Język dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym, Schematy z Filozofia

Pobierz Język dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym i więcej Schematy w PDF z Filozofia tylko na Docsity!

Alina B ALCZYÑSKA -K OSMAN

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Jêzyk dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym

1. Pojêcia i uczestnicy dyskursu

A

ktorzy polityczni coraz czêœciej pos³uguj¹ siê jêzykiem polityki nie jako œrodkiem komunikacji, lecz narzêdziem rywalizacji, maj¹c przy tym œwiadomoœæ, ¿e musz¹ ukazaæ siê spo³eczeñstwu jako osoby wiary- godne i kompetentne. Polityka staje siê takim obszarem aktywnoœci spo- ³ecznej, który w du¿ej mierze konstytuuj¹ s³owa, a jêzyk którym pos³uguj¹ siê uczestnicy procesu komunikacji w szczególnoœci politycy jest wa¿- nym elementem wp³ywaj¹cym na ich wizerunek. Podjêta w tekœcie problematyka wymaga wyjaœnienia podstawowych terminów. Pojêcie „dyskursu publicznego” nale¿y do kluczowych ter- minów w naukach humanistycznych. U¿ywane jest na wiele sposobów i czasem coraz mniej precyzyjnie stosowane do okreœlania dowolnie d³u¿szej wypowiedzi lub tekstu 1. W jêzyku naukowym akcentuje siê jego wp³yw na kszta³towanie siê interakcji w spo³eczeñstwie, co szcze- gólnie znalaz³o odzwierciedlenie w koncepcji Jurgena Habermasa, wed³ug którego dyskurs jest bardziej za³o¿eniem ni¿ rzeczywistym faktem spo- ³ecznym odnosz¹cym siê do sposobu funkcjonowania jakiegoœ konkret- nego spo³eczeñstwa 2. Magdalena Lisowska-Magdziarz odwo³uj¹c siê do twórczoœci Michela Foucalt proponuje zdefiniowanie dyskursu jako prze- kazywanie idei i oddzia³ywanie na ludzi za pomoc¹ jêzyka, mocno uwa- runkowane usytuowaniem spo³ecznym nadawców i odbiorców, celami i potrzebami, stanem wiedzy, zestawem i hierarchi¹ wartoœci, a tak¿e spo³ecznym kontekstem komunikowania oraz swoistoœci¹ komunikacji za poœrednictwem mediów masowych 3.

(^1) J. Szacki, Historia myœli socjologicznej , Warszawa 2002, s. 905. (^2) Por. L. Morawski, Argumentacje, racjonalnoœæ prawa i postêpowania dowo-

dowe 3 , Toruñ 1988, s. 94–95. M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym , Kraków 2006, s. 9; P. Jachemek, Analiza dyskursu publicznego. Zastosowanie metod iloœciowych

Dyskurs rozumiany jako zbiór zdarzeñ komunikacyjnych, maj¹cych na celu negocjowanie znaczeñ przez uczestnicz¹cych w nich aktorów mo¿e wystêpowaæ w wielu odmianach (jako dyskurs potoczny, naukowy, biznesowy), przy czym nastêpuje obecnie wymieszanie cech jêzyko- wych dyskursu potocznego z dyskursem publicznym. Podobne tendencje mo¿na zauwa¿yæ w dyskursie politycznym, czyli prowadzonym i rozwi- janym przez polityków. Marek Czy¿ewski 4 wyró¿nia trzy g³ówne odmiany dyskursu: pu- bliczny, dyskurs polityki i dyskurs polityczny. Przy czym pojêciem nad- rzêdnym u¿ywanym w klasyfikacji jest pojêcie dyskursu publicznego. Autor zalicza do niego wszelkie przekazy dostêpne publicznie: dyskursy instytucjonalne, prowadzone przez instytucje pe³ni¹ce us³ugi publiczne (urzêdy, szko³y, s¹dy), dyskursy zwi¹zane z okreœlonymi grupami spo- ³ecznymi (dyskurs literacki, biznesowy) oraz dyskursy medialne. Z kolei dyskurs polityki to czêœæ dyskursu publicznego, rozumiana jako wypo- wiedzi osób nale¿¹cych do elity w³adzy, zwi¹zane z pe³nionymi przez te osoby rolami i funkcjami politycznymi. M. Czy¿ewski dyskurs politycz- ny definiuje szerzej jako proces komunikacji elit symbolicznych, czyli grup i osób, które sprawuj¹ w³adzê nad œrodkami komunikowania maso- wego, przede wszystkim dziennikarzy i polityków, którzy wystêpuj¹ w podwójnej roli (nale¿¹ do elit symbolicznych, a niektórzy z nich s¹ przedstawicielami elit w³adzy). Autor proponuje te¿ mianem dyskursu politycznego okreœlaæ wszelkie zdarzenia komunikacyjne rozpoczête i rozwijane w ramach dyskursu elit symbolicznych, ale dotycz¹cych tylko obszaru tematycznego zwi¹zanego z polityk¹. Dyskurs politycz- ny spe³nia szczególn¹ rolê w kszta³towaniu rzeczywistoœci spo³ecznej i integrowaniu zachodz¹cych w niej praktyk komunikacyjnych. Na szcze- góln¹ uwagê zas³uguje normatywny dyskurs polityczny, przynosz¹cy odpowiedzi na pytania: jakie instytucje kontroluj¹ dostêp do forum pu- blicznego, w jakich ramach mieszcz¹ siê wypowiedzi uznawane za do- puszczalne, jak na forum publicznym prezentowane s¹ poszczególne grupy? W za³o¿eniach teoretycznych dyskurs powinien mieæ charakter demokratyczny, pluralistyczny, permanentny i powszechny w przeci-

144 Alina Balczyñska-Kosman SP 2 ’

i jakoœciowych analizy dyskursu w mediach na podstawie doniesieñ prasowych „Ga- zety Wyborczej” o procesie ratyfikacji traktatu lizboñskiego w okresie od 13.03. do 2.04.2008 4 , Olsztyn 2008, www.pl.scribd.com, 5 maja 2013. Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego , pod red. M. Czy¿ewskiego, S. Kowalskiego, A. Piotrowskiego, Wroc³aw 2004, s. 21.

2. Treœci dyskursu i style jêzyka polityki

Pomimo wielu ró¿nic przekazy o treœci politycznej ³¹czy zazwyczaj silne zabarwienie emocjonalne i nastawienie na masowych odbiorców z przewag¹ funkcji perswazyjnej. Przekazy te tworzone s¹ przez wszyst- kich uczestników procesu komunikowania w systemie politycznym. Jak zauwa¿a Bogdan Walczak jêzyk polityki jest funkcjonaln¹ odmian¹ jêzyka ogólnego o charakterze oficjalnym i s³u¿y komunikowaniu siê w obszarze spo³ecznym i kulturowym dotycz¹cym spraw publicznych 6. Wspó³czesny holenderski badacz dyskursu politycznego Teun van Dijk Ÿróde³ dyscypliny upatruje w greckiej tradycji retoryki, opartej na sztuce perswazji. Dzia³anie perswazyjne to takie, które ma na celu pozyskanie akceptacji lub choæby przychylnoœci odbiorcy co do prezentowanych przez nadawcê treœci. W jêzyku polityki operuje siê czêsto pojêciami wielowymiarowymi – posiadaj¹cymi wiêcej ni¿ jedno znaczenie. Wœród nich na uwagê zas³uguj¹ takie terminy jak: w³adza , partia polityczna , zaanga¿owanie , konserwatywny , liberalny , sprawiedliwoœæ spo³eczna , porozumienie , integracja narodowa. Przyk³adowo partia polityczna mo- ¿e oznaczaæ ludzi g³osuj¹cych na partiê w konkretnych wyborach, osoby bêd¹ce cz³onkami partii, ludzi, którzy identyfikuj¹ siê z g³ównymi ide- ami partii, dzia³aczy partyjnych. Z kolei w pojêciu „integracja narodo- wa” uwik³anych jest wiele wymiarów: konsensus polityczny, rozlegle komunikowanie siê i relacje miêdzyludzkie, poczucie przynale¿noœci narodowej 7. Pojêcia wieloznaczne w du¿ej mierze utrudniaj¹ komunika- cjê ze wzglêdu na brak precyzji. Jêzyk polityki mo¿e wystêpowaæ w wielu wariantach. Do odmian mo- wy politycznej mo¿na zaliczyæ: jêzyk propagandy, agitacji, dyplomacji^8. Propaganda i agitacja to dzia³ania o charakterze perswazyjnym, z tym, ¿e w propagandzie chodzi o realizacjê celów dalekosiê¿nych,

146 Alina Balczyñska-Kosman SP 2 ’

(^6) Por. W. Maguœ, Jêzyk polityki podczas wyborów prezydenckich w 2010 roku

na przyk³adzie kampanii Jaros³awa Kaczyñskiego , w: Wspó³czesne media. Jêzyk me- diów , pod red. I. Hofmann, D. Kêpy-Figury, Lublin 2013, s. 380. Autor definiuj¹c jêzyk polityki odwo³uje siê do dorobku B. Walczaka na powy¿szy temat. 7 W. Phillips Shively, Sztuka prowadzenia badañ politycznych , Poznañ 2001, s. 50–61. 8 Tak¹ klasyfikacjê przyjmuje J. Fras, w: B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociep- ka, Teoria i praktyka propagandy , Wroc³aw 1997, s. 89–90. W innych typologiach wymienia siê te¿: jêzyk manifestacji, jêzyk debaty parlamentarnej, jêzyk ulotki wy- borczej.

a w agitacji licz¹ siê cele doraŸne, natychmiastowe^9. Propaganda to komu- nikowanie jednostronne, intencjonalne, zinstytucjonalizowane. W agitacji pojawiaj¹ siê treœci napastliwe i demaskatorskie, a agitatorzy chêtnie odwo³uj¹ siê do negatywnych emocji, do tego co ludzi gniewa i rodzi ich lêki i niepokoje. Powo³ywanie siê na wznios³e cele jest w agitacji mo¿liwe, ale w praktyce okazuje siê znacznie mniej skuteczne. Im bar- dziej agitacja jest konkretna w swoim d¹¿eniu, lapidarna w okreœleniu celu i trafna w oddzia³ywaniu na emocje, tym bardziej jest ona skutecz- na. W czasie burzliwego wiecu mniejsze znaczenie ma to, czy mówi siê poprawnie gramatycznie i logicznie. Wa¿ne by mówiæ z pasj¹, zaanga- ¿owaniem, z przekonaniem. Na drugim biegunie pozostaje z kolei jêzyk dyplomacji, który z zasady charakteryzuje siê du¿¹ ogólnikowoœci¹ i brakiem precyzji, formulicznoœci¹. Ta ostatnia cecha oznacza pos³ugi- wanie siê gotowymi zwrotami, formu³ami wypowiedzi, które tylko w nie- wielkim stopniu ulegaj¹ zmianie, w zale¿noœci od aktualnych potrzeb mówi¹cego. Mowa dyplomatyczna, to taka, która ju¿ po wyra¿eniu sta- nowiska pozostawia wiele mo¿liwoœci. To jêzyk, w którym nie pada s³owo „nie”. To styl mówienia polegaj¹cy na odgadywaniu oczekiwañ s³uchaczy. „Ktoœ zapytany o godzinê stanowczo odpowie na pytanie. Ale polityk demokratyczny ma pokusê odgadniêcia, która godzina naj- bardziej odpowiada³aby s³uchaczowi” 10. W dzia³aniu perswazyjnym niezwykle wa¿n¹ rolê odgrywa dobór ar- gumentów. Repertuar jêzykowych œrodków perswazyjnych jest bardzo bogaty, zale¿y od kompetencji nadawcy i mo¿liwoœci percepcyjnych odbiorców. W dzia³aniu perswazyjnym czêsto wykorzystuje siê apele pod adresem odbiorców o zajêcie okreœlonego stanowiska, sugeruje siê po¿¹dane interpretacje faktów zwi¹zane z narzucaniem ocen czy wresz- cie odpowiednio dobiera siê rodzaje argumentacji, dzia³aj¹c na uczucia lub wykorzystuj¹c racjonalne przes³anki. Argumentacja emocjonalna jest zazwyczaj bardziej skuteczna w stosunku do osób s³abiej wykszta³co-

SP 2 ’13 Jêzyk dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym 147

(^9) Por. J. Borkowski, Œwit wolnego s³owa. Jêzyk propagandy politycznej 1981–1995 ,

Wroc³aw 2003, s. 16. Tak¿e: J. Bralczyk, O jêzyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesi¹tych , Warszawa 2002 oraz ten¿e, O jêzyku polskiej polityki lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych , Warszawa 2003. Teksty propagandowe ce- chowa³y siê sta³ym repertuarem œrodków jêzykowych, porusza³y okreœlone tematy, okreœlone by³y ideologicznie. 10 Polityku, poka¿ jêzyk. Rozmowa P. Lipiñskiego z prof. J. Bralczykiem , „Gazeta Wyborcza” z dn. 18 lipca 2003 r.

Badaj¹c jêzyk polityki w zakresie wykorzystywanych instrumentów perswazyjnych, wyró¿niæ nale¿y dwie podstawowe grupy: œrodki jawne i ukryte. W pierwszej grupie tych sposobów znajduje siê: u¿ycie drugiej osoby trybu rozkazuj¹cego np. Wybierz nas! , Wyborco! Obywatelu! Po- datniku! ; stosowanie zwrotów obliguj¹cych do czegoœ odbiorcê np. Mu- sisz tu dzisiaj byæ, nie damy sobie rady bez Ciebie , Nie powinieneœ byæ obojêtny, zag³osuj na … oraz wypowiedzi kreuj¹ce now¹ rzeczywistoœæ np. Dajê wam wolnoœæ , Tanie pañstwo , Polska w budowie. Z kolei ukryte znaczenia komunikatów mog¹ zawieraæ okreœlone sugestie. Transmito- wane s¹ do odbiorcy w sposób œwiadomy lub ca³kowicie nieintencjonal- ny. W przekazywaniu sugestii nieocenion¹ rolê odgrywaj¹ metafory, które mog¹ byæ œwietnym narzêdziem manipulacji odbiorc¹. Pos³ugiwanie siê przenoœniami, porównaniami to sta³y element dyskursu politycznego. Sferê polityki porównuje siê do teatru, co znajduje odzwierciedlenie w takich okreœleniach jak: aktor polityczny , gra polityczna , scenariusz polityczny , kulisy polityki , scena polityczna , spektakl polityczny , kurtyna polityczna. Porównania czêsto dotycz¹ równie¿ areny cyrkowej i sporto- wej. W ostatnim czasie modna jest metaforyka wojenna ( wróg politycz- ny , przeciwnik polityczny , walka polityczna , kampania polityczna ). Jak zauwa¿a Aneta Banasik, zastosowanie porównania pozwala na wydoby- cie nowych odcieni znaczeniowych s³ów, na sprowadzenie abstrakcji do konkretu 14. Charakteryzuj¹c jêzyk polityki warto zwróciæ uwagê na intencjê praw- domównoœci. Wytrawni aktorzy polityczni maj¹ œwiadomoœæ potrzeby mówienia w sposób wyra¿aj¹cy tê intencjê tzn. mówi¹ z przekonaniem, z wiar¹ w wypowiadane s³owa, z pewnoœci¹ siebie. Znajduje to od- zwierciedlenie w takich zwrotach jak: Jestem g³êboko przekonany/a , Pragnê zapewniæ , G³êboko ufam/wierzê zamiast Jest mo¿liwe, ¿e …, Jak siê wydaje …, Jest prawdopodobne … Do szczególnie u¿ytecznych œrodków w mowie politycznej zaliczyæ nale¿y równie¿ eufemizmy. Mówienie miêdzy wierszami, nieprecyzyj- noœæ, niejasnoœæ wydaj¹ siê przydatne, kiedy nie ma miejsca na meryto- ryczn¹ dyskusjê. Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e szczególnie bogata jest leksyka jêzy- ka wspó³czesnej polityki. „Obejmuje ona wiele tysiêcy wyrazów odno-

SP 2 ’13 Jêzyk dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym 149

(^14) A. Banasik, Jak uwodz¹ politycy? Jêzyk marketingu politycznego w kampanii

wyborczej ’97 , Katowice 2002, s. 45.

sz¹cych siê do ¿ycia publicznego Polaków (spo³ecznego, gospodarczego, politycznego, kulturalnego, religijnego). U¿ywanie w tym jêzyku s³ow- nictwa z ró¿nych dziedzin wymusza sama natura dzia³alnoœci politycznej, polegaj¹ca na rz¹dzeniu i rozwi¹zywaniu (systemowym czy indywidual- nym) problemów spo³ecznoœci w wielu domenach ¿ycia” 15. W polskim systemie politycznym jêzyk coraz czêœciej staje siê in- strumentem bezpardonowej walki, dyskredytacji czy nawet poni¿enia przeciwnika. Model komunikacji aktorów politycznych opiera siê przede wszystkim na tak zwanym schemacie adwersarzy, który akceptuje kon- frontacjê stron, wzajemne ataki, krytykê, a nawet wrogoœæ. W odró¿- nieniu od modelu wymiany nie jest on nastawiony na porozumienie. W dyskursie politycznym najczêœciej przewa¿aj¹ wiêc pojêcia, budz¹ce negatywne skojarzenia, od najbardziej podstawowych: wojna , walka , agresja , re¿im , dyktatura , po nieco nowsze: podatki , agent , komisja , afera , teczka. Nawet s³owo partia nie kojarzy siê dobrze, co powoduje, ¿e niewiele ugrupowañ politycznych u¿ywa go w swojej nazwie (okre- œlenia zastêpcze to najczêœciej: ruch , platforma , porozumienie , wczeœ- niej liga , unia , koalicja , forum ). Znacznie rzadziej w mowie politycznej wykorzystywane s¹ s³owa o pozytywnym znaczeniu: pokój , honor , na- ród , pañstwo (wyj¹tek: prawo, sprawiedliwoœæ ), razem , ³¹czyæ , wspól- nie. Okreœlenia negatywne odnosz¹ siê w równym stopniu do postaw i pogl¹dów politycznych ( oszo³om , moherowe berety , wykszta³ciuch , dyplomato³ek ), jak i nieuczciwych dzia³añ ( patologiczna prywatyzacja , szara sieæ , potê¿ny front medialny ). Treœci agresywne, obel¿ywe, znie- s³awienia s¹ znacznie bardziej rozpoznawalne, choæ brutalizacja jêzy- ka polityki i dyskusji publicznych nie jest tylko specjalnoœci¹ polskiej sceny politycznej. Warto odnotowaæ równie¿ w jêzyku polityki zjawisko przewartoœcio- wania s³ów. Czêsto zreszt¹ terminologia odwo³uj¹ca siê do wartoœci za- le¿y od postaw ideologicznych czy religijnych, na których opiera siê dzia³alnoœæ polityczna i przy tym jest ona silnie zró¿nicowana. Przy- k³adowo s³owo „tolerancja”, pozytywne znaczeniowo u¿yte w sensie nie bêdzie tolerancji dla mniejszoœci , nabiera negatywnego znaczenia. Z dru- giej strony pojawia siê zjawisko zanikania niektórych s³ów i wyra¿eñ w mowie politycznej np. spo³eczeñstwo obywatelskie.

150 Alina Balczyñska-Kosman SP 2 ’

(^15) K. O¿óg, op. cit.; www.politologia.univ.rzeszow.pl, 1 lipca 2013.

3. Jêzyk dyskursu publicznego – uwagi koñcowe

Podsumowuj¹c, wspó³czesny jêzyk dyskursu publicznego w Polsce cechuje du¿a potocznoœæ, negatywna ekspresja, brutalizacja i lekcewa- ¿enie przeciwnika. Zamiast rzeczowych argumentów czêsto padaj¹ w dyskusjach wyra¿enia nios¹ce oceny i silne emocje. W procesach tych uczestnicz¹ aktorzy polityczni, media, jako nadawcy pierwotni (dzienni- karze, jako autorzy tekstów o charakterze politycznym) i wtórni (media poœrednicz¹ w procesach komunikacji politycznej, publikuj¹c materia³y tworzone przez polityków: np. programy wyborcze) i obywatele jako odbiorcy przekazów. Z drugiej strony w samej naturze jêzyka polityki tkwi pokusa realizacji procesów odwrotnych do tworzenia czy organiza- cji. Tak wiêc czêsto dyskurs publiczny opiera siê na przes³ankach de- strukcyjnych i takie w praktyce przynosi rezultaty. Micha³ G³owiñski stawia doœæ œmia³¹ tezê, w której porównuje wspó³czesny jêzyk polityki w Polsce do dyskursu totalitarnego. Autor zauwa¿a, ¿e po transformacji ustrojowej nie zasz³a ¿adna rewolucja jêzykowa i przekonuje, ¿e wielo- krotnie wspó³czeœnie w wypowiedziach polityków pojawia siê retoryka dyskursu totalitarnego, wyra¿aj¹ca siê przekonaniem nadawcy, ¿e przed- stawia bezwzglêdn¹ prawdê, dokonuj¹c przy tym wyraŸnego podzia³u na my i oni i promuj¹c spiskow¹ teoriê œwiata 16. Jêzyk dyskursu publicznego wspó³czeœnie kszta³towany jest przede wszystkim przez media, które narzucaj¹ sposoby prezentowania tema- tów o charakterze politycznym. Jêzyk i przekazy polityczne, tak jak inne treœci medialne podlegaj¹ zjawiskom primingu i framingu. W przypadku primingu, czyli pozycjonowania, torowania przekazów eksponuje siê pewne tematy w mediach, poprzez czêste ich powtarzanie czy odwo- ³ywanie siê do wypowiedzi popartych autorytetem. Z kolei framing to nadawanie ram interpretacyjnych faktom poprzez ich selekcjê, amplifi- kacjê (uwydatnianie lub pomijanie cech) i artykulacjê, rozumian¹ jako sposób prowadzenia narracji wydarzeñ. Wspó³czeœnie relacje polityczne podlegaj¹ kilku najczêstszym sposobom ramowania. Tak wiêc wydarze- nia mog¹ byæ ukazywane jako: rodzaj konfliktu, kiedy relacja skupia siê na rywalizacji stron; historia ludzka; konsekwencje, które mog¹ nast¹piæ; kwestia moralna dotycz¹ca np. oceny zachowania polityka oraz odpo- wiedzialnoœæ za przyczynê i skutek.

152 Alina Balczyñska-Kosman SP 2 ’

(^16) www.fakty.interia.pl, 14 lipca 2013.

Procesy, o których mowa powy¿ej, a tak¿e trywializacja jêzyka i czêsto personalizacja informacji wpisane s¹ w tabloidyzacjê mediów. Tabloidy- zacja sp³yca obraz ¿ycia publicznego i powoduje, ¿e dyskurs publiczny zamiast na merytorycznych sprawach i wymianie pogl¹dów koncentruje siê czêœciej na osobach polityków, ich rodzinach, ¿yciu prywatnym, sen- sacjach i skandalach. W rezultacie prowadzi to tak¿e do os³abienia roli samych mediów w spo³eczeñstwie demokratycznym i ich funkcji w sys- temie politycznym.

The language of public discourse in the Polish political system

Summary

These days, political actors use the language of politics not only as a means of communication but as an instrument of competition. Politics is becoming an area of social activity which to a large extent is constituted by words. The issues discussed in this paper involve the definitions of basic concepts and an indication of partici- pants in public discourse, a determination of discourse content and the styles of lan- guage of politics, and the conclusions of the study. The paper emphasizes that the contemporary language of public discourse in the Polish political system is highly colloquial, negative and very often characterized by a lack of respect for opponents. Its participants include political actors, mass media, and the recipients of messages. The language of discourse is primarily shaped by the media in the process of mes- sage priming, framing and tabloidization.

SP 2 ’13 Jêzyk dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym 153