Jak napisać rozprawkę egzaminacyjną?, Schematy z Historia

Pobierz Jak napisać rozprawkę egzaminacyjną? i więcej Schematy w PDF z Historia tylko na Docsity!

Jak napisać rozprawkę egzaminacyjną?

Poradniki dla gimnazjalistów

IBE – Pracownia Języka Polskiego

Opracowanie: Adam Brożek

Współpraca:

Dorota Bielawska

Witold Bobiński

Joanna Dobkowska

Ewa Jaskółowa

Dorota Kaleciak

Wioletta Kozak

Wstęp

Umiejętność tworzenia tekstu argumentacyjnego, którym jest także szkolna rozprawka, należy do sprawności ważnych nie tylko na etapie Twojej nauki w gimnazjum, ale także w szkole ponadgimnazjalnej, na studiach i w pracy zawodowej. Przeprowadzenie precyzyjnego rozumowania, na które składa się sformułowanie swojego stanowiska wobec jakiegoś zagadnienia, dobór przekonujących argumentów i trafne wnioskowanie, to umiejętność potrzebna nie tylko na języku polskim. Analizujemy różne problemy i dowodzimy słuszności naszego zdania na matematyce, biologii, historii i na innych przedmiotach. W dorosłym życiu umiejętność ta stanowi podstawę sukcesów osób pełniących ważne funkcje zawodowe i społeczne.

W rozprawce można rozważać problemy związane z literaturą i kulturą oraz z różnymi dziedzinami życia. Te problemy podane są w tematach rozprawek. Odnosimy się do nich poprzez stawianie tez i dowodzenie ich słuszności za pomocą uczciwych i przekonujących argumentów.

O tym, jak skutecznie czytać tematy rozprawek, umiejętnie stawiać tezy i przekonująco argumentować, dowiesz się z dalszej części tego poradnika.

Jak zrozumieć temat rozprawki?

Aby poprawnie napisać rozprawkę, musisz zacząć od zrozumienia jej tematu. Na ogół nie jest to trudne zadanie, ale warto poćwiczyć, żeby nabrać wprawy, gdyż błędne zrozumienie tematu z reguły prowadzi do niepowodzenia – piszesz wówczas pracę nie na temat. Poza tym ważne jest, aby analizy tematu dokonać nie tylko trafnie, ale także w miarę szybko, bo podczas egzaminu będziesz dysponować bardzo ograniczonym czasem.

Wiele źle napisanych rozprawek jest skutkiem nieuwagi i pośpiechu przy czytaniu tematów. Dlatego pracę nad rozprawką zawsze zaczynaj od przeanalizowania tematu, czyli zbadania jego konstrukcji – rozpoznania znaczeń i funkcji jego elementów.

1. Uważnie przeczytaj temat. Nawet jeśli wydaje Ci się, że go rozumiesz, sprawdź, czy znaczenie wszystkich słów (wyrażeń, zwrotów) jest dla Ciebie jasne. Potem jeszcze raz przeczytaj cały temat i zastanów się nad nim. Będzie to Twoje pierwsze „rozpoznanie” tematu.

PRZYKŁAD

Co w kontekście Dziadów cz. II Adama Mickiewicza znaczy być człowiekiem? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do przykładów z innych utworów literackich, podobnie ujmujących ten problem.

Zwróć uwagę, jak zbudowany jest przytoczony temat (z egzaminu gimnazjalnego w 2012 r.). W pierwszym zdaniu w formie pytania został postawiony problem:

 Co w kontekście Dziadów cz. II znaczy być człowiekiem?

Następnie wskazano czynności, które należy wykonać:

 Rozważ problem w rozprawce.

Podsumowanie rozdziału

Zrozumienie tematu jest warunkiem koniecznym napisania dobrej rozprawki.

Praca nad zrozumieniem tematu powinna przebiegać w dwóch etapach:

I etap: Pierwsze przeczytanie tematu, zwrócenie uwagi na jego budowę, próba wstępnego zrozumienia, wskazanie miejsc (sformułowań) niejasnych.

II etap: Odszukanie i przeanalizowanie najważniejszych elementów tematu:

a) zdania nazywającego problem rozprawki i czasownika nazywającego czynności, które masz wykonać; b) informacji o źródłach, z których masz zaczerpnąć przykłady (argumenty).

Ćwiczenia

Teraz wykorzystaj uzyskane wiadomości do przeprowadzenia analizy zamieszczonych niżej tematów rozprawek.

Temat I :

„Zemsta” Aleksandra Fredry kończy się deklaracją zgody. Czy ta zgoda może być trwała? Rozważ problem w rozprawce.

1. Uważnie przeczytaj temat rozprawki. W dwóch, trzech zdaniach przedstaw wstępne rozumienie tematu, rozpoczynając od słów: Moim zadaniem jest…

2. Odszukaj sformułowania i słowa kluczowe a) zdanie nazywające problem rozprawki i czasownik informujący o czynnościach, które masz wykonać b) słowa nazywające źródła, z których masz zaczerpnąć przykłady.

Temat II :

Ktoś stwierdził, że szkoda czasu na czytanie literatury, bo nie daje ona żadnych konkretnych korzyści. Czy zgadasz się z tą opinią? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do wybranych utworów literackich.

1. Uważnie przeczytaj temat rozprawki. W dwóch, trzech zdaniach przedstaw wstępne rozumienie tematu, rozpoczynając od słów:

Moim zadaniem jest…

2. Odszukaj sformułowania i słowa kluczowe

a) zdanie nazywające problem rozprawki i czasownik informujący o czynnościach, które masz wykonać b) słowa nazywające źródła, z których masz zaczerpnąć przykłady.

Temat III :

Powieści Henryka Sienkiewicza mają wielu miłośników, ale zdarzają się też tacy, którzy tych powieści nie lubią. Które stanowisko jest Ci bliższe? Napisz rozprawkę. Odwołaj się do przeczytanej przez Ciebie w całości powieści historycznej Sienkiewicza.

1. Uważnie przeczytaj temat rozprawki. W dwóch, trzech zdaniach przedstaw wstępne rozumienie tematu, rozpoczynając od słów:

Moim zadaniem jest…

2. Odszukaj sformułowania i słowa kluczowe

a) zdanie nazywające problem rozprawki i czasownik informujący o czynnościach, które masz wykonać b) słowa nazywające źródła, z których masz zaczerpnąć przykłady.

c) Punktem wyjścia może być ogólna refleksja. Przy naszym przykładowym temacie rozważania mogą dotyczyć trudności w wyborze określonych postaw życiowych. Po takiej refleksji trzeba postawić tezę.

Ludzie od wieków, czasem poważnie, czasem żartobliwie pytają „Jak żyć?”. Odpowiedź na to pytanie wiąże się także z koniecznością wyboru swojej postawy w różnych codziennych sytuacjach. Na ile powinniśmy walczyć o możliwości robienia kariery, uznanie otoczenia, dobrą opinię? Może powinniśmy siedzieć w kącie i czekać, aż nas znajdą? Mnie zdecydowanie bliższa jest pierwsza postawa.

d) Można zacząć pracę od postawienia tezy i nakreślenia zakresu argumentacji.

W naszym języku funkcjonuje wiele powiedzeń, które w zwięzły i niezwykle trafny sposób prezentują pewne rady życiowe. Uważam, że do takich powiedzeń należy rada „Siedź w kącie, a znajdą cię”. Słuszności tej tezy dowodzą losy wielu bohaterów filmowych i literackich, zarówno z utworów współczesnych, jak i z odległych epok. W codziennym życiu również łatwo możemy obserwować skutki niestosowania się do zalecenia, by zachować umiar w eksponowaniu swoich zalet.

PRZYKŁADY 2

Spójrzmy teraz, jak można byłoby zbudować wstęp do rozprawki na temat:

Co w kontekście Dziadów cz. II znaczy być człowiekiem? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do przykładów z innych utworów literackich, podobnie ujmujących ten problem.

a) Podobnie jak w pierwszym przykładzie na podstawie tematu formułujemy pytania – odpowiedź jednocześnie będzie tezą rozprawki:

Co to właściwie znaczy „być człowiekiem”? Jakie jest przesłanie „Dziadów”? W dramacie Mickiewicza, pełnym magii i niezwykłości, odpowiedź na to podstawowe pytanie rodzi się dzięki kontaktom żywych z duchami umarłych. Dzięki tym wyjątkowym spotkaniom możemy zrozumieć, że człowieczeństwo to przede wszystkim dobroć i troska o drugiego człowieka.

b) Przykład wstępu rozpoczynającego się od krótkiej analizy sformułowania znajdującego się w temacie.

Czy stawianie pytania „co to znaczy być człowiekiem” ma sens? Czyż nie jesteśmy ludźmi? Oczywiście z punktu widzenia biologii dosyć łatwo ustalić, jakie są cechy człowieka jako gatunku. Jednak żeby naprawdę zasłużyć na miano „człowiek”, trzeba czegoś więcej niż cechy biologiczne. Adam Mickiewicz stwierdził, że „kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże”. Moim zdaniem „aby być człowiekiem”, przede wszystkim trzeba być dobrym dla innych ludzi.

c) Wstęp do rozprawki na ten temat może rozpoczynać się od ogólnej refleksji nad problemem współczesnego widzenia zagadnienia człowieczeństwa.

Bycie człowiekiem, to problem, nad którym ludzie w XXI wieku powinni się głęboko zastanowić. Żyjemy szybko i nie mamy czasu, by spojrzeć na drugiego człowieka z życzliwością. Przestroga wypowiedziana w „Dziadach”: „kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże” jest i dziś aktualna. Uważam, że brak wrażliwości na potrzeby drugiego człowieka prowadzi do znieczulicy, która jest świadectwem braku człowieczeństwa.

Autor powinien w swojej pracy rozwinąć problem wrażliwości (i braku wrażliwości) w „Dziadach cz. II”. Koniecznie musi jednak sięgnąć także do literatury współczesnej, skoro we wstępie zaznaczył aktualność tego zagadnienia.

d) Można zacząć pracę od postawienia tezy i nakreślenia zakresu argumentacji.

W „Dziadach” mamy możliwość spojrzenia na różne drogi ludzkiego życia, konsekwencje różnych wyborów. Utwór Mickiewicza przekonuje, że być człowiekiem to żyć pełnią życia, nie unikać tego, co nierozerwalnie wiąże się z życiem – zarówno miłości, jak i cierpienia. Podobne spojrzenie znajdziemy w tekstach literackich powstałych w różnych epokach i krajach: poczynając od Kochanowskiego, poprzez Szekspira, Sienkiewicza aż do twórców współczesnych.

Autor stawia tezę, że być człowiekiem to żyć pełnią życia. Podczas analizy „Dziadów” powinien szczególną uwagę zwrócić na dzieci, które nie zaznały goryczy w życiu i Dziewczynę, której obce było uczucie miłości. W dalszej argumentacji powinien przywołać doświadczenia bohaterów utworów wymienionych we wstępie, tak, aby udowodnić, że zainteresowanie twórców problemem człowieczeństwa ma rzeczywiście ponadczasowy charakter.

Jak przekonująco argumentować?

Argumentować to znaczy uzasadniać słuszność postawionej tezy , wspierać ją argumentami (można powiedzieć: dowodami). Argumentowanie jest najważniejszą pracą wykonywaną w trakcie pisania rozprawki. Zapis jej rezultatów to część rozprawki zwana argumentacją. Ten, kto argumentuje, czyli przedstawia dowody na rzecz swojego zdania (tezy), powinien starać się, by był dobrze zrozumiany. Powinien zatem formułować swoje myśli możliwie jasno, precyzyjnie, zwięźle i rzeczowo.

Ustalamy więc: praca myślowa nad gromadzeniem argumentów może przebiegać (i czasem musi) w sposób mało uporządkowany, różnokierunkowy, „skokowy”. Natomiast rezultat tej pracy myślowej powinien przyjąć kształt uporządkowanego, logicznego i spójnego fragmentu tekstu rozprawki. Tworzenie tekstu gromadzącego argumenty to wprowadzenie porządku w nasze myśli i luźne zapiski (jeśli wcześniej mieliśmy na nie czas).

Argumentować przekonująco – to znaczy starać się, by odbiorca zrozumiał nasze stanowisko i tok myślenia. Innymi słowy – przekonująco znaczy: starannie, w sposób przemyślany i zrozumiały. Argumentowanie przekonujące niekoniecznie łączy się z przekonaniem kogoś do naszego zdania, ważne jest natomiast, by autor rozprawki przekonał samego siebie. Wtedy będzie mógł także liczyć na przekonanie czytelnika rozprawki.

Liczba argumentów jest istotna. Jeden z pewnością okaże się niewystarczający, zwykle potrzebnych jest kilka argumentów. Ponieważ rozprawka – jako część sprawdzianu czy egzaminu – nie może być nazbyt długa, warto się w niej ograniczyć do prezentacji trzech, czasem nawet dwóch argumentów. Więcej może (i powinno) ich być w rozprawkach, na które mamy dużo czasu.

Argumenty są nierozerwalnie związane z przyjętą przez autora rozprawki (i zaprezentowaną we wstępie) tezą. Argumenty powinny wykazywać (udowadniać) jej słuszność.

Dobieranie argumentów (wymyślanie, wyszukiwanie) to praca myślowa polegająca na kojarzeniu faktów, przeszukiwaniu pamięci, dopasowywaniu przykładów do interesującego nas zagadnienia. Formułowanie argumentów w wypracowaniu to praca dokonująca się w języku – stworzenie przemyślanej, logicznej, spójnej wypowiedzi pisemnej.

NAMYSŁ NAD ARGUMENTAMI I ICH ZAPIS

W jaki sposób może się odbywać „myślowe gromadzenie” argumentów? W rzeczywistości jego pierwsza, „szybka” wersja już się odbyła w trakcie namysłu nad tezą (naszym stanowiskiem w sprawie zagadnienia poruszonego w temacie). Jeśli bowiem przyjęliśmy jakieś stanowisko i zapisaliśmy je w postaci tezy, to musiały nas do tego skłonić jakieś przesłanki (czyli pierwsze wrażenie, mniemanie, wstępne rozpoznanie problemu). Namysł nad argumentami jest przejściem od wstępnego do głębszego rozpoznania problemu.

Kiedy przystępować do pisemnego formułowania argumentów? Oczywiście wtedy, gdy mamy już za sobą namysł nad argumentami, czyli po myślowym zgromadzeniu dowodów na poparcie naszej tezy. To „myślowe gromadzenie” powinno zostawić ślad w postaci czynionych na brudno zapisków. To niezwykle ważne, bo pamięć jest zawodna (zwłaszcza w sytuacji stresującej, a taką jest egzamin)i nie zapisując argumentów w brudnopisie, ryzykujemy ich zapomnienie.

PRZYKŁAD

Aby przeprowadzić przykładowe „myślowe gromadzenie” argumentów, powróćmy do rozpatrywanego wcześniej tematu rozprawki: „Co w kontekście Dziadów cz. II znaczy być człowiekiem? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do przykładów z innych utworów literackich, podobnie ujmujących ten problem.”

Przypuśćmy, że naszą tezą (odpowiedzią na zadane w temacie pytanie) jest stwierdzenie: Utwór Mickiewicza przekonuje, że być człowiekiem oznacza: kierować się w życiu dobrocią, współczuciem, wrażliwością na los innych, a także nie unikać tego, co nierozerwalnie wiąże się z życiem – zarówno miłości, jak i cierpienia. Pomijamy tu dosłowne znaczenie zwrotu „być człowiekiem”, gdyż zdajemy sobie

Przemyśleliśmy problem – co dalej? Powinniśmy teraz przedstawić rezultaty naszego rozmyślania w postaci zwięzłego zapisu, czyli stworzyć tekst zawierający argumentację na rzecz tezy.

Każdy argument rozwijamy w postaci kilkuzdaniowego tekstu wprowadzanego nowym akapitem. Można też zasygnalizować odpowiednimi słowami, że przechodzimy do kolejnego akapitu. W naszym przypadku argumentacja liczyć będzie cztery argumenty – trzy związane z postaciami z Dziadów i jeden dotyczący postaci z innych utworów literackich. Rozwinięcie argumentu to kilka zdań na temat wybranego przez nas przykładu z literatury i nasz krótki komentarz. Argumenty trzeba odpowiednio uszeregować, czyli nadać argumentacji kompozycję. Możemy je ułożyć według ważności (tzn. siły przekonywania) – od najsłabszego do najsilniejszego – lub odwrotnie (w wypadku argumentów równorzędnych nie jest to jednak możliwe). Przyjmijmy ten drugi wariant – za najsilniejszy argument uznamy postać Widma, do którego słowa „być człowiekiem” odnosić się mogą w najmniejszym stopniu. Oto przykładowy akapit tekstu zawierający argument – czyli odpowiednio dobrany i omówiony przykład z literatury.

O tym, co znaczy „być człowiekiem”, wypowiada się w Dziadów cz. II Chór. Ta grupa postaci nie informuje nas bezpośrednio o kryteriach człowieczeństwa, lecz nawiązuje do nich jakby przez odwrotność – mówi nam o tych zachowaniach, postępkach i sposobach życia, które niweczą możliwość dostania się do nieba, ponieważ oddalają od człowieczeństwa. Postacią najbardziej nieludzką jest Widmo – duch pana wioski, który za życia postępował bezwzględnie w stosunku do swoich poddanych – odmówił schronienia ubogiej matce z dzieckiem, skazując tych dwoje na śmierć przez zamarznięcie, okrutnie karał za drobne przewinienia, przyczyniając się do śmierci tych, którzy ośmielili się ukraść owoce z sadu. „Nie znałeś litości, panie!” – wypomina mu Chór Ptaków Nocnych, czyli dusze dawnych ofiar Widma. „Być człowiekiem” – oznaczałoby postąpić odwrotnie niż okrutny pan – ofiarować schronienie bezdomnym, nakarmić głodnych, wspomóc potrzebujących.

W jaki sposób wprowadzać kolejne argumenty? Trzeba sygnalizować je wcięciem linijki z lewej strony (czyli rozpocząć ją „od akapitu”). Można również (ale nie jest to bezwzględnie konieczne) wprowadzać rozwinięcie argumentu odpowiednim zwrotem

lub wyrażeniem oznajmiającym przejście do kolejnego przykładu. Możemy wykorzystywać – między innymi – następujące zwroty i wyrażenia:

• Kolejnym (innym) przykładem, który chcę przywołać, jest…
• Inną postacią (zdarzeniem, zachowaniem, okolicznością itp.), która (który, które) potwierdza moją tezę, jest…
• Chcę wspomnieć także o…
• Innym argumentem, który potwierdza moje przekonanie, jest (np. postać, zdarzenie, cecha, itp.)…
• Trzeba również przywołać (wspomnieć) postać (zdarzenie, cechę, okoliczność itp.)

Można także wykorzystać słownictwo, którym zwykle sygnalizujemy wprowadzenie nowego tematu, wątku, myśli. Poniżej napotkasz kilka przykładów początków akapitu, który zawiera przedstawienie kolejnego argumentu (w naszym przypadku będzie to postać Dziewczyny).

_- Przyjrzę (przyjrzyjmy) się teraz bohaterce określanej jako Dziewczyna…

• Kolejnym duchem, który zjawia się na obrzędzie Dziadów, jest…
• Z tekstu Dziadów wynika, że sformułowanie „być człowiekiem” nie stosuje się w pełni również do postaci Dziewczyny…
• Także Dziewczyna – kolejny duch, który przybywa na obrzęd Dziadów...
• Pełni człowieczeństwa nie reprezentuje również Dziewczyna…_

Podsumowanie rozdziału

Aby przygotować i przedstawić w rozprawce argumentację, trzeba kolejno:

• uświadomić sobie obszar wskazany w temacie jako źródło argumentów umacniających tezę (np. kultura w ogóle, literatura, film, konkretne dzieło, życie codzienne…)

Podobnie jest z rozprawką – zakończenie jest jej ważną częścią, oczywiście nie ważniejszą od argumentacji, ale w istotny sposób wpływającą na odbiór całości. Można by więc pokusić się o stwierdzenie, że zakończenie ma decydujący wpływ na „PR” całej rozprawki, na jej oddziaływanie na czytelnika (nauczyciela / egzaminatora).

Czym powinno być zakończenie?

We wstępie „wchodziliśmy” w temat, w zakończeniu musimy ten temat zręcznie opuścić. W zakończeniu rozprawki autor wyciąga końcowe wnioski, puentuje swoje refleksje, może także dopełnić wypowiedź o dodatkowe szczegóły, niejako otwierając nową perspektywę oglądu problemu. W zakończeniu nie należy streszczać argumentacji, ale ją celnie uogólnić, dokonać syntezy. W toku wywodu argumentacyjnego analizowaliśmy problem, na koniec powinniśmy spojrzeć na niego jakby z góry.

PRZYKŁADY

Oto kilka przykładów zakończeń rozprawek pisanych na temat:

Bohater filmu Woody Allena „O północy w Paryżu” chciałby żyć w innej epoce. Gdybyś miał(a) taką możliwość, do jakich czasów i dlaczego chciał(a)byś się przenieść?

1. Zakończenie poprawne, w którym autor uogólnił wnioski wyciągnięte wcześniej w toku argumentowania, ale nie wniósł żadnej nowej treści:

Cieszę się, że żyję w XXI wieku, w którym korzystam z przywilejów cywilizacji; łatwy dostęp do edukacji, rozwinięta technika – telefony, komputery, Internet, wspaniałe zdobycze nowoczesnej medycyny. Mam możliwość podróżowania po całym świecie, podziwiania cudów architektury i pięknych krajobrazów w różnych zakątkach świata. Nie wyobrażam sobie siebie w innej epoce.

2. Zakończenie dobre - z wyraźną puentą, zawierające uogólnioną refleksję na problem poddany rozważaniom:

Na zakończenie chciałbym dodać, że doskonale zdaję sobie sprawę, jak niebezpieczny był XIX wiek – zabory, powstania, zsyłki na Sybir. Jednak wierzę, że

możliwości, o których pisałem, wynagrodziłyby te wszystkie niebezpieczeństwa. Mam nadzieję, że za mojego życia zostanie wynaleziony wehikuł czasu, gdyż dzięki niemu będę mógł przenieść się do mojego ulubionego XIX wieku i poznać te wszystkie fascynujące osobowości świata nauki i kultury.

3. Zakończenie bardzo dobre – podsumowujące rozważania, ale też dodające do nich nową myśl, rzucającą na problem nowe światło:

Rozważyłem możliwości, jakie dawałoby życie w dawnych epokach. Na koniec dochodzę do wniosku, że nigdy nie będziemy żyli w tej idealnej. Ale zawsze idealizujemy minione czasy, nie dostrzegając ich wad albo nie zastanawiając się nad nimi. Uważam, że powinniśmy nauczyć się zauważać pozytywne strony naszej epoki. Warto też pomyśleć, co dobrego możemy przenieść ze „starych, dobrych czasów” do teraźniejszości.

A oto przykłady zakończeń rozprawki na temat:

Co w kontekście Dziadów cz. II znaczy być człowiekiem? Rozważ problem w rozprawce. Odnieś się do przykładów z innych utworów literackich, podobnie ujmujących ten problem. _1) Mickiewicz w swoim dramacie pokazał, że bycie człowiekiem to wrażliwość na krzywdę bliźnich, liczenie się z uczuciami innych ludzi. Podobnie ujmują rzecz biblijna przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, „Opowieść wigilijna” Dickensa i wiele innych utworów literackich. Można więc na koniec stwierdzić, że takie pojmowanie człowieczeństwa jest ponadczasowe, uniwersalne i głęboko prawdziwe.

2. Mickiewicz podążający za ludowymi przekazami rozumiał bycie człowiekiem jako postawę pełną współczucia dla innego człowieka, wrażliwości na jego krzywdę. Mówił też o poznaniu wszelkich odcieni życia; jego smutków i radości. Podobne ujęcie problemu odnajduję w „Małym Księciu” i „Opowieści wigilijnej”. Człowieczeństwo tak rozumiane byłoby więc wartością uniwersalną. Pozostaje tylko pytanie – czy współczesny człowiek uczestniczący w „wyścigu szczurów”, pragnący żyć lepiej, dostatniej jest jeszcze w stanie zauważyć drugiego człowieka i zainteresować się jego losem?_