Język a styl tekstu literackiego, Publikacje z Linguistica

Pobierz Język a styl tekstu literackiego i więcej Publikacje w PDF z Linguistica tylko na Docsity!

Aleksander Wilkoń

Język a styl tekstu literackiego

Język Artystyczny 1, 11-

1978

Aleksander Wilkoń

Język a styl tekstu literackiego

1. W bardzo wielu polskich i obcych pracach oba te zasadnicze po jęcia były rozmaicie definiowane lub używane bez próby określenia ich znaczenia. Zwłaszcza literatura naukowa dotycząca s t y l u , którym zajmowano się bądź od strony językoznawczej, bądź literackiej, czy też — dość szeroko rozumianego — pogranicza między tymi dyscyplinami, jest ogromna i prezentuje różnorodne ujęcia. Nie wchodząc w omówie nie historii i stanu badań nad językiem i stylem literatury, prżejdę od razu do zarysowania wstępnej koncepcji tyczącej się tych pojęć. Ogólne przesłanki wyjściowe są następujące: 1) odrzucamy synoni- miczne utożsamianie tych pojęć, z jakim mamy często do czynienia w pracach traktujących o języku (stylu) artystycznym, 2) odrzucamy koncepcje traktujące styl jako zjawisko częściowo językowe, 3) odrzu camy ujęcia przeciwstawiające oba te pojęcia, 4) traktujemy styl jako zjawisko w pełni językowe, podzielając w tej mierze zdanie wielu ba daczy (aczkolwiek różnić się będziemy w wielu kwestiach dotyczących językowych wyznaczników stylu i jego charakteru), 5) traktujemy styl jako zjawisko zrośnięte nie z cząstkowymi składnikami języka, ale z da nym typem komunikatu językowego, słowem pojęcie stylu będziemy odnosić do tekstu (lub jego fragmentu) oraz do zespołu tekstów (w sen sie przenośnym też do pisarzy, całych prądów czy epok literackich, np. styl Adama Mickiewicza, styl baroku itp.). Graficzne ujęcie głównych koncepcji dotyczących wzajemnego sto sunku tych pojęć przedstawiają rysunki 1— 4.

_f JĘ Z Y K _

\ STYL J

Rys. 1. Język literatury jako pojęcie tożsame ze stylem

J Ę Z Y K A S T Y L T E K S T U L IT E R A C K I E G O (^) 13

form prezentowała wybrane elementy „langue” , część — właściwości osobniczego języka pisarza (np. neologizmy). Prace te powstawały w cie niu gramatyki historycznej i historii języka, a także dialektologii. 2.2. W nowszych pracach, opartych na metodach ilościowych, przed miotem obserwacji jest cały materiał językowy zawarty w tekście lub w jego próbkach badany pod kątem częstości występowania danych ka tegorii wyrazowych (części mowy), wyrazów, form składniowych, mor fologicznych, a także — przeważnie w analizie tekstów poetyckich — frekwencji danych fonemów. Niewątpliwą zaletą prac tego typu jest to, iż są one zorientowane na globalne ujęcie języka, przynajmniej w pewnej jego warstwie, np. fonologicznej czy składniowej. A le wska zać też musimy na ich poważne niedostatki: a) traktowanie tekstu jako mechanicznego zbioru znaków i form językowych; b) ujmowanie tek stu jako bytu jednolitego, gdy w istocie jest on częstokroć tworem synkretycznym, prezentującym różne odmiany gatunkowe wypowiedzi, a także — że posłużę się tu terminem Michała Bachtina — różne „obrazy języków” , np. socjolektów; c) pomijanie analizy jakościowej danych składników języka, a szczególnie ich funkcji w tekście. 2.3. Wymienione typy prac łączą ze sobą pewne wspólne cechy:

1. i jedne, i drugie a t o m i z u j ą tekst na dane jednostki systemu ję zykowego, 2) traktują dane hierarchie językowe (np. płaszczyznę leksy kalną czy składniową) z osobna, w izolacji od innych płaszczyzn języ kowych tekstu, 3) poprzestają na opisie składni, pomijając złożone me chanizmy spójności tekstu, 4) pomijają problematykę tekstu literackiego jako k o m u n i k a t u j ę z y k o w e g o. 2.4. W pracach wyrastających z koncepcji i inspiracji strukturalizmu pojęcie j ę z y k a w odniesieniu do wszelkiej w y p o w i e d z i (a więc też do tekstu literackiego) używane jest ogólnie w znaczeniu „parole” (konkretny akt mówienia lub pisania, mowa jednostkowa). W zasadzie jednak, wychodząc z założenia, że „parole” jest realizacją „langue” (tj. systemu języka stanowiącego sumę tych reguł, które w danej wspólnocie językowej determinują użycie dźwięków i form), strukturaliści ze szkoły praskiej i ich kontynuatorzy kładli nacisk na ponadindywidualny, spo łeczny aspekt wypowiedzi. Centralnym pojęciem stało się pojęcie języka f u n k c j o n a l n e g o. W odniesieniu do utworów literackich, stano wiących typ wypowiedzi z o r g a n i z o w a n y c h , tworzących pewną całość strukturalną, zaczęto się powszechnie posługiwać terminami, któ re obowiązywały na poziomie różnych hierarchii „langue” , takimi jak system, układ binarny, opozycje itp. Doprowadziło to do swoistego po mieszania różnych planów językowych tekstu i włączenia w ich obręb takich składników utworu, jak „fabuła” , „bohater” itp. Nie będziemy się tu zajmować bliżej różnymi próbami ujęcia utworu literackiego w kate

14 A L E K S A N D E R^ W I L K O f l

goriach tak rozumianego „systemu” językowego, poprzestaniemy na następujących konstatacjach, wynikających z doświadczeń strukturalizmu:

1. język tekstu jest pewną całością zorganizowaną, 2) poszczególne ele menty językowe nie tworzą zbioru przypadkowego, są ze sobą wzajem nie powiązane i uzależnione, 3) język tekstu literackiego jest reali zacją języka funkcjonalnego, 4) jest to język nacechowany, uwydatnia jący sam znak językowy. 2.5. Przystępując do próby bliższego zdefiniowania pojęcia j ę z y k t e k s t u , musimy wpierw jasno uzmysłowić sobie, iż przedmiotem na szego zainteresowania nie jest sam język (język w ogóle, język danej społeczności etnicznej itd.), ale jego skonkretyzowana postać — okreś lony typ w y p o w i e d z i — jaką stanowi tekst literacki. Wszystkie wypowiedzi językowe (komunikaty) możemy wstępnie podzielić na: a) t e k s t y , b) w y p o w i e d z i n i e t e k s t o w e. Czym jest tekst? Odrzucamy tu różne definicje tego pojęcia: 1) kon cepcje językoznawcze, które traktują tekst jako rzecz, jako postać gra ficzną języka (zapis), a także koncepcje, które traktują tekst jako jedno długie zdanie czy ich mechaniczną sumę, 2) koncepcje literaturoznawczo- -tekstologiczne: tekst jako dany wariant (zazwyczaj utrwalony graficz nie) utworu literackiego, 3) koncepcje sémiologiezne traktujące tekst w bardzo szerokim znaczeniu jako pewną znakową całość, stanowiącą jednostkę komunikacji. Tekstem w tym ujęciu jest zarówno np. Pan Tadeusz, jak też obraz, dana instytucja kulturalna (np. Teatr Wielki) itp. Maria R. Mayenowa przyjmuje: „[...] wyraz »tekst« znaczy tyle co pewna całość informująca, przedmiot o charakterze znakowym zorgani zowany w pewien sposób, mający swój początek i koniec i przekazujący informację skończoną z punktu widzenia jego nadawcy.” 1 Jest to defi nicja dość szeroka („przedmiot o charakterze znakowym” ), interesuje nas tu tylko tekst jako wypowiedź językowa, przekaz czysto werbalny; pomijamy więc np. „teksty” poęzji konkretnej i inne ikonograficzne „przedmioty o charakterze znakowym.” Zgodnie z praktyką filologiczną zakwestionować też musimy rozumienie tekstu jako całości skończonej, mającej początek i koniec. Istnieją bowiem teksty nie skończone, frag mentaryczne, niekiedy drobne urywki, nie mające początku ani zakoń czenia, części jakiejś zamierzonej całości czy ocalone szczątki dzieła, wersje wstępne i ostateczne, teksty jednego lub więcej nadawców itp. Przez wyraz „tekst” będziemy więc rozumieć wypowiedź językową daną nam w tej czy innej postaci lub też wyłuskaną przez nas z większej ca łości, której jest fragmentem lub stosunkowo wyodrębnionym składni kiem, w pewien sposób jednak zorganizowaną i nie stanowiącą bezpo-

1 M. R. M a y e n o w a : Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław— Warszawa—Kraków—Gdańsk 1971, s. 253.

16 A L E K S A N D E R^ W IL K O Ń

1. jeśli tekst A, to konieczne użycie struktury językowej x czy na wet kilku struktur x, z, y, np. jeśli tekst jest narracją bezosobową, relacjonującą zdarzenie z przeszłości, to konieczne jest użycie 3 osoby czasu przeszłego. Tu warto dodać, iż podstawowe formy podawcze wy powiedzi, takie jak narracja, monolog, dialog, należą do form językowych (nie stylistyczno-językowych). Relacja tego rodzaju jest nieodwracalna, bowiem dane struktury gra matyczne języka mogą być użyte w zgoła odrębnych (w tym wypadku nienarracyjnych) tekstach;
2. jeśli tekst B, to przeważnie (ale niekonieczne) użycie form p, r, t;
3. jeśli tekst C, to częste użycie form d, e, g. Zależność pomiędzy danym typem tekstu a systemem języka polegać może na specyficznym układzie danych cech systemowych w tekście, na wyborze i kombinacji tych elementów językowych, które zawierają owe cechy systemowe. Wiele narodowych gatunków poetyckich zostało ukształtowanych na podłożu określonych cech systemowych — np. fo- nologicznych (akcent, intonacja, iloczas) — danego języka. Gatunki te ulegały kodyfikacji, tworząc nierzadko bardzo sztywne figury językowe organizację inwencję twórców, ale tworzące w zamian wysoki stopień trudności pisarskich, wymagający doskonałego opanowania modelu. System języka określa więc w niemałym stopniu strukturę danego typu tekstu. Teksty literackie, a szczególnie poetyckie, mają to do siebie, że „aktywizują” niektóre warstwy i elementy „langue”. Podkreślmy: n i e k t ó r e , panuje bowiem błędne mniemanie, iż język poetycki akty wizuje wszystkie elementy językowe. Przyznać tu musimy rację Nico lasowi Ruwetowi, który pisał: „Język we wszystkich warstwach za wiera pewien zasób obowiązkowej aparatury, którą stanowią reguły gramatyczne niezbędne dla otrzymania zdań »poprawnych« [...]” * 2.7. Język tekstu stanowi więc pewien zespół znaków i form języko wych zorganizowanych w pewną całość wypowiedzeniową i uzależnio nych w pewnym stopniu od typu tekstu i jego funkcji. W skład tego zespołu wchodzą elementy neutralne („zwykłe” , „przezroczyste” ) i ele menty nacechowane. Te drugie tworzą składniki stylistyczno-językowe danego utworu.

3. Określiliśmy już w sposób ogólny pojęcie s t y l u jako zjawisko językowego. Językowość ta wynika z dwu faktów: a) tzw. środki styli styczne (łącznie ze skomplikowanymi figurami językowymi, jakie two rzy wiele tekstów) są w sensie substancjonalnym środkami językowy mi, b) język jest n o ś n i k i e m wartości stylistycznych, kształtuje je i określa. 1

1 N. R u w e t : Językoznawstwo a poetyka, „Pamiętnik Literacki” L X III, 1972,

J Ę Z Y K A S T Y L T E K S T U L IT E R A C K IE G O 57

Językoznawcze koncepcje stylu, zgodne co do jego językowej na tury, różnią się jednak znacznie, a nawet są w wielu kwestiach przeciw stawne. Warto tu jednak dodać, iż niektóre definicje stylu pokrywają się nierzadko ze sobą, mimo oczywistych różnic w zakresie teorii języka głoszonych przez danych badaczy. Wynika to stąd, że istnieją określone cechy stylu, które — niezależnie od takich czy innych koncepcji języka — traktuje się jako bezsporne. Są to: 1) w y r ó ż n i a j ą c y (dystyn- ktywny) aspekt stylu danej wypowiedzi, 2) jego f u n k c j o n a l n y charakter, 3) wybór i kombinacja środków językowych jako źródło pow stania wartości stylowych wypowiedzi.

Nie wgłębiając się w literaturę dotyczącą stylu, zajmiemy się tu jedynie tymi koncepcjami, które różnią się w dość zasadniczych kwe stiach. Sprowadzić je można do następujących zestawień:

1. j e d n o s t k o w y (indywidualny) charakter stylu — s p o ł e c z - n y aspekt stylu,
2. styl jako zespół jednostkowych, izolowanych cech językowych w y powiedzi — styl jako u k ł a d wzajemnie powiązanych elementów ję zykowych,
3. styl jako wyraz ekspresji (funkcji ekspresywnej i impresyjnej ję zyka) zjawisk emocjonalno-woluntarnych mowy — styl jako zjawisko towarzyszące wszystkim funkcjom języka, w tym także funkcji komuni katywnej,
4. styl jako zjawisko fakultatywne, występujące w określonej gru pie tekstów (wybitnych, odbiegających od przeciętności) — styl jako „codzienne oblicze mowy” , stałe zjawisko przypisane wszystkim wypo wiedziom,
5. styl jako zjawisko przypisane t e k s t o m (szczególnie literackim) — styl jako szeroko pojęta konkretyzacja języka, synonim „parole” , do tyczący wszystkich społecznych, indywidualnych, funkcjonalnych i ga tunkowych odmian językowych,
6. styl jako zespół (czy układ) określonych środków stylistyczno-ję zykowych (np. metafor, onomatopei itd.) — styl jako zespół (układ) sze roko pojętych elementów i form języka (także gramatycznych). Listę można by wydłużyć o kilka jeszcze opozycyjnych zestawień. Wspomnimy tu tylko jeszcze o różnicach w zakresie pojmowania języ kowych hierarchii stylu. Część badaczy zamyka granicę zjawisk styli- styczno-językowych na składni (jako najwyższej hierarchii systemu ję zykowego), część otwiera ją na struktury ponadskładniowe. Wymienione różnice w określaniu danych aspektów stylu wynikają w niemałym stopniu z tego, iż wielu badaczy nie uwzględniało złożo ności zjawisk stylistyczno-językowych. Akcentowano nierzadko na pod stawie wycinkowych obserwacji i analiz tylko niektóre cechy stylu,

2 Język artystyczny

J Ę Z Y K Л S T Y L T E K S T U L I T E R A C K I E G O 19

a zwłaszcza poezji. Wychodzimy tu z założenia, które nietrudno zegzem- plifikować, że styl jest zjawiskiem wielofunkcyjnym, odgrywającym m.in. dobitną rolę w zakresie komunikatywnej funkcji języka. Funkcja ta uzależniona jest bowiem nie tylko od istnienia obowiązujących norm systemowych języka („langue” ), ale także od wielu innych czynników, wśród których ważne miejsce zajmują określone mechanizmy stylisty czno-językowe, porządkujące i spajające komunikat, odpowiednio do brane słownictwo i ukształtowanie składniowe. Dotyczy to szczególnie wypowiedzi pisanej, gdzie nie występują konsytuacyjne wyznaczniki procesu komunikacji, dzięki którym całkowicie niegramatyczna wypo wiedź może być zrozumiana. Co więcej: wartość ekspresywna (czy impresywna) danych wyrazów i form nie jest równoznaczna z ich wartością stylistyczną. W ogóle trze ba z naciskiem podkreślić, iż spychanie wszystkiego, co w języku zawie ra barwę emocjonalną i wolicjonalną na obszar stylistyki, wydaje się niemałym uproszczeniem zagadnienia. W żywym języku naturalnym roi się od różnego typu form i wyrażeń służących wyrażeniu subiekty wnej postawy nadawcy wobec odbiorcy, czy wobec komunikatu itd. Tzw. mowa uczuć ulega — co wykazał zresztą Charles Bally (główny spraw ca nieporozumień, jakie wokół stylistyki narosły) — strukturalizacji, ma swoje kategorie systemowe (np. formy rozkaźników), swoje jednostki le ksykalne (partykuły, wykrzykniki), charakterystyczne konstrukcje skład niowe (np. wypowiedzenia eliptyczne, ułamkowe), a przede wszystkim swoje na pół sfrazeologizowane formuły i idiomatykę." Różnego rodzaju gotowe formuły językowe na skutek częstego użycia tracą swoje pierwo tne zabarwienie, konwencjonalizują się i banalizują. A le nawet silnie nacechowane emocjonalnie komunikaty językowe są w określonej sytu acji wypowiedzeniowej zwykłymi, nie mającymi nic wspólnego ze sty lem wypowiedziami. Czy np. zwykłą rozmowę typu (zapis autentycz ny): — Co słychać? — Ślęczę nad książką. — Do lichal Dałbyś sobie spokój! Czytasz i czytasz! — No to со?! Co ci to szkodzi ?, rozmowę zabarwioną emocjonalnie, pełną formuł języka mówionego bę dziemy opisywali w kategoriach stylistyki? Cały proces żywej komuni kacji językowej kształtuje się na bazie podobnych form wypowiedzi. Nie kwestionujemy tutaj ważnej roli, jaką odgrywają ekspresywne i impresywne elementy językowe w ukształtowaniu stylu danej wypo wiedzi (np. w utworze lirycznym), kwestionujemy przyznanie im w y łącznej funkcji stylotwórczej. W konsekwencji kwestionujemy więc de finiowanie języka literatury (w tym języka poezji) jako języka emocjo-

2»

20 A L E K S A N D E R^ W I L K O Ń

namego. Istotną bowiem cechą tego języka jest jego „sztuczność” , zor ganizowanie oraz wielofunkcyjność. Sądzimy, iż nawet neutralne w co dziennym uzusie wyrazy i formy mogą w typie komunikatu językowego, jakim jest tekst literacki, nabrać stylistycznego nacechowania. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, iż każdy wyraz i każda forma języ kowa może uzyskać wartość stylistyczną, jeśli zostanie użyta w odpo wiednim kontekście, uwypuklona przez inną formę, powtórzona, wyeks ponowana w danym układzie linearnym składników wypowiedzenia (np. pozycja klauzuli, szyk inicjalny itp.). Biorąc pod uwagę poszczególne jednostki systemu językowego, możemy powiedzieć, iż nie istnieją w ich obrębie niejako gotowe, same przez się dane stylistyczne elementy. Po tencjalnie każdy znak i forma językowa może uzyskać wartość stylo- twórczą. Nie znaczy to jednak, aby w języku (w znaczeniu „parole” ) nie istniały formy stylistyczno-językowe; są to wszelako określone f i- g u r y językowe (np. składniowe), stanowiące już pewne kombinacje elementów językowych związane z danymi, historycznie ukształtowany mi stylami (konwencjami stylistycznymi) literatury. 3.4. Wielu badaczy traktuje styl jako rezultat w y b o r u i k o m b i n a c j i elementów językowych, co w sumie pokrywa się z defini cjami stylu jako s p o s o b u p i s a n i a (lub mówienia). Jest to defi nicja niepełna — nie uwzględnia ona bowiem nader ważnego czynnika stylotwórczego: t w o r z e n i a danych form językowych. Twórczość ję zykowa nie ogranicza się do tworzenia neologizmów leksykalnych (por. np. Słopiewnie Juliana Tuwima), prowadzić może nawet do prób tworze nia w ł a s n e g o języka twórcy, głęboko przekształcającego i deformu jącego struktury gramatyczne, jak to ma miejsce w przypadku poezji Wielemira Chlebnikowa, Mirona Białoszewskiego czy Swena S. Czacho rowskiego. 3.5. Wracając do określenia wzajemnej relacji między językiem a stylem tekstu (przedstawionej na rys. 4) przyjmujemy, iż j ę z y k i e m tekstu jest całokształt znaków i form językowych funkcjonujących w obrębie określonego utworu, natomiast stylem jest zespół tych znaków i form, które są nacechowane. Nacechowanie danych elementów wypo wiedzi jest wynikiem wyboru, kombinacji i transformacji, słowem okreś lonych zabiegów językowych nadawcy (autora) mających na celu u w y d a t n i e n i e tekstu i jego składników. W zabiegach tych kryją się pe wne ogólne prawidłowości, które określimy tu pojęciem mechanizmów stylotwórczych, powodujących przesunięcie płaszczyzny językowej na płaszczyznę stylistyczną, tj. na płaszczyznę języka nacechowanego.