Jolanta Brzykcy Toruń O kategorii przestrzeni i miejsca1 w ..., Ćwiczenia z Historia

Pobierz Jolanta Brzykcy Toruń O kategorii przestrzeni i miejsca1 w ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!

SLAVIA ORIENTALIS TOM LxI, NR 3, ROK 2012

Jolanta Brzykcy

Toruń

O kategorii przestrzeni i miejsca^1

w poezji Iwana Bunina i Władysława Chodasiewicza

Iwan Bunin i Władysław Chodasiewicz nie należą do grona czołowych przed- stawicieli poezji rosyjskiej Srebrnego Wieku, zajmują w niej jednak miejsce istotne. Ich twórczość poetycka była i jest traktowana jako zjawisko w znaczącym stopniu współtworzące literaturę epoki, mimo iż rozwijała się poza nurtami, które zdomino- wały ówczesną poezję^1. Tym, co wydaje się w pewnej mierze łączyć obu twórców, jest właśnie swoista pozycja outsidera, jaką zajmowali w nader barwnej mozaice literackich prądów i szkół przełomu xIx i xx wieku. Bunin, debiutujący jako poeta w 1891 roku, od samego początku swojej działalności poetyckiej deklarował się jako konsekwentny przeciwnik dekadentyzmu i symbolizmu, ale także nurtów post- symbolistycznych. Kwestionował właściwie wszystkie tendencje w rozwoju poezji modernistycznej, widząc w niej przejawy „bezguścia” i zmanierowania, wulgarność, egzaltację oraz fałsz^2. Dowodził, że poezja rosyjska zatrzymała się w swoim rozwo- ju na dokonaniach Afanasija Feta i Aleksieja Tołstoja^3. Piśmiennictwo Srebrnego Wieku oraz specyfika ówczesnego życia literackiego były mu głęboko obce^4. Odrzucany przez Bunina symbolizm zaważył w dużym stopniu na percepcji świata Chodasiewicza, wywarł też istotny wpływ na jego debiut poetycki, wtór- ny i mało samodzielny zbiór pt. Młodość ( Молодость , 1908). Mimo wyraźnych związków z estetyką i poetyką świętującego wówczas triumfy nurtu Chodasiewicz symbolistą sensu stricte nie był, nie stał się także sygnatariuszem prądów postsym- bolistycznych. W rezultacie, jak trafnie konstatował po latach, zajmował stano- wisko poetyckiego „samotnika”, czym przysparzał kłopotów badaczom literatury i redaktorom rozmaitych antologii^5. (^1) Por. na przykład opinię o Chodasiewiczu: O. Mandelsztam, Burza i napór , [w:] idem, Słowo i kultura. Szkice literackie , tłum. i kom. R. Przybylski, Warszawa 1972, s. 48. (^2) Л. К. Долгополов, На рубеже веков. О русской литературе конца XIX�начала ХХ века , Ленинград 1977, s. 287. (^3) Ibidem, s. 280. (^4) Ibidem, s. 282. (^5) В. Ф. Ходасевич, Младенчество , [w:] idem, �яжелая лира , Москва 2000, s. 190, tłum. cy-Москва 2000, s. 190, tłum. cy-2000, s. 190, tłum. cy- tatu – J. B. Pozostałe cytaty z języka rosyjskiego, o ile nie podano inaczej – J. B.

(^322) JOLANTA BRZYKCY Współcześni literaturoznawcy umieszczają obu twórców w kręgu tendencji neoklasycystycznych, jakie ujawniły się w piśmiennictwie rosyjskim u progu xx wieku^6. Przesądzają o tym między innymi: upodobanie do jasności myśli i formy, umiejętność obserwowania rzeczywistości i ukazywania jej w detalu, klarowność obrazów poetyckich oraz wykorzystanie form gatunkowych typowych dla poezji pierwszej połowy xIx wieku. Warto dodać, że dyscyplina słowna, jaką obaj kon- sekwentnie sobie narzucali, stała się powodem zarzutów krytyki o emocjonalny chłód, a nawet bezuczuciowość. Naszkicowane powyżej w dużym skrócie zagadnienie artystycznych powino- wactw Bunina i Chodasiewicza daje asumpt do poszukiwania innych powiązań i „punktów stycznych”. Spośród możliwości komparatystycznego ujęcia poetyckich dokonań obu twórców warto wskazać chociażby na zagadnienie śmierci, frapujące szczególnie Bunina, ale przecież stale obecne również w wierszach Chodasiewi- cza. Można by także przyjrzeć się bliżej utworom inspirowanym kulturą i sztuką Włoch, lub tym, które wpisują się w tzw. „tekst petersburski” i „moskiewski”. Od- rębną kwestię zasługującą na zbadanie stanowi ewentualna wspólnota (lub odmien- ność) poglądów estetycznych, kształtujących się w konglomeracie tych samych uwarunkowań kulturowych, historycznych i społeczno-politycznych pierwszej po- łowy xx wieku. Poeci, mimo iż dzieliła ich granica pokoleniowa, współtworzyli życie literackie Srebrnego Wieku, później zaś „rosyjskiego Paryża”, orientowali się wzajemnie w swoich dokonaniach^7. Dogodną przestrzeń dla tego typu zestawień wyznaczają w pewnej mierze czynniki biograficzne, bowiem losy obu poetów, cho- ciaż układały się niejednakowo, to przecież w zwrotnych momentach (emigracja w dojrzałym wieku, wieloletnia tułaczka z dala od ojczyzny, śmierć na obczyźnie) biegły tym samym torem^8. Niniejszy tekst został pomyślany jako przyczynek do uzupełnienia stanu badań nad spuścizną liryczną obu poetów, wciąż jeszcze kryjącą w sobie – szczególnie (^6) Historia literatury rosyjskiej , pod red. M. Jakóbca, Warszawa 1976, t. II, s. 602; A. Wieczorek, Władysław Chodasiewicz i tendencje neoklasycystyczne w modernizmie rosyjskim , [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Seria IX: Literaturoznawstwo, folklorystyka, nauka o literaturze. Prace na XII Międzynarodowy Kongres Slawistów w Krakowie 1998 , Warszawa 1998, s. 107-112. (^7) Dotyczy to szczególnie Chodasiewicza, który jako krytyk literacki „profesjonalnie” zajmował się twórczością Bunina. Zob. jego artykuły: О символизме (1928), О поэзии Бунина (1929), Бунин. Собрание сочинений (1933), О „Жизни Арсеньева” (1934). (^8) Wzajemnymi relacjami obu poetów zajmował się amerykański slawista, John Malmstad, który opracował emigracyjną korespondencję twórców. Zob.: И. А. Бунин, Новые материалы. Выпуск 1 , cост., ред. О. Коростелева и Р. Дэвиса, Мocква 2004. W Polsce na temat powinowactw obu twórców pisała A. Wieczorek: Музыкальный пейзаж в поэзии И. Бунина и В. Ходасевича , [w:] �ворчество И. А. Бунина и русская литература Х1Х�ХХ веков, под ред. Г. М. Благасовой, Белгород 2007. O ile mi wiadomo, w druku znajduje się inny artykuł badaczki: �ворчество Ивана Бунина в оценке Владислава Ходасевича – критика. Zob. także: В. Е. Пучаг, Две обезьяны („С обезьяной” Бунина и „Обезьяна” Ходасевича) , http://www.hodasevich.su/about/dve-obezyany.html (1.07.2012).

324 JOLANTA BRZYKCY

Sprzeczność pomiędzy przywiązaniem do miejsca i chęcią jego zmiany, ja- kie człowiek odczuwał od zarania dziejów i wielokrotnie czynił tematem swojej działalności artystycznej, znalazła odzwierciedlenie także w literaturze rosyjskiej Srebrnego Wieku. Literatura ta cechowała się dualizmem^15 , który w przypadku omawianych kategorii wyrażał się w rozwijaniu przeciwstawnych obrazów domu i wędrówki, zakorzenienia i nomadyzmu, w kreowaniu bohaterów literackich we- dług typów homo domesticus^16 i homo viator. Rosyjska literatura modernistyczna charakteryzowała się, z jednej strony, „poznawczą zachłannością oraz cywilizacyjną i kulturową ciekawością”^17 , która dawała o sobie znać w szeroko eksploatowanych motywach dalekich podróży, w fascynacji Bliskim i Dalekim Wschodem oraz Ameryką Południową, w in- spiracji wymarłymi cywilizacjami świata starożytnego. Pierwiastki orientalne i egzotyczne przesyciły twórczość czołowych przedstawicieli starszego pokole- nia symbolistów: Walerija Briusowa i Konstantina Balmonta. Pierwszy z nich wprowadzał do swoich wierszy realia kultury indyjskiej, Afryki i Wysp Wielka- nocnych. Drugi sięgał między innymi po motywy mitologicznego Egiptu, a tak- że Ameryki Łacińskiej. Szeroko rozumiany Wschód określił także twórczość „młodszych” symbolistów: Aleksandra Błoka, Andrieja Biełego, Maksymiliana Wołoszyna^18. Wątki wschodnie wyzyskiwał również Nikołaj Gumilow; twórca ten jako jeden z pierwszych w literaturze rosyjskiej odkrywał przed czytelnikami egzotykę Afryki^19. Wzrost zainteresowania odległymi w sensie geograficznym, czasowym i kultu- rowym obszarami ziemskiego globu był charakterystycznym rysem całego moderni- zmu rosyjskiego, wspólnym dla jej licznych szkół, odmian, generacji. Parafrazując słowa Osipa Mandelsztama, który w manifeście Świt akmeizmu ( Утро акмеизма ,

1913. zarzucał symbolistom zamiłowanie do „włóczęgostwa”, można stwierdzić, że większość ówczesnych twórców była „kiepskimi domatorami”^20. Wyprawiając się w „daleki świat”, realizowali oni „jedną z najstarszych i najsilniejszych pasji (^15) I. Malej, Literacki mit Petersburga w symbolizmie rosyjskim , [w:] Swoje i cudze. Kategorie przestrzeni w literaturach i kulturach słowiańskich. Tom 2: Słowiańszczyzna Wschodnia , pod red. Cz. Andruszki i B. Zielińskiego, Poznań 2005, s. 85. (^16) Terminu tego używam za: A. Legeżyńska, Dom i poetycka bezdomność w liryce współczesnej , Warszawa 1996, s. 7. Autorka, odwołując się do trzech kulturowych wcieleń ludzkiej aktywności: homo faber , homo ludens i homo militans , wyróżnia także homo domesticus – jak pisze: „konstrukcję, która wydaje się czymś w rodzaju neosemantyzmu, ale dobrze oddaje sens zamieszkania ” (ibidem, kursywa – A. L.). (^17) K. Cieślik, J. Smaga, Kultura Rosji przełomu stuleci (XIX�XX). Życie intelektualne, sztuka, literatura , Warszawa 1991, s. 48. (^18) Literatura przedmiotu na ten temat jest pokaźna, wiele prac wymienia A. Wieczorek: W kręgu tradycji kulturowych. Annienski, Wołoszyn, Gumilow , Opole 1998, s. 122-128. (^19) Ibidem, s. 122-174. (^20) O. Mandelsztam, Świt akmeizmu , [w:] idem, Słowo i kultura , s. 183.

O KATEGORII PRZESTRZENI I MIEJSCA W POEZJI... 325

ludzkich”^21 , mającą swoje źródło w atawizmie pranomadów, w egzystencjalnym niepokoju stale towarzyszącym człowiekowi, wreszcie – w dziedzictwie kulturo- wym spod znaku Odysei^22. Znamienną właściwością rosyjskiej poezji modernistycznej, swoistym signum temporis , było ewokowanie bezdomności jako stałej jakości egzystencjalnej czło- wieka. Poeci Srebrnego Wieku wyrażali ją w wizjach domu onirycznego, przywo- ływanego we wspomnieniach i marzeniach, bądź też sięgali po bardziej drastyczne rozwiązania, zastępując obrazy domu rodzinnego obrazami knajp, kasyn, domów publicznych itp. Proces „jednoznacznej desakralizacji siedziby ludzkiej”, w wie- lu kulturach postrzeganej jako „obszar święty”^23 , przeprowadzał między innymi w swojej twórczości Briusow. Przeciwstawiał on „miłości sentymentalno-roman- tycznej („prawdziwej”) […] – zmysłową, sprzedajną; zaciszu domu rodzinnego

• anonimowość wielkiego hotelu; radościom ogniska domowego – noce spędzone w restauracjach i domach gry”^24. Swoistą równowagą dla nakreślonych powyżej tendencji był w literaturze ro- syjskiego modernizmu topos domu, postrzeganego w zgodzie z kulturową tradycją jako azyl, schronienie, miejsce wyraźnie wyodrębniające się z chaotycznej i amor- ficznej przestrzeni zewnętrznej^25. Wyrażał on równie silnie odczuwaną przez czło- wieka potrzebę zadomowienia, zamieszkania, posiadania swojego axis mundi^26. Na przełomie xIx i xx wieku uzewnętrzniła się ona, między innymi, w poezji Anny Achmatowej, czy – z twórców mniejszego formatu – Borisa Sadowskoja. Przy ca- łej odmienności poetyki, ciężaru gatunkowego, wartości artystycznej ich wierszy, łączy je skupienie na kręgu spraw zwykłych, „małych”, zawężenie bezkresnego świata do granic własnego domostwa, „[…] ogólne ukierunkowanie poetyckich poszukiwań: to, co „proste” i „małe” uczynili oni przedmiotem czci, to, co „do- mowe” przyoblekli w światło duchowości, a nawet swoistej mistyki”^27. W poezji (^21) A. Wieczorek, Mikołaja Gumilowa wyprawa poetycka w „nieodkryte ziemie” , [w:] Podróż w literaturze rosyjskiej i w innych literaturach słowiańskich. Międzynarodowa Konferencja Literatu- roznawcza Slawistów, Opole, 24�25 października 1990 r. , Opole 1993, s. 87. (^22) Ibidem. (^23) M. Eliade, Sacrum, mit, historia , wybór M. Czerwiński, wstęp B. Moliński, tłum. A. Tatarkie- wicz, Warszawa 1970, s. 49. (^24) T. Klimowicz, Motywy poezji Walerija Briusowa , Wrocław 1988, s. 108. (^25) O toposie domu zob. na przykład: M. Eliade, Sacrum, mit, historia , wybór M. Czerwiński, wstęp B. Moliński, tłum. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1970; G. Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Wy- bór pism , wybór H. Chudak, tłum. H. Chudak, A. Tatarkiewicz, Warszawa 1975; Obraz domu w kul- turach słowiańskich , pod red. T. Dąbek-Wirgowej, A. Z. Makowieckiego, Warszawa 1997. (^26) Por.: M. Heidegger, Budować mieszkać, myśleć , „Teksty” 1974, s. 137-152; M. Eliade, Sacrum…. (^27) И. Андреева, „На перекрестке двух дорог...” , [w:] В. Ф. Ходасевич, Некрополь. Воспоми. ВоспомиВоспоми��- нания. Литература и власть. Письма Б. А. Садовскому , Москва 1996, s. 437.

O KATEGORII PRZESTRZENI I MIEJSCA W POEZJI... 327

stantynopolu pisarz był trzynaście razy. Z podróży tych wyrosły wiersze, datujące się w większości na drugą dekadę xx wieku, słusznie nazywane niekiedy przez badaczy „wschodnimi”, gdyż w rozmaity sposób nawiązujące do historii, kultury, religii oraz mentalności mieszkańców Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Utwory te wykraczały poza ramy poetyckich „pocztówek z podróży”. Bunin, podobnie zresz- tą, jak w pisanych równocześnie opowiadaniach, zebranych między innymi w to- mie Cień ptaka ( �ень птицы , 1907-1911), dowodził w nich niekłamanej fascynacji kulturowym dziedzictwem Wschodu. W śladach minionej świetności starożytnych wschodnich cywilizacji odnajdywał nietzscheańską prawdę o „wiecznym powro- cie czasu”, który od zarania dziejów wytycza drogę ludzkości po kole. Ważnym spoiwem wierszy „wschodnich”, podejmujących różną przecież tematykę, stała się kreacja podmiotu lirycznego. Czyniąc go podróżnikiem, niestrudzonym odkrywcą nieznanych obszarów kuli ziemskiej, Bunin do pewnego stopnia nawiązywał do wcześniejszych wierszy, zarazem wyposażał „ja” liryczne w nowe właściwości. Podróżowanie stało się teraz niejako życiową koniecznością podmiotu, zyskało motywację ontologiczną. Do takiej interpretacji omawianej poezji upoważnia mię- dzy innymi fragment z wiersza Pies ( Собакa , 1909): […] Я человек: как Бог я обречен Познать тоску всех стран и всех времен. (I 319) Nomadyzm „ja” lirycznego nie był więc jedynie zwykłą ciekawością, sposobem na spożytkowanie wolnego czasu i pieniędzy, poszukiwaniem nowych doznań. Nie był także literackim odzwierciedleniem stylu życia ziemiaństwa rosyjskiego początków xx wieku, swoistym znakiem epoki. Podróżowanie Buninowskiego podmiotu miało swoje uzasadnienie w jego antropokosmicznej filozofii życiowej, w przekonaniu o tym, że niewielka w gruncie rzeczy wartość życia jednostki zwie- lokrotnia się poprzez kontakt z przyrodą i innymi kulturami, że człowiek, odnaj- dując w obcych twarzach i krajobrazach odbicie samego siebie, odzyskuje tym samym utracony sens swojego istnienia, postrzega siebie jako drobną, ale imma- nentną część wszechświata (por.: „[…] мы живем единою, всемирною душою […]” – I 269; „[…] нет в мире разных душ […]” – I 401). W przeświadczeniu Bunina podróżowanie kształtowało sposób myślenia człowieka o świecie i sobie samym, przez co urastało do rangi ontologicznego imperatywu, niezbędnego skład- nika ludzkiej egzystencji. Różnorodne poetyckie realizacje tej myśli, poza przytoczoną powyżej, powta- rzają się w kilku innych wierszach Bunina. Najczęściej przybierały one postać stwierdzenia: […] И душу той страны, глухой, патриархальной, Далекой для меня, я постигал душой. (I 398)

328 JOLANTA BRZYKCY

Poeta nadawał im także formę otwartej deklaracji: Земля, земля! Несчетные следы Я нa тебе оставил. Я годами Блуждал в твоих пустынях и морях. Я мерил неустанными стопами Твой всюду дорогой для сердца прах: Но нет, вовек не утолю я муки – Любви к тебе! Как чайки на песках Опять вперед я простираю руки. (I 397) Tak jednoznaczna postawa życiowa doprowadziła w poezji Bunina lat dzie- siątych xx stulecia do zanegowania wartości domu. Dotychczasowe wizje dworków, utrzymane w tonacji nostalgii za przemijającym światem rosyjskiego ziemiaństwa, ustąpiły miejsca obrazom bardziej pejoratywnym. Wybierając no- madyzm podmiot liryczny zaczął postrzegać osiadły tryb życia w kategoriach przymusowego odcięcia od świata, zamknięcia w ciasnym i ograniczającym, nie- kiedy wręcz klaustrofobicznym obszarze. Dom stawał się wówczas więzienną celą ( Келья , 1903-1905). W takim postrzeganiu domu Bunin nie był bynajmniej odosobniony. Jak pisze Wasilij Szczukin, „[…] w rosyjskiej świadomości języko- wej wolność zyskuje przede wszystkim sens przestrzenny: jej synonimami stają się pojęcia takie, jak: przestrzeń, przestwór, przestworze [простор, раздолье, ширь]”^31. Także w świecie zachodnim przestrzeń jest powszechnie przyjętym symbolem wolności, sugerującym przyszłość, zachęcającym do działania, za- pewniającym zamożność i siłę^32. Poezja Bunina reprezentowała, jeśli posłużyć się klasyfikacją zaproponowaną przez rosyjskiego badacza, dwa modele podróży w płaszczyźnie horyzontalnej: tzw. drogę Ahaswera, czyli wędrówkę bez począt- ku i końca, oraz egzotyczną wyprawę w poszukiwaniu „wiecznych” lub „pier- wotnych” wartości^33. W przedemigracyjnej twórczości poetyckiej Bunina kategoria przestrzeni była zatem prymarna wobec kategorii miejsca, co znajdowało wyraz w służebności mo- tywu domu względem wysuwającego się na pierwszy plan i samoistnego moty- wu podróży. Proporcje te odwrotnie ułożyły się w poezji Chodasiewicza powstałej przed wyjazdem z kraju w 1922 roku. Dom, jako „najbardziej archaiczny, pierwot- (^31) В. Щукин, Путь как познание и освобождение. К тематике путешествия в русской литературе , [w:] Podróż w literaturze rosyjskiej… , s. 25. Por. uwagi Władimira Toporowa o dialek-. 25. Por. uwagi Władimira Toporowa o dialek-Por. uwagi Władimira Toporowa o dialek- tyce pojęć „woli” (wiążącej się z przestrzenią) i „swobody” (odnoszącej się do miejsca) w rosyjskim modelu świata: W. Toporow, Przestrzeń i rzecz , tłum. B. Żyłko, Kraków 2003, s. 31-32 (przypis 24). (^32) Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce , s. 75, 80. (^33) В. Щукин, Путь как познание …, s. 27.

330 JOLANTA BRZYKCY

Есть предел земным томленьям Не горюй и слез не лей […]^36 Odpowiadają one wizji domu generowanej za pomocą przemyślanego doboru środków poetyckiego wyrazu. Należy do nich pejzaż stron rodzinnych, utrzyma- ny w konwencji locus amoenus i zgodnie z jej wymogami wyposażony w szem- rzący strumień, cieniste doliny, zielone polany oraz harmonijne dźwięki fujarki ( К Музе , 1910; Когда впервые смутным очертаньем... , 1911)^37. Zlokalizowany w takim krajobrazie dom poeta zapełnia meblami i sprzętami, unaoczniającymi urok życia samotnego, prostego, wolnego od zgubnych namiętności wielkiego świata. Taka jest symbolika okna wychodzącego na przydomowy sad, pieca dają- cego ciepło, świec rozpraszających wieczorny mrok, czy wreszcie skrzypiących drzwi. W tej samej, pozytywnej płaszczyźnie semantycznej mieszczą się także równie łatwe do zdefiniowania obrazy, jak np.: unoszący się nad filiżanką herbaty obłok pary, okruchy chleba na stole oraz „ser powszedni” (aktywizujący skojarze- nia z ewangelicznym „chlebem powszednim”), którym podmiot częstuje jedynych gości swojej samotni, myszy. Zwierzętom tym w świecie przedstawionym oma- wianych wierszy przypadła nader reprezentacyjna funkcja. Chodasiewicz nie tyl- ko zaprosił je w świętą przestrzeń domu (zob. mini-cykl Мыши ), ale nobilitował do rangi przyjaciół, towarzyszy samotnego życia, powierników, a nawet „małych bóstw opiekuńczych” domowego ogniska ( Молитва , 1913). Poeta odrzucał w ten sposób tradycję chrześcijańską, w której myszy symbolizowały zjawiska nega- tywne^38 , nawiązywał zaś do mitologii greckiej i rzymskiej. Zgodnie z pierwszą mysz była atrybutem Apollina jako boga płodności i urodzajów^39. W wierzeniach starożytnych Rzymian gryzonie te oznaczały natomiast szczęśliwą wróżbę. Nale- ży także odnotować, że myszy z wierszy Chodasiewicza przywodzą na myśl boha- terkę jednej z bajek Ezopa, która od luksusów życia miejskiego wolała spokojny, skromny żywot na wsi^40. Wykreowaną w Szczęśliwym domku wizję domowego ogniska dopełniły postaci Muzy ( К Музе ) i świerszcza ( Милому другу , 1911). Każda z nich uruchamiała dodatkowe znaczenie Chodasiewiczowskiej wersji toposu domu. Dzięki obecności Muzy dom jawił się jako miejsce intensywnej pracy twórczej, w jakiej pogrąża się podmiot liryczny, jako sfera zarezerwowana wyłącznie dla poezji. Podobne ko- (^36) В. Ф. Ходасевич, Ворожба , [w:] idem, Стихотворения , Ленинград 1989, s. 84. Pozostałe cytaty wierszy Chodasiewicza podaję według tegoż wydania, w nawiasach wskazując numer strony. (^37) O loci amoeni zob.: T. Michałowska, Kochanowskiego poetyka przestrzeni. Wizja horyzontal- na , „Pamiętnik Literacki”, 1979, z. 1, s. 11-12. (^38) Zob.: „Mysz” [hasło w:] W. Kopaliński, Słownik symboli , Warszawa 2006, s. 243-245. (^39) O takiej symbolice myszy, w kontekście wierszy Chodasiewicza, zob.: Н. А. Богомолов, Жизнь и поэзия Владислава Ходасевича , [w:] В. Ф. Ходасевич, Стихотворения , s. 17. (^40) W. Kopaliński, Słownik symboli. ..

O KATEGORII PRZESTRZENI I MIEJSCA W POEZJI... 331

notacje wywoływał świerszcz, jego cykanie harmonizowało bowiem z odgłosem skrzypiącego pióra, to zaś niektórzy badacze odczytują jako znak aktu twórczego ( Милому другу )^41. Wiersze z tomu Szczęśliwy domek przyniosły idylliczną wizję rodzinnej siedzi- by, ujętą w duchu poezji Horacego i Aleksandra Puszkina. Dla obu tych twórców, będących dla Chodasiewicza mistrzami poetyckiego umiaru^42 , wiejskie domostwo, położone z dala od szumnego świata, było miejscem odpoczynku, refleksji filo- zoficznej, samotnej lektury i twórczości. Poeta podążał śladami swoich wielkich poprzedników, gdy kreślił obrazy domu, który determinuje egzystencję „ja” lirycz- nego, izoluje go od obcego świata „za progiem”, pełni również funkcję terapeu- tyczną, bowiem pozwala podmiotowi odzyskać duchową równowagę, utraconą „w szumnym kręgu przyjaciół” ( К Музе ). Postulowany przez Chodasiewicza ideał zadomowienia, wraz z odpowiadającą mu kreacją podmiotu lirycznego jako homo domesticus , można rozpatrywać nie tylko w kontekście artystycznego światopoglądu poety, ale także w płaszczyźnie historycznoliterackich powinowactw i odwołań, wkomponowanych w tkankę języ- kową tekstu literackiego. O silnym osadzeniu Szczęśliwego domku w europejskiej tradycji kulturowej świadczą wykorzystane przez Chodasiewicza postaci Muzy, myszy i świerszczy. Analogiczną rolę pełni pejzaż, stylizowany na „miejsce uro- cze”. Warto ponadto nadmienić, że kluczowe wiersze tomu, kondensujące w so- bie ideę domu, są spięte znamiennym tytułem Lary ( Лары ). Miał on nie tylko podkreślić ideową jednolitość tekstów podejmujących temat domu, ale również dodatkowo potwierdzić poetycką genealogię samego autora, wskazać korzenie jego kulturowej tożsamości. O swoim powinowactwie z rosyjskim dziedzictwem poetyckim Chodasiewicz zaświadczał natomiast w warstwie stylistycznej, brzmie- niowej i rytmicznej wierszy. Szczęśliwy domek , jak zgodnie zauważają badacze, cechuje się poetyką reminiscencji, jest nasycony licznymi odwołaniami do twór- czości Konstantina Batiuszkowa, Aleksandra Puszkina, Jewgienija Boratyńskiego, Jewdoksji Rostopczyny i innych poetów pierwszej połowy xIx stulecia^43. Swoistą grę cytatów, parafraz i asocjacji rozpoczyna już tytuł całego zbioru, nawiązujący do utworu Puszkina Do ducha domowego ( Домовому , 1819)^44. (^41) Zob.: А. Ранчин, Скромное обаяние классики. Еще раз о Бродском и Ходасевиче , „Но- вое литературное обозрение”, 1998, № 30, http://magazines.russ.ru/nlo/1998/30/ranch.html (12.04.2007). (^42) Zob.: В. Ф. Ходасевич, О Сирине , [w:] idem, Колеблемый треножник , Москва 1991, s. 458-462. (^43) Zob.: Н. А. Богомолов, Рецепция поэзии пушкинской эпохи в лирике В. Ф. Ходасевича , Пушкинские чтения: сборник статей , сост. С. Г. Исаков, Таллин 1990, s. 167-181, http://www. ruthenia.ru/document/52 9 196 .html (16. 09 .2007). (^44) Ю. Колкер, Айдесская прохлада. Очерк жизни и творчества Владислава Ходасевича (1886�1939) , http://www.kolker-on-khod.narod.ru (14.04.2007). O Puszkinowskim ideale domu zob.: J. Łotman, Aleksander Puszkin , tłum. A. Węgrzyn, Warszawa 1990, s. 175.

O KATEGORII PRZESTRZENI I MIEJSCA W POEZJI... 333

rialnej, niepokój o bliskich, którzy zostali w Rosji, trudności z odnalezieniem się w nowej kulturze i języku, wreszcie dylematy natury zawodowej – wszystko to siłą rzeczy zostawiło głęboki ślad w poezji obu twórców, odzwierciedliło się w zmia- nach tematycznych, ideowych, stylistycznych itd.^47. Objęły one swoim zasięgiem również rozpatrywane kategorie przestrzeni i miejsca. W wierszach emigracyjnych Bunina i Chodasiewicza, wyrastających z traumatycznego doświadczenia wygna- nia, kategorie te zyskały odmienną od dotychczasowej interpretację. W przypadku poezji Bunina jego pobyt na obczyźnie zaowocował całkowi- tą niemalże rezygnacją z ewokowania w wierszach przestrzeni egzotycznej (bli- sko- i dalekowschodniej) na rzecz przestrzeni ojczystej. Skonkretyzowała się ona w wariancie „małej”, „rodzinno-domowej” ojczyzny^48. Jej pole semantyczne wy- znaczyły pojęcia „stron ojczystych”, „ojcowizny”, „kolebki”, „rodowej siedziby”, „gniazda rodzinnego”, zamieszkałego przez najbliższych podmiotu lirycznego, jego sąsiadów i przyjaciół. Taki obraz pojawia się między innymi w wierszu Kurek na kościele ( Петух на церковном кресте , 1922): […] И отчий дом, и милый друг, И круг детей, и внуков круг […] (VIII, 19) Buninowska ojczyzna jest wielopokoleniową wspólnotą. Dobrze znana i oswo- jona, wzbudzająca poczucie bezpieczeństwa, nabiera wyraźnych cech miejsca, zgodnie z przywołanym wcześniej spostrzeżeniem Yi-Fu Tuana. Procesowi temu towarzyszą aksjologiczne przewartościowania pojęć domu i podróży. Dom w emi- gracyjnej poezji Bunina awansuje z kategorii marginalnej, niemalże zerowej, do rangi jednego z zasadniczych tematów, staje się podstawowym komponentem kre- owanego w wierszach ojczystego pejzażu, często utożsamianym z ojczyzną. Jako pojęcie przestrzenno-symboliczne łączy w sobie cechy realne i metaforyczne. Jest więc wyraźnie zarysowanym, fizycznym i trójwymiarowym obszarem rodzinnej siedziby i najbliższej okolicy, zapełnionym zobiektywizowanymi wobec „ja” li- rycznego elementami przestrzennymi i postaciami, podlegającym naturalnemu ryt- mowi przyrody. Jednocześnie widziany z wygnańczej perspektywy, staje się tym bardziej niedostępny, istnieje jedynie we wspomnieniach i snach podmiotu lirycz- nego jako metafora Arkadii, utraconego raju. Świadomość jego nieosiągalności (^47) Por.: „Literatura, jak żadna z innych gałęzi sztuki, notuje poruszenia, jakich doznajemy w kon-Por.: „Literatura, jak żadna z innych gałęzi sztuki, notuje poruszenia, jakich doznajemy w kon- takcie z rzeczywistością, ze światem i drugim człowiekiem, oddaje wysiłek towarzyszący poszuki- waniom identyfikacji i procesowi budowania tożsamości. Ukazuje też tragizm doświadczeń negatyw- nych: niewiary, załamania, zagubienia, upadku, skażenia fałszem i niegodziwością, napiętnowania szaleństwem i patologiczną dwoistością” (B. Czapik, Budowanie tożsamości, doświadczanie kryzysu , [w:] Kryzys tożsamości. Slavica , pod red. B. Czapik, E. Tokarz, Katowice 1992, s. 7). (^48) S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie , Warszawa 1984; J. Bartmiński, Polskie rozumienie oj- czyzny i jego warianty , [w:] Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich , pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1993.

334 JOLANTA BRZYKCY

przesyca wiersze Bunina nostalgią za własnym miejscem na ziemi, rodzi potrzebę zakorzenienia^49. Wyrażana wielokrotnie w emigracyjnych tekstach poety pozwa- la ona określić „ja” liryczne jego utworów mianem homo domesticus. Dążące do osiedlenia się, zapuszczenia korzeni, w niczym nie przypomina ono wcześniejszej kreacji podmiotu będącego człowiekiem drogi, homo viator. Z kolei podróż, wcześniej motywowana w wierszach Bunina ontologicznie i wartościowana dodatnio, w utworach emigracyjnych ustępuje miejsca tułaczce, często przymusowej, pozbawionej celu, mającej jedynie punkt początkowy, jakim jest opuszczenie rodzinnej siedziby. Obrazy utraconego domu i tułaczki Bunin wzbogaca o nacechowane pejoratyw- nie pojęcia bezdomności, wygnania, obczyzny, wykorzenienia ( Изгнание , 1921; Канарейка , 1922; У птицы есть гнездо... , 1922). Odzwierciedlają one niełatwą sytuację przebywania z dala od domu, nową jakościowo, gdyż diametralnie róż- niącą się od kondycji podróżnika, którą poeta prezentował w przedemigracyjnej poezji. Poprzez wiersze tworzone z dala od kraju Bunin próbował podtrzymać roz- padające się więzi z ojczyzną, zachować jej zapamiętane kształty. Bezdomność rozumiana dosłownie (na emigracji poeta żył w wynajmowanych mieszkaniach i willach), jak i egzystencjalnie, motywowała go niejako do wytrwałego pielęgno- wania wspomnień o ojczysto-rodzinnej arkadii. Będąc świadkiem wydarzeń, które nieodwracalnie zburzyły istniejący dotąd porządek świata, apoteozował w swoich utworach poetyckich obraz Domu-Ojczyzny^50. W emigracyjnej poezji Chodasiewicza wyrazem wygnańczych doświadczeń stała się redefinicja pojęcia domu. Polegała ona na odrzuceniu wcześniejszego kodu domestykacji i konsekwentnej aksjologicznej degradacji ludzkiej siedziby, aż do pełnego zakwestionowania jakiejkolwiek jej wartości. Na nową, pejoratywną semantykę domu złożyły się między innymi obrazy cia- snej klitki, wynajmowanej na poddaszu paryskiej kamienicy ( Перед зеркалом , 1924), komórki-celi w domu czynszowym ( Окна во двор , 1924) oraz domu pu- blicznego, przybytku płatnych doznań erotycznych ( Звезды , 1925). Każdy z nich narusza sakralny aspekt siedziby mieszkalnej, wnosi do niej elementy profaniczne. Dom przekształca się w miejsce przypadkowe, nie jest w stanie zapewnić bezpie- czeństwa, nie pomniejsza poczucia zagubienia w obcej rzeczywistości. Przeprowadzany przez Chodasiewicza proces aksjologicznej detronizacji domu obejmuje okna i bramę kamienicy (wariant drzwi), jako jego najbardziej istotne elementy. Zgodnie z tradycją pełnią one rolę „punktów medialnych”^51 , wyznacza- (^49) S. Weil, Wybór pism , tłum. i oprac. Cz. Miłosz, Warszawa 1983, s. 247. (^50) Szerzej na ten temat zob.: J. Brzykcy, Poezja emigracyjna Iwana Bunina (1920�1953) , Toruń 2009, s. 107-135. (^51) J. Adamowski, Kategoria przestrzeni w folklorze , Lublin 1996, s. 16.

336 JOLANTA BRZYKCY

rządkowany obraz świata”^59 , lecz jako obszar sprofanowany, chaotyczny i przypad- kowy. Zakwestionowanie tradycyjnej symboliki domu stało się z kolei przejawem szerszej deformacji, jakiej podlega całokształt rzeczywistości artystycznej ukaza- nej w emigracyjnej poezji twórcy^60. Proces desakralizacji domu, przeprowadzany w emigracyjnych wierszach Chodasiewicza, zakłóca jeden tylko jego utwór: Ogromna wokół mnie pustynia… ( Великая вокруг меня пустыня... , 1925-1927). Poeta zaprezentował w nim dom jako azyl, schronienie przed światem zewnętrznym. Zasłonięte okna i zaryglowane drzwi znamionują stosunek podmiotu lirycznego wobec przestrzeni zewnętrznej. Uosabia ona zagrożenie, niebezpieczeństwo, jest sferą obcą („звезды без меня своей дорогой/ Пускай идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-дорогой/ Пускай идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-дорогой/ Пускай идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-/ Пускай идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-Пускай идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-идут”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-”, „шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-шумит мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-мятеж”, „ветер революций”, „солнеч-”, „ветер революций”, „солнеч-ветер революций”, „солнеч-революций”, „солнеч-революций”, „солнеч-”, „солнеч-солнеч- ные бесы” – s. 298). Obszar domu, sygnalizowany ciepłym światłem lampy, po-бесы” – s. 298). Obszar domu, sygnalizowany ciepłym światłem lampy, po-бесы” – s. 298). Obszar domu, sygnalizowany ciepłym światłem lampy, po-” – s. 298). Obszar domu, sygnalizowany ciepłym światłem lampy, po- dobnie jak mieszkający w nim podmiot, zajęty pracą twórczą, wreszcie odwiedza- jąca go kobieta uosabiająca Muzę – wszystkie te elementy świata przedstawionego w wierszu tworzą atmosferę intymności i spokoju. Opiewając uroki nieśpiesznego rytmu życia z dala od dziejowych zawirowań, poeta wyraźnie nawiązuje do wła- snych wierszy z tomu Szczęśliwy domek. Zarówno oniryczno-arkadyjskie wizje domu w emigracyjnych utworach Buni- na, jak i obrazy dysfunkcyjnej ludzkiej siedziby w utworach Chodasiewicza eks- ponują tragiczną sytuację wygnańca pozbawionego domu. Bezdomność bohaterów lirycznych wierszy obu twórców jest „ważnym artykułem wiary wygnańczej”, bo- wiem „według deklaracji, samookreśleń oraz psychologicznych studiów w świa- dectwach literackich, a także według obiegowych mniemań, emigrant nie powinien mieć domu”^61. W podsumowaniu niniejszego szkicu warto podkreślić kilka kwestii. Seman- tyka przestrzeni i miejsca zmieniała się u obu poetów z upływem czasu i pod wpływem emigracyjnych doświadczeń, różnie układały się też wzajemne relacje między obiema kategoriami. Dynamika zmian budowała pomiędzy twórczością Bunina i Chodasiewicza stan szczególnego napięcia. Nie był to, co prawda, zamie- rzony dialog poetów, wiodących spór poprzez tekst poetycki; był to raczej, jak już wspomniano, jeden z licznych przejawów binarności Srebrnego Wieku, typowy dla epoki dwugłos o kategoriach wyznaczających rytm ludzkiego istnienia. Niemniej jednak prześledzenie modyfikacji, jakim przestrzeń i miejsce podlegały w poezji Bunina i Chodasiewicza, pozwala mówić o pewnego rodzaju zbieżnościach i pa- ralelizmach. (^59) A. Legeżyńska, Dom i poetycka bezdomność …., s. 36. (^60) Szerzej na ten temat zob.: J. Brzykcy, Między „berlińskim piekłem” a „paryskim poddaszem”. Motyw miasta w emigracyjnej poezji Władysława Chodasiewicza , „xV Musica Antiqua Europae Orientalis”, s. 285-298. (^61) W. Ligęza, Jerozolima i Babilon. Miasta poetów emigracyjnych , Kraków 1998, s. 258.

O KATEGORII PRZESTRZENI I MIEJSCA W POEZJI... 337

W poezji pierwszego rosyjskiego noblisty początkowy nomadyzm został wy- party – za sprawą przeżyć emigracyjnych – przez coraz silniejsze i zarazem nie- znajdujące zaspokojenia pragnienie zadomowienia. Chodasiewicz obywał się bez wielkich przestworów, konsekwentnie głosząc prymat osiadłości nad podróżowa- niem, jednak i w jego przypadku potrzeba posiadania domu stała się niemożliwa do spełnienia po opuszczeniu kraju. Dwóm różnym punktom wyjścia, wytyczonym przez odmienne potrzeby, odpowiadał więc jeden punkt dojścia: nieaprobowana bezdomność. Wiąże się z tym zmieniająca się w twórczości obu poetów semantyka domu, która układa się w znamienny wzór: Bunin zmierzał od negacji ku apoteozie domu, Chodasiewicz w kierunku przeciwnym. Obaj jednak pozostali bez własnego axis mundi. W świecie ogarniętym dziejową zawieruchą przypisywane obu katego- riom wartości zdewaluowały się: przestrzeń utraciła posmak nieskrępowanej wol- ności, miejsce przestało wabić spokojem i bezpieczeństwem. Wiersze Bunina i Chodasiewicza odzwierciedlają dialektykę ludzkiego życia, nieustannie oscylującego między potrzebą wędrowania i zamieszkania. S U M M A RY

About the Categories of the Space and the Place in the Poetry

of Ivan Bunin and Vladislav Khodasevich

This article is an attempt to compare categories of space and place in the poetry of Ivan Bunin and Vladislav Khodasevich. In each of the developers has gained a different inter- pretation. Bunin idealizes homelessness, travelling is a vital necessity for him. Poet treats the house as insulation from the outside world, forced the closure. Khodasevich shows the house in terms of positive, sees in it asylum and refuge from the dangers of the outside world. Different perceptions of home in both poets, reflects the diversity of Silver Age lit- erature, which coexisted exclusive visions of the world. The interpretation of both categories has changed as a result of exile. Bunin rejects the motif of travel and creates pictures of house as lost paradise. Khodasevich exchanges prior semantics of house and shows its axiological degradation in contemporary world.