [recenzja]

Palestra 21/2(230), 85-

1977

Nr 2 {230) R ecenzje^^85

których chciałbym pokrótce -wspo mnieć. I tak w kilku wypadkach w y stępują zniekształcenia tytułów prac cytowanych w przypisach w stosunku do spisu literatury (np. M. Szerer: Ka ranie a humanizm, s. 41 i M. Szerer: Humanizm a karanie, s. 263; S. Szel- haus: Analiza przestępczości wielokro tnych recydywistów, s. ti41 d S. Szel- haus: Analiza przestępczości młodocia nych recydywistów, s. 263; B. Jarzę bowska -Baziak: Praca wychowawcza w zakładzie karnym dla młodocianych, s. 143 i B. Jarzębowska-Baziak: Praca wychowawcza w zakładzie dla młodo cianych, s. 257; inne wypadki przeina czeń tytułów podaję w skrócie: T. Mądrzycki s. 94 i s. 259, A. Tobis s. 140 i s. 263, M. Rudnik s. 142 i s. 262 i Z. Skórny s. 158 i 262). Praca wykazuje bardzo dobry war sztat naukowy autora. Zawiera około 430 przypisów, w których przytaczano po kilka prac. Spis literatury obejmuje 246 pozycji, w tym 54 w językach obcych (autor poczynił przy tym uwa gę, że spis ten nie obejmuje wszystkich pozycji, a to ze względu na bardzo szeroki zakres poruszonych zagadnień). Okazuje się jednak, że 115 pozycji za mieszczonych w spisie literatury nie zostało wcale powołanych w przypi

sach. Zachodzi tu także i sytuacja odwrotna: w przypisach wykorzystano około 90 pozycji, których z kolei nie umieszczono w spisie literatury (w tym 22 pozycje w językach obcych). Powyższe drobne usterki nśe umniej szają jednak zasadniczej wartości pra cy, która zdaniem autora ma stanowić skromne wprowadzenie w problematy kę prawną i kryminologiczną badań osobopoznawczych. Już sam fakt pod jęcia się tak trudnego zadania zasłu guje na uznanie. Jego szerokie opra cowanie daje możliwość poznania zło żoności i skali trudności problemu. Także dyskusyjność niektórych stano wisk jest zaletą pracy. Stanowi ona cenne źródło paznawcze zarówno dla praktyków jak i dla teoretyków zaj mujących się zwalczaniem przestępczo ści. W pracy jest widoczne, że auto rowi przyświecała myśl, aby wyniki walki z przestępczością w Polsce były coraz skuteczniejsze i lepsze. Sądzę, że praca L. Tyszkiewicza powinna zainteresować szerokie grono czytel ników. Zachęcam więc do jej przeczy tania i jestem zdania, że czas temu poświęcony będzie czasem owocnie spędzonym.

Józef Wąsik

2.

Józef K o z i e l e c k i : Koncepcje psychologiczne człowieka, PIW, Warszawa 1976

Wiedza o człowieku jest niezbędnym elementem prawidłowego kształtowania środowiska fizycznego i ^połecznego i zasadniczym czynnikiem w procesie społecznego sterowania ludzkim zacho waniem. W grupie nauk zajmujących się człowiekiem istotne znaczenie ma psychologia, badająca prawa zachowa nia się ludzi oraz czynniki środowisko we d osobowościowe, kierujące tym za chowaniem. Jej osiągnięcia są potrzebne

do wyjaśnienia indywidualnego a spo łecznego postępowania ludzi w kon kretnych sytuacjach. Dlatego aktualny stan wiedzy psychologicznej nie powi nien być obojętny prawnikom, szcze gólnie adwokatom. Kolejna pozycja znakomitej serii „Biblioteka Myśli Współczesnej”, wydawanej przez Państwowy Instytut Wydawniczy od 1970 r., poświęcona jest omówieniu trzech głównych koncepcji

Nr 2 (230) R ecen zje^ 87

nym wypadku odpowiednie, jaka pro cedura rozkładu wzmocnień daje opty malne wyniki oraz jakie metody po zwalają skonstruować nowe reakcje człowieka. Inicjowanie, utrwalanie i modyfi kowanie zachowania instrumentalnego człowieka może następować również za pomocą sterowania negatywnego (punitywnego lub awersyjnego), pole gającego na stosowaniu wzmocnień ujemnych (kar), ale jego skuteczność wbrew odmiennemu powszechnemu przekonaniu jest znacznie mniejsza niż sterowania pozytywnego. Wzmocnienie negatywne z reguły bowiem nie elimi nuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres, a czasem prowadzi nawet do nieprze widzianych skutków. Kara oddziałuje skutecznie jedynie wówczas, gdy jest stosowana z całym programem modyfikacji zachowania, przewidującym wyrobienie u człowie ka reakcji nowych, zastępujących za chowanie niepożądane, programem wskazującym nowe możliwości działa nia eliminującego zachowanie społecz nie naganne. Wzmocnienia negatywne mogą pro wadzić ponadto do ujemnych zjawisk społecznych w postaci generalizacji hamowania,3 do zaburzeń emocjonal nych, unikania źródła karania i przy swajania negatywnych wzorców za chowania. Stosowanie wzmocnień ne gatywnych nasuwa także zastrzeżenia natury etycznej, gdyż ich wartość mo ralna jest wątpliwa. Choć wyniki badań naukowych oba liły mit o skuteczności i przydatności kar i przemawiają za stosowaniem przede wszystkim sterowania pozytyw

nego, to jednak w praktyce społecznej nagrody są rzadszym środkiem stero wania niż kary, stanowiące często główne narzędzie stosowane w celu zmiany ludzkiego zachowania. Niewątpliwą zasługą behawiorystów jest ustalenie, jak fizyczne i społeczne środowisko oddziałuje na człowieka, oraz obalenie obiegowego mitu o po zytywnej roli kary jako narzędzia społecznego wychowania i kierowania zachowaniem. Psychologia behawiory- styczna nie uniknęła jednak jedno stronności. Pomija ona fakt, że ludzkie działanie następuje często w sposób samorzutny i spontaniczny, gdyż jest ukierunkowane i stymulowane rów nież przez czynniki wewnętrzne. W miarę rozwoju intelektualnego d emo cjonalnego człowieka samokontrola i samowychowanie mogą mieć większy wpływ na jego zachowanie niż oddzia ływanie zewnętrzne. Zbytnie podkreś lanie znaczenia nagrody jako czynni ka sterującego zachowaniem może pro wadzić do zahamowania aktywności spontanicznej oraz samodzielnego i twórczego myślenia. Bardzo oryginalne, choć niezwykle kontrowersyjne, są ¡poglądy behawiory stów na temat wolności człowieka. Po jęcie to nie jest cechą osobowości we dług nich ani stanem umysłu, lecz ce chą zewnętrznego zachowania. Wolność zależy od tego, czy w otoczeniu czło wieka znajdują się awersyjne i nie pożądane bodźce zewnętrzne, naturalne bądź zaprogramowane (kary). Im mniej w otoczeniu tych wzmocnień negatyw nych, tym większy jest stopień wol ności. Takie jednak ujęcie wolności budzi zasadniczy sprzeciw, gdyż prze staje ona być atrybutem jednostki i

2 A utor pracy przytacza (za A. B andurą) frag m e n t p am iętnika przestępcy, k tóry odbyw ając k a rę pozbaw ienia wolności, dokładnie przeanalizow ał dokonane przestępstw a, ustalił popełniane błędy i zaplanow ał dokonanie w sposób doskonalszy kolejnych przestępstw. W tym w y p ad k u w ięc k ara przyczyniła się do zw iększenia skuteczności aspołecznego działania i u tru d n ie n ia jego w ykrycia. 8 Obok zachow ań aspołecznych k a ra tłu m i re ak c je społecznie pożądane i w yw ołuje po w szechne przekonanie o ry zy k u w szelkiej a ktyw ności spontanicznej.

68 R eeem j«^ Nr 2 (230)

oechą jej zachowania, staje się nato miast jedynie parametrem środowiska zewnętrznego. Behawiorystyczna koncepcja czło wieka daje jego uproszczony portret. Traktuje go jako układ cybernetyczny, maszynopodobny, a pomija fakt, że jest on układem aktywnym, dążącym do określonych celów, zależnym w zna cznym stopniu od własnego, przez sie bie skonstruowanego świata wewnętrz nego, układem zdolnym do samoregula- cji i samokontroli. Druga część publikacji, zatytułowa na „Koncepcja psychodynamiczna, czy li człowiek niedoskonały”, poświęcona jest kierunkowi psychologia współcze snej uznającemu człowieka za istotę niedoskonałą, której działaniem kierują wewnętrzne siły motywacyjne, z za sady nieświadome, często pozostające w konflikcie! Stąd wynika zaintereso wanie tego kierunku osobowością, strukturą charakteru jednostki, gdyż jej znajomość pozwala zrozumieć aktualne zachowanie człowieka, a tak że — w większości wypadków — prze widzieć zmiany w jego myśleniu i działaniu. Wiedza o osobowości, czyli o syste mie sił dynamicznych zwanych popę dami, pozwala wyjaśniać, przewidy wać i korygować postępowanie czło wieka, którego zewnętrzne reakcje mają znaczenie jedynie wówczas, gdy pozwalają wnioskować o ' motywacji działania, gdy są przejawem jego dy namiki wewnętrznej. Wewnętrzne siły motywacyjne nie są objęte świado mością, nie podlegają zatem kontroli. Człowiek zasadniczo nie zdaje sobie sprawy, dlaczego postępuje w okreś lony sposób. Zmiana osobowości czło wieka może nastąpić za pomocą psy choterapii, metody klinicznej, zmierza jącej do udzielenia człowiekowi pomo cy w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, w wyborze drogi życiowej, w przystosowaniu się do otoczenia.

Kierunek psychodynamiczny, cieszą cy się dużą popularnością, jest bar dzo zróżnicowany. Najbardziej znaną

jego wersją jest psychoanaliza *, bardzo

jednak zmodyfikowana i radykalnie odbiegająca od sformułowań Freuda. Inną odmianą tego kierunku jest psy chologia humanistyczna z jej czołowym przedstawicielem A. H. Maslowem, twórcą teorii hierarchii potrzeb. Posz czególne wersje łączy ich geneza, fakt powstawania w klinikach psychiatrycz nych lub neurologicznych oraz brak rygoryzmu metodologicznego przy pro wadzeniu obserwacji i dość swobodna interpretacja uzyskanych wyników. Według psychoanalityków o działa niu człowieka decydują różne, nie świadome popędy (potrzeby, dążenia), wewnętrzne siły motywacyjne warun kujące ludzkie postępowanie. Więk szość popędów nie ma charakteru na turalnego i została nabyta w procesie uspołecznienia (socjalizacji), a może być modyfikowana przez czynniki zew nętrzne. Pobudzając człowieka do działania i nadając kierunek jego postępowaniu, popędy sprawiają, że jest ono celowe. Zaspokajanie popędów usuwa w ew nętrzne napięcie i daje satysfakcję. Przy realizacji dążeń człowiek napo tyka trudne do przezwyciężenia prze szkody. Najtrudniejsze do pokonania są konflikty powstające w procesie dą żenia do celu, przy czym mogą to być konflikty wewnętrzne, motywacyjne, gdy człowiek dąży do różnych, niezgod nych celów i gdy działają w nim sprze czne siły dynamiczne lub konflikty zewnętrzne, mające z reguły charakter interpersonalny, powstające wówczas, gdy zachodzi sprzeczność pomiędzy ce lem jednostki a dążeniami innych lu dzi. Wymienione konflikty są nieunik nione i nieświadome, stanowią element rozwoju i kształtowania osobowości, a jednocześnie przyczynę lęków i zabu rzeń emocjonalnych, prowadzą do za-

,4 Tę odm ianę k ieru n k u psychodynam icznego wziął a u to r za podstaw ę prezentacji.

90 R ecen zje^ N r 2 (230)

procesie myślenia, przewidywania i planowania działania. Instrumentem modyfikacji ludzi jest permanentny, systematyczny proces wychowania, umożliwiający jednostce poznanie środowiska społecznego, w którym żyje, oraz własnej osobowości — jako koniecznych warunków sku tecznego działania. Ten kierunek psychologii również nie jest jednolity i reprezentuje go w iele wersji. Autor omówił teorię kon- struktów osobistych G. A. Kelly’ego, teorię przetwarzania informacji A. Ne- wella i H. A. Simona oraz najbliższą jego poglądom koncepcję poznawczo- -decyzyjną. Według tej ostatniej wersji głównym składnikiem osobowości jest system struktur poznawczych stanowiących względnie trwałe cechy człowieka, a zatem osobowość to przede wszystkim suma informacji o świecie zewnętrz nym i o sobie samym, zakodowanych w pamięci, suma doświadczenia czło wieka. Struktury poznawcze regulują zachowanie jednostki, sterują jej po stępowaniem (sterowanie wewnętrzne). Zawarte w nich informacje dają czło wiekowi poczucie tożsamości i zdol ność orientacji w środowisku. Odgry wają one również istotną rolę w pro cesie formułowania oczekiwań, czyli przewidywania skutków działania. Ułatwiają także ocenę wartości zda rzeń i umożliwiają osiąganie określo nych celów. Oprócz struktur poznawczych ludz kim zachowaniem sterują informacje płynące ze środowiska (sterowanie zewnętrzne), na przykład system praw ny, działanie publikatorów, osiągnię cia naukowe itd. Nadmiar tych infor macji wymaga ich selekcji i aktywne go poszukiwania. Wpływ sterowania wewnętrznego i zewnętrznego jest zmienny i zależy od wielu czynników. Środowisko jest istotnym, czasem głównym regulato rem zachowania. W tym sensie oma

wiana koncepcja poznawcza zbliża się do koncepcji behawiorystycznej, o ile jednak w tej ostatniej jednostka jest biernym przedmiotem sterowania za pomocą wzmocnień pozytywnych i ne gatywnych, o tyle w tej pierwszej jest ona aktywnym podmiotem, spożytko- wującym i przetwarzającym informa cje płynące ze środowiska, które nie miałoby żadnego wpływu na zacho wanie, gdyby nie było źródłem infor macji. Dla wyjaśnienia, w jaki sposób ste rowany przez informację człowiek m y śli i działa, opisano procesy formuło wania i modyfikacji systemu oczeki wań oceny wartości wyników działa nia i tworzenia programu działania. Omówiono mechanizm działania i po jęcie bardzo ważnego dla tego kierun ku zagadnienia poziomu aspiracji. Według koncepcji poznawczej czło wiek dokonuje wyboru i podejmuje działanie po to, by uzyskać pewne war tości, które dają mu satysfakcję. War tości te określa poziom aspiracji bądź też stała cecha człowieka ukształtowa na w procesie uczenia i gromadzenia doświadczenia. Poziom aspiracji jest zarazem kryterium działania i czynni kiem motywacyjnym. Rozbieżność po między aspiracjami a osiągnięciami wywołuje napięcie motywacyjne, które z kolei stymuluje dalsze działanie. Niezaspokojenie aspiracji prowadzi do stanów frustracyjnych. Rozwijanie osobowości człowieka i jego zdolności działania wymaga sy stematycznego wychowania, ale w spo sób szczególny, zupełnie różny od tra dycyjnego. Skoro bowiem człowiek jest samodzielnym podmiotem zajmującym postawę badawczą, to pomiędzy w y chowawcą a wychowankiem powinien zachodzić w procesie wychowania taki stosunek, jaki zachodzi pomiędzy nau kowcami różniącymi się jedynie stop niem doświadczenia badawczego. Mu si to być stosunek partnerskiego współdziałania. Wymaga on zmiany

N r 2 (230) Ż ycie^ ł^ spraw y^ a d w o k a tu ry^ (m yśli — afo ry zm y )^ 91

dotychczasowej zależności nauczyciel —

uczeń oraz modyfikacji metod naucza

nia i wychowania. Główne cele nowo

czesnego kształcenia to rozwijanie u-

miejętności przewidywania i przyswa

janie systemu wartości. Zadaniem

szkoły powinno być także zapoznanie

uczniów z programami myślenia i dzia

łania.

Koncepcja poznawcza poważnie

wzbogaciła wiedzę o funkcjonowaniu

jednostki w środowisku społecznym.

Dowiodła, że w procesie wyboru lu

dzie opierają się przede wszystkim na

danych o prawdopodobieństwie i su

biektywnej wartości wyników postę

powania. Działanie człowieka jest

funkcją prawdopodobieństwa i wartoś

ci, przy czym proces Wartościowania

jest niezwykle złożony, a dalszy roz

wój psychologia jalko maiuki zależy od

uchwycenia tego, jak człowiek wartoś

ciuje zdarzenia.

Prezentując najbliższą własnym po

glądom koncepcję, autor przyznaje, że

nie osiągnęła ona jeszcze wysokiego

poziomu dojrzałości. Nie waha się przy

tym stwierdzić, że na obecnym etapie

rozwoju psychologii nie zawsze można

przewidzieć i wyjaśnić ludzkie zacho

wanie. Uważa jednak, że po uzyskaniu

wysokiego stopnia dojrzałości „trze

cia psychologia” stanie się kierunkiem

panującym niepodzielnie.

Do przeczytania książki zachęcają

najlepiej słowa jej autora: „Wiedza

naukowa, w tym również wiedza psy

chologiczna, to ważny środek, za któ

rego pomocą ludzie o humanistycznych

horyzontach mogą tak wiele zrobić dla

człowieka”.

adw. Jerzy Zaniemojski

ŻYCIE I SPRAWY ADWOKATURY

(myśli — aforyzmy) *

XXXIII

4

Obrońca powinien być pełen szlachetnej odwagi i niezmordowanej wytrwałości

w pracy, powinien miłować sprawiedliwość i prawdę, umieć uszanować wolę pra

wa, być wyższym nad namiętności i przesądy.

(CHWALIBOG)

Honor sędziów, tak jak i innych ludzi, polega na naprawianiu błędów.

(MAUROIS)

Każdy człowiek ma prawo mieć i wyrażać taką opinię, jaka mu się wydaje słusz

na, byleby tylko nie zakłócał porządku publicznego.

(VOLTAIRE)

Adwokat musi być encyklopedystą.

(GRODZKI)

• P oprzednie zestaw y zam ieszczone są w n u m erach „ P a le stry ” z lat 1973—1976.