Język – fundament możliwości poznania, Egzaminy z Filozofia

Pobierz Język – fundament możliwości poznania i więcej Egzaminy w PDF z Filozofia tylko na Docsity! Język – fundament możliwości poznania Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela Jak rozumieć określenie „fundament poznania”? Jeśli jest ono jakimś aktem lub procesem, dzięki któremu zdobywamy wiedzę o nieznanych nam wcześniej przedmiotach, to na czym ten proces może się opierać? Czy takim fundamentem jest byt, czyli wszystko to, co istnieje? A może rzeczywistość jest tak naprawdę wytworem naszej świadomości? Miałoby to jednak oznaczać, że prawdziwym fundamentem poznania jesteśmy my sami – nasz rozum? Że możemy poznać tylko to, co sami wcześniej ufundowaliśmy?  Są to pytania, które dotyczą zarówno teorii poznania, jak i ontologii, a mówiąc konkretniej – tego, w jaki sposób rzeczy odnoszą się do umysłu. Czy poznając, odwzorowuję w umyśle pewną rzecz? A może, abym mógł ją poznać, mój umysł musi najpierw stworzyć jej ideę ? W tej lekcji zapoznasz się z głównymi stanowiskami filozofii lingwistycznej, zgodnie z którą jedyną drogą rozwiązania zarysowanych wyżej problemów jest filozoficzna refleksja nad językiem. To język bowiem jest fundamentem naszego doświadczenia rzeczywistości. Twoje cele Powiążesz metafizyczny spór o stosunek rzeczy do umysłu ze zwrotem lingwistycznym w filozofii. Omówisz główne założenia filozofii analitycznej na przykładzie filozofii George’a Edwarda Moore’a, Bertranda Russella i Ludwiga Wittgensteina. Źródło: Pixabay, domena publiczna. Język – fundament możliwości poznania W swojej skrajnej wersji idealizm leży u podstaw pojawiającej się w filmach science ficon idei, że rzeczywistość nie istnieje, lecz jest symulacją wytwarzaną przez nasz umysł. Źródło: Wallpaper Flare, domena publiczna. Idealizm nie musi oczywiście prowadzić do solipsyzmu. Immanuel Kant uważał, że rzeczywistość sama w sobie istnieje, lecz nie możemy jej poznać (agnostycyzm). Rzetelna, naukowa wiedza dotyczy tylko fenomenów, czyli przedmiotów poznania ukonstytuowanych przez sam podmiot. Na gruncie epistemologii spór realizmu z idealizmem pozostaje nierozstrzygnięty. Możemy uznać, że nasza wiedza dotyczy obiektywnie istniejącej rzeczywistości, lecz tym samym redukujemy rolę podmiotu w poznaniu. Albo też dostrzeżemy aktywną rolę podmiotu, zgadzając się, że poznawane przez nas przedmioty są tylko wytworami poznającego je rozumu. Dlaczego filozofia zwróciła się ku językowi? Wiedzę, którą zdobywamy, możemy wyrazić tylko w języku. Jednakże zanim spór realizmu z idealizmem przybrał na sile, sam język nie był bynajmniej przedmiotem szczególnego zainteresowania filozofii. W gruncie rzeczy ograniczała się ona do dwu kwestii. Pierwsza dotyczyła relacji języka do rzeczywistości. Formułowane przez ludzi sądy mogą być prawdziwe lub fałszywe, zgodnie z klasyczną koncepcją prawdy. Klasyczna, korespondencyjna teoria prawdy w sformułowaniu św. Tomasza z Akwinu głosiła, że prawda to zgodność tego, co jest w intelekcie, z rzeczywistością. Źródło: Pxfuel, domena publiczna. Druga kwestia dotyczyła problemu istnienia uniwersaliów, czyli tego, czy pojęcia mają swoje odpowiedniki w rzeczywistości. Jednak ogólnie rzecz biorąc, język jawił się jako neutralne poznawczo narzędzie, w którym człowiek odwzorowuje pierwotną wobec niego rzeczywistość. To idealizm teoriopoznawczy zakwestionował ten pogląd. Językoznawca i filozof Wilhelm von Humboldt (1767‐1835), nawiązując do teorii poznania Kanta, twierdził, że sposób, w jaki podmiot ujmuje przedmiot poznania, uwarunkowany jest pierwotnie przez język. Struktura języka odpowiada bowiem strukturze naszego myślenia, a zatem to język, którego używamy, narzuca rzeczywistości kategorialną ramę, w której możemy ją ująć. Zwrot językowy w filozofii Pod koniec XIX i na początku XX w. pojawiła się wśród filozofów idea, że tradycyjne spory filozoficzne – ze sporem realizmu i idealizmu na czele – są nierozstrzygalne, ponieważ zostały źle postawione. Filozofia nie dotyczy bowiem tak naprawdę ani istniejących realnie rzeczy, ani też istniejących idealnie pojęć, lecz słów – języka, w którym zostały one wyrażone. Sformułowanie nowego programu filozofii, która miała porzucić tradycyjne kategorie filozoficzne i uczynić swoim przedmiotem język, określone zostało mianem zwrotu lingwistycznego. Termin „zwrot językowy” (lub „lingwistyczny”) – linguisc turn – został zaproponowany przez amerykańskiego filozofa Richarda Rorty’ego, przedstawiciela pragmatyzmu i postmodernizmu. Źródło: Rorana, licencja: CC BY-SA 4.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. W dalszej części lekcji zajmiemy się dwiema głównymi orientacjami filozofii języka oraz zapoznamy się z poglądami wybranych przedstawicieli tych dwu orientacji. Filozofia analityczna Za jednego z twórców filozofii analitycznej uważa się George’a Edwarda Moore’a, który postulował, aby naczelną metodą filozofii była analiza. Analiza to postępowanie polegające na tym, że pewną całość rozkłada się na części składowe. Zastosowanie jej do badania języka pozwoli ustalić dokładne znaczenie słów i wyrażeń, które już rozumiemy. Celem analizy jest wprowadzenie ładu i jasności myśli oraz uniknięcie błędów filozoficznych, które wynikają z niewłaściwego użycia języka. Bertrand Russell (uznawany za drugiego, obok Moore’a, twórcę filozofii analitycznej) sądził, że analiza pozwoli rozłożyć całą wiedzę na jej najprostsze składniki, które nazywał zdaniami elementarnymi. Ujmują one najprostsze fakty – kiedy np. podchodzę do okna i mówię: „Pada”, rejestruję fakt, że za oknem pada deszcz. Owe najprostsze elementy języka (zdania elementarne) i rzeczywistości (fakty) Russell nazywał atomami logicznymi (gr. atomos – niepodzielny), stąd też sama koncepcja nosi nazwę atomizmu logicznego. Atom logiczny ma zatem określać najprostszą sytuację, którą może opisać zdanie. Gdy więc fizykowi uda się zrobić zdjęcie fotonu emitowanego przez atom, będzie to fakt, czyli logiczny atom rzeczywistości. Takim samym faktem będzie jednak „padanie deszczu”. Główny zarzut, który odnosi się w gruncie rzeczy do całej filozofii analitycznej, głosi, że niemożliwe jest dokonanie pełnej analizy każdego zdania. Zarzut ten łączy się z dwoma zasadniczymi poglądami na język, które Wittgenstein przyjął na etapie Dociekań. Po pierwsze, wbrew postulatom filozofii analitycznej, niemożliwe jest kompletne i ostateczne wyjaśnienie znaczenia nazw, którymi posługujemy się w zdaniach. Zastanawiając się nad tym, czym jest znaczenie nazwy, filozof Golob Frege posłużył się przykładem „Gwiazdy Wieczornej” i „Gwiazdy Porannej”. Obie nazwy odnoszą się do tego samego przedmiotu – planety Wenus. Choć więc może istnieć wiele nazw, to jeśli odnoszą się one do tego samego przedmiotu, mają to samo znaczenie. Koncepcja, zgodnie z którą znaczeniem nazwy jest przedmiot, do którego się odnosi, jest również elementem Traktatu Wigensteina. W Dociekaniach zajął on przeciwne stanowisko – o znaczeniu słowa decydują rzeczywiste reguły jego użycia. Źródło: Brocken Inaglory at the English Wikipedia, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. Zgodnie z ideałem filozofii analitycznej możliwe jest np. jasne i precyzyjne określenie znaczenia nazwy „dąb”. Gdy mówię więc: „To jest dąb”, mógłbym wyjaśnić to zdanie, zastępując w nim słowo „dąb” jego dokładnym opisem: „to jest drzewo o rozłożystych konarach i małych twardych owocach – żołędziach”. Wittgenstein twierdzi jednak, że byłyby to dwa różne, niesprowadzalne do siebie zdania. Zdanie, w którym pojawia się definicja, mogłoby zostać podyktowane uczniom szkoły podstawowej przez nauczycielkę przyrody. Wyobraź sobie teraz jednak inną sytuację. Przedszkolak słyszy od starszego rodzeństwa słowo „dąb” i pyta swojego rodzica: „Co to jest dąb?”. Ten zabiera je do parku, pokazuje rosnące w nim drzewo i mówi: „Zobacz, to jest dąb”. Rodzic wyjaśnia w ten sposób dziecku regułę użycia słowa „dąb” – zawsze, kiedy mówisz „dąb”, chodzi ci o drzewo, które wygląda właśnie w ten sposób. Według Wittgensteina nauczycielka i rodzic, choć używają tego samego słowa, wcale nie mają tego samego na myśli. Nieprawdą jest, że każde użycie słowa odsyła do jego elementarnej definicji. Zamiast wyjaśniać coś, co w istocie nie ma żadnego wyjaśnienia, filozofia powinna ograniczyć się zatem do opisu rzeczywistego użycia języka (użytkowa teoria znaczenia). Tym samym powinna porzucić próby skonstruowania formalnego języka opisu rzeczywistości, skupiając się zamiast tego na języku potocznym. Użytkowa teoria znaczenia nawiązuje do pragmatyzmu, nurtu filozoficznego, który powstał w XIX w. w opozycji do idealizmu. Pragmatyzm uznaje za kryterium prawdziwości użyteczność sądu, a nie jego zgodność z rzeczywistością. Zwraca uwagę, że prawdziwość oraz znaczenie są nierozerwalnie związane z kontekstem, ten zaś zależy od użytkowników języka – ich intencji, wiedzy, potrzeb i celów. Źródło: NASA Universe, Flickr, licencja: CC BY 2.0. Drugi szczególnie istotny zwrot Wittgensteina w Dociekaniach dotyczył sensu zdania. W Traktacie określało go odniesienie do stanu rzeczy – każde zdanie może mieć zatem jeden sens. Wittgenstein z okresu Dociekań twierdzi natomiast, że jest to niemożliwe. Nazwy funkcjonują bowiem w ramach pewnej sytuacji, na którą składają się słowa, reguły ich użycia oraz zachowania użytkowników języka. Wittgenstein nazwał taką sytuację grą językową. Tłumacząc ideę gry językowej, Wigenstein posługiwał się analogią z grą w szachy. Porzucił ją jednak, gdy zauważył, że wprowadza ona rozmówców w błąd. Reguły gry w szachy są jasno i precyzyjnie określone oraz znane grającym. Tymczasem reguły gier językowych mogą być zmienne i niedokładnie określone. Nie posiadamy instrukcji używania języka – konieczność wyjaśnienia reguł używania słów pojawia się często dopiero w momencie, gdy miedzy „graczami językowymi” dojdzie do nieporozumienia. Źródło: MichaelMaggs, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. W Traktacie utrzymywał, że istnieje jeden, logiczny język opisu świata. W Dociekaniach spojrzał natomiast na język jako na wiele – być może nieskończenie wiele – niesprowadzalnych do siebie gier językowych, w których słowa i reguły ich użycia splecione są z ludzkimi zachowaniami oraz ich społecznym i kulturowym kontekstem. Inną ważną postacią nurtu filozofii języka potocznego jest John Langshaw Austin. Zauważył on, że filozofia języka ogranicza się do analizy zdań, które opisują pewne stany rzeczy (nazywał je konstatywami), np. „Dziś świeci słońce”. Tymczasem Austina interesowały zdania, które stwarzają stany rzeczy. Przykładowo zdania: „Proszę, żebyś to zrobił”, lub: „Ogłaszam was mężem i żoną”, niczego nie opisują, lecz działają, czyli stwarzają pewien nieistniejący wcześniej stan rzeczy. Austin nazwał te wypowiedzi performatywami. W odróżnieniu od konstatywów, które mogą być prawdziwe lub fałszywe, performatywy są fortunne (działają skutecznie) lub niefortunne. W badaniu języka interesowało Austina, w jaki sposób ludzie komunikują swoje intencje i wywierają za pomocą języka wpływ na innych ludzi. Na bazie rozróżnienia konstatywów i performatywów sformułował teorię aktów mowy, w której analiza języka została zastąpiona badaniem konkretnych zachowań językowych. Akty mowy teoriopoznawczy neguje możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec podmiotu; idealizm ontologiczny (metafizyczny) zakłada, że rzeczywistość materialna jest wtórna wobec rzeczywistości duchowej, idealnej (idealizm obiektywny), lub też, że rzeczywistość zewnętrzna wobec podmiotu nie istnieje obiektywnie, lecz jedynie jako wrażenia, myśli i wyobrażenia podmiotu (idealizm subiektywny) realizm (łac. realis – rzeczywisty) stanowisko w ontologii, zgodnie z którym istnieją przedmioty zewnętrzne wobec poznającego podmiotu, oraz stanowisko w teorii poznania uznające, że możliwe jest ich poznanie solipsyzm (łac. solus ipse – ja sam) skrajna postać idealizmu subiektywnego; zakłada, że istnieje jedynie podmiot („ja”), a cała rzeczywistość sprowadza się do jego wrażeń Schemat Polecenie 1 Wynotuj podobieństwa i różnice w poglądach na język, jakie dostrzegasz pomiędzy przedstawionymi na schemacie nurtami filozoficznymi. Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Polecenie 2 Wyjaśnij krótko, jaką rolę w poznaniu rzeczywistości odgrywa język według każdej z przedstawionych na schemacie koncepcji. Twoje notatki Sprawdź się Pokaż ćwiczenia: 輸醙難 Ćwiczenie 1 Kto jako pierwszy postawił tezę, że struktura naszego języka warunkuje poznanie? Immanuel Kant. Bertrand Russell. Wilhelm von Humboldt. Ludwig Wigenstein.     輸 Ćwiczenie 5 Co oznacza zwrot językowy w filozofii? Oznacza, że tradycyjne problemy filozoficzne można rozwiązać, wprowadzając porządek w języku filozoficznym. Oznacza, że filozofia porzuciła wszelkie próby poznania rzeczywistości. Oznacza, że język stał się przedmiotem namysłu filozoficznego. Oznacza, że niektóre problemy metafizyczne powstają wskutek nieprecyzyjnego użycia języka. Ćwiczenie 6 Wykaż, że język jest fundamentem poznania. W swojej wypowiedzi odwołaj się do przynajmniej dwóch różnych stanowisk filozoficznych omawianych w lekcji. Wyjaśnij, w jaki sposób, w świetle przywołanych przez ciebie przykładów, język wpływa na poznanie. Ćwiczenie 7 W tradycyjnie rozumianej filozofii istnieje zagadnienie określane jako spór o istnienie świata. Czy istnieje niezależna od naszej świadomości, obiektywna rzeczywistość, czy też wszystko jest wrażeniem wywodzącym się z naszej świadomości? Jak problem ten rozwiązałby filozof analityczny? Wyjaśnij, na czym polegałoby jego postępowanie, a potem spróbuj zastosować je do problemu istnienia świata.     醙 醙 難 Ćwiczenie 8 „O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć”. Rozpoznaj autora cytatu, a następnie rozwiń i wyjaśnij jego myśl. O czym należy milczeć i dlaczego? Czy zgadasz się z poglądem autora? Wyraź swoje zdanie i uzasadnij je, odwołując się do stanowiska wybranego filozofa języka. Autor cytatu 難 Dla nauczyciela Autor: Paweł Kaniowski Przedmiot: Filozofia Temat: Język – fundament możliwości poznania Grupa docelowa: Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony Podstawa programowa: Zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe II. Elementy historii filozofii. 13. Filozofia analityczna. Uczeń: 1) przedstawia główne idee wczesnej filozofii analitycznej na przykładzie jednego z następujących autorów: George Edward Moore, Bertrand Russell, Ludwig Wigenstein; 3) omawia jeden z następujących kierunków filozofii XX wieku: neopozytywizm, pragmatyzm, filozofia lingwistyczna; III. Wybrane problemy filozofii. 3. Wybrane spory metafizyczne (ontologiczne). Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory: 1) o stosunek rzeczy do umysłu (realizm – idealizm); Kształtowane kompetencje kluczowe: kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji; kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje obywatelskie; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej. Cele operacyjne ( językiem ucznia): Powiążesz metafizyczny spór o stosunek rzeczy do umysłu ze zwrotem lingwistycznym w filozofii. Omówisz główne założenia filozofii analitycznej na przykładzie filozofii George’a Edwarda Moore’a, Bertranda Russella i Ludwiga Wittgensteina. Przedstawisz główne założenia filozofii języka potocznego (Ludwig Wittgenstein, John Langshaw Austin).