Starożytność
Niewiedza sokratejska [Sokrates] – Nieustanna potrzeba poszukiwania prawdy, cnoty.
Człowiek musi poznać samego siebie. „Jedno wiem, że nic nie wiem”
Dualizm świata, idealizm obiektywny [Platon] – Istnieje świat idei, który nie jest człowiekowi
dany bezpośrednio. Dostrzegamy tylko cienie, odbicie własnej idei. (jaskinia)
Trójjednia [Platon] – Naczelne wartości to dobro, piękno, prawda.
Złoty środek [Arystoteles] – Nie wolno popadać w skrajności. (brawura – ODWAGA – tchórz)
Stoicyzm [Zenon z Kition] – Życie zgodnie z naturą, panowanie nad sobą, uwolnienie od
namiętności, kierowanie się w życiu cnotą. Człowiek nie unika cierpienia ani szczęścia.
Epikureizm [Epikur] – Zasada „carpe diem”, czyli chwytaj dzień/chwilę. Korzystanie z życia.
Hedonizm – Skrajny epikureizm, skupienie na przyjemnościach ciała.
Mimesis [Arystoteles] – Zasada naśladownictwa.
Fatum – Przeznaczenie. Nieszczęśliwy, ale niezawiniony przez człowieka przebieg jego życia.
Hybris – Pycha wynikająca z nadmiernej pewności w swoją wartość, słuszność czynów.
„Człowiekiem jestem i nic co ludzie nie jest mi obce” [Terencjusz]
Średniowiecze
Uniwersalizm (łac. powszechny) – Kultura podlega ujednoliceniu, tam gdzie dociera
chrześcijaństwo.
Feudalizm – System społeczno-polityczny, który polega na ścisłym podziale na stany. Najwięcej
przywilejów miało duchowieństwo (krzyż) i rycerstwo (miecz). Ścisła hierarchia.
Teocentryzm (Bóg w centrum) – Bóg w centrum zainteresowań, najwyższa wartość. „Memento
mori”, pamiętaj o śmierci, życie to tylko wstęp do wieczności.
Anonimowość – Unikanie „próżnej chwały” przez artystów. Brak praw autorskich. Ważny był
efekt.
Dualizm – Świat podzielony na sferę sacrum (duchowa, nieśmiertelna) i profanum (ludzka,
materialna). Człowiek posiada oba pierwiastki.
Scholastyka – Szkolna wiedza, która wypracowała określone metody dowodzenia, oparte na
zasadach dociekania rozumowego i przesłankach.
Augustynizm [św. Augustyn] – Traktowanie świata jako istoty dualnej. Człowiek rozdarty
pomiędzy cielesnością i duchownością, nieustanna walka, sprzeczności. Granica bytów.
Tomizm [św. Tomasza] – Wszystkie stworzone przez Boga byty są uporządkowane na drabinie.
Człowiek ma walczyć z pokusami upadku, kierować się cnotą i roztropnością. Grzechem jest
próba naruszenia porządku świata stworzonego przez Boga.
Franciszkanizm [św. Franciszek z Asyżu] – Wszechogarniająca miłość do świata i całego
stworzenia. Odnowa moralna świata pełnego okrucieństw, afirmacja świata jako tworu Boga.
Danse macabre (taniec śmierci) – Motyw literatury i sztuki spowodowany atmosferą grozy
wynikającą z epidemii dżumy w Europie. Wizerunek śmierci przejaskrawiony, groteskowy.
Rozkładająca się kobieta z kosą, tańcząca z przedstawicielami różnych stanów.
Asceza – Dobrowolne wyrzeczenie się dóbr materialnych i ziemskich przyjemności. Silna wola,
życie w ubóstwie i poniżeniu, dążenie do moralnej doskonałości. Fuga mundi, ucieczka przed
światem.
„Bóg, honor, ojczyzna” – Hasło rycerza średniowiecznego (+suwerena, lojalność wobec pana).
Renesans
Reformacja – Wprowadzanie odnowy życia religijnego w Europie. Luteranizm, kalwinizm,
anglikanizm.
Irenizm [Erazm z Rotterdamu] – Dążenie do utrwalenia pokoju między grupami wyznaniowymi.
Otwartość, życzliwości, nadzieja na osiągnięcie porozumienia.
Antropocentryzm [Giovanni Mirandola] – Człowiek w centrum, najwyższy twój natury, korona
Boskiego stworzenia, środek świata.
Makiawelizm [Nicollo Machiavelli] – Cele polityczne, zwłaszcza zachowanie władcy i
wzmacnianie pozycji, uświęcają środki użyte do ich realizacji (nawet niemoralne zachowanie).
„Trzeba przeto być lisem, by wiedzieć co sidła, lwem, by postrach budzić u wilków.”
Humanizm – Zespół nauk i metod poszerzających wiedzę o człowieku i jego dorobku
przeszłości. Uzmysłowienie człowiekowi jego odrębności jako jednostki.
Arkadia – Mitologiczna kraina wiecznej szczęśliwości na północy półwyspu Peloponejskiego.
Mieszkańcy to pasterze. Spokoje życie na łonie natury, harmonia, oddalenie od cywilizacji.
Petrarkizm [Francesco Petrarka] – Wzorzec poezji miłosnej: aspekt duchowy ważniejszy niż
spełnienie fizyczne; donna angelicata, czyli pani anielska, sakralizacja
