Pobierz Kilka słów o kształtowaniu się praw człowieka w okresie XVIII-XX w. i więcej Publikacje w PDF z Storia Del Diritto tylko na Docsity!
Nina Baranowska, Tomasz Chłopecki
Kilka słów o kształtowaniu się praw człowieka
w okresie XVIII-XX w.
Wiek XVIII z całą pewnością stanowi przełomowy moment w dyskusji nad proble- matyką i kształtowaniem się praw człowieka. Wskazują na to dwa powody. Po pierwsze, jego druga połowa okazała się okresem wielkich rewolucji społecznych, amerykańskiej i francuskiej, które toczyły się pod hasłami walki o wolność oraz walki z tyranią^1. Po drugie, to właśnie w XVIII w. dyskusje na płaszczyźnie teoretyczno-doktrynalnej doty- czące ludzkich praw powoli zostały zastąpione w wielu krajach realnie istniejącymi pra- wami^2. To również w XVIII w. po raz pierwszy posłużono się terminem „prawa człowie- ka” w tekście normatywnym, dokładniej w Bill of Rights Virginii z 1776 r. Już wówczas akt ten obejmował prawa pierwotne w stosunku do państwa i społeczeństwa^3. Można więc uznać, że współczesna koncepcja praw człowieka, jako koncepcja filozoficzna i prawna została wyraźnie ukształtowana pod wpływem osiemnastowiecznej^4 myśli po- lityczno-prawnej i była próbą uregulowania stosunków pomiędzy jednostką a państwem, a następnie szerzej między jednostką a całym społeczeństwem^5. Należy zauważyć, że do dziś w żadnym systemie normatywnym, ani doktrynie nie stworzono jednej dominującej definicji praw człowieka. Wybitny współczesny amery- kański konstytucjonalista, L. Hennin, wprowadził określenie praw człowieka, jako pra- wa jednostek żyjących w społeczeństwie, co zobowiązuje społeczeństwo do realizacji
(^1) S. Ruchała, Współczesne filozoficzne spory o ugruntowanie praw człowieka, Katowice 2006, s. 21. (^2) Ibidem. (^3) D. Górecki, Polskie Prawo konstytucyjne, wyd. 4, Warszawa 2012, s. 77. (^4) Niewątpliwie uzupełnieniem osiemnastowiecznych koncepcji praw człowieka była myśl szkoły praw natury. Podstawą tej koncepcji stała się teoria umowy społecznej. Termin umowy społecznej łączy w sobie wiele różnych teorii filozoficznych, których tematem są umowy dorozumiane, przy pomocy których ludzie tworzą narody i utrzymują porządek społeczny. Teoria umowy społecznej stanowi racjonalne uzasadnienie historycznie ważnego poglądu, że legalna władza państwowa musi wywodzić się od zgody społeczeństwa. W tych nowych warunkach funkcjonowanie społeczeństwa i ochrona praw jednostki wymaga powołania władzy publicznej, czyli państwa. W związku z tym społeczeństwo zawiera umowę z państwem, któremu przekazuje uprawnienia władcze, otrzymując w zamian ochronę praw: prawa do życia, wolności, własności i równości wobec prawa; Zob. szerzej R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzyna- rodowe, Warszawa 2000, s. 21 i n; E. Rozenkranz, Samuel Puffendorf – teoretyk prawa natury, „Zeszyty Naukowe Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Studia Prawnoustrojowe”, nr 2/1990; M. Piechowiak, Pojęcie praw człowieka, [w:] Podstawowe prawa jednostki i systemy ich ochrony, red. L. Wi- śniewski, Warszawa 1997; M. Jabłoński, Prawa Człowieka i systemy ich ochrony, Wrocław 2004; E. Stylo- anidis, Wpływ antycznej cywilizacji na rozwój praw człowieka, [w:] Prawa człowieka jednostki i systemy ich ochrony, red. B. Banaszak, Wrocław 1995; R. Grabowski, Prawo do ochrony życia w polskim prawie kon- stytucyjnym, Rzeszów 2006 r.; J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Warsza- wa 2008, s. 18; Monteskiusz, O duchu prawa, Warszawa 1957; J. J. Rousseau, Umowa społeczna, Warszawa
(^5) D. Górecki, op. cit. , s. 77.
Nina Baranowska, Tomasz Chłopecki
roszczeń wynikających z tych praw^6. Prawa te mają charakter uniwersalny i należą do wszystkich ludzi żyjących w każdym społeczeństwie^7. Inne ujęcie praw człowieka przedstawia W. Zakrzewski, który uznaje, że „prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie ich interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek cech róż- nicujących”^8. Pojęcie praw człowieka starano się zdefiniować także w prawie międzyna- rodowym. W encyklopedii międzynarodowego prawa publicznego prawa człowieka definiowane są jako „wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy lu- dzie powinni móc się domagać od społeczeństwa, w którym żyją” 9. W definicji tej bar- dzo duży nacisk położony został na aspekt domagania się od społeczeństwa respektowa- nia praw człowieka. Przedstawione powyżej przykładowe definicje świadczą o różnych ujęciach tego zagadnienia. Pomimo pewnych różnic, w literaturze wskazuje się na trzy istotne funkcje, jakie mogą spełniać prawa człowieka. Należą do nich ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniem przez państwo, konieczność stworzenia przez państwo możliwości realizacji praw jednostki, ochrona przez państwo praw i wolności jednostki przed ich naruszeniami przez inne osoby^10. W XVIII w. pisma Locke’a, Monteskiusza, czy Rousseau^11 wywierały ogromny wpływ na debatę publiczną i wreszcie na praktykę polityczną i ustrojową^12. W okresie tym, w różnych państwach zaczęła kształtować się tendencja gwarantowania i rozsze- rzania realnego zakresu praw jednostki. W debatach publicznych coraz głośniej zaczęto mówić o prawach człowieka – w szczególności o potrzebie ich przestrzegania i ochro- ny^13. W drugiej połowie XVIII w. doszło do wielkich rewolucji społecznych: amerykań- skiej i francuskiej, co stanowiło przełomowy moment w ówczesnym kształtowaniu się praw człowieka. Rozważania teoretyczno-doktrynalne w wielu krajach należących do cywilizacji zachodnich przeobraziły się w formę realnie istniejącego prawa^14. Stało się tak przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych Ameryki i we Francji, gdzie tamtejsze rewolucje toczyły się pod hasłami wolności i walki z tyranią^15. Nieprzypadkowo tendencje zmierzające do ochrony praw człowieka znalazły po- datny grunt na terenach angielskich kolonii Ameryki Północnej, gdzie w sposób natural- ny przywiązywano wtedy wagę do prawnego uregulowania statusu jednostki. W tym okresie nastąpiły przełomowe kodyfikacje istniejących już aktów i orzeczeń sądowych
(^6) L. Henkin, The Age of Righst , New York 1990, Columbia University, s. 2-5. (^7) W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, Warszawa 1998, s. 2. (^8) J. Myśk, Prawa człowieka , „Humanistyczne Zeszyty Naukowe”, nr 7, Katowice 2000, s. 192. (^9) Encyklopedia Międzynarodowego Prawa Publicznego, Amsterdam – New York – Oxford 1985. (^10) M. Gawlik, Krótkie dzieje praw człowieka, Wrocław 2006, s. 1. (^11) Zob. szerzej J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, przeł. Z. Rau, Warszawa 1992 r.; idem, List o tolerancji, Warszawa 1963 r.; Monteskiusz, O duchu prawa, Warszawa 1957; J. J. Rousseau, Umowa społeczna, War- szawa 1966. (^12) Zob. szerzej J. Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 1998. (^13) J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 19. (^14) R. Kuźniar, op. cit. , s. 23-25. (^15) Ibidem.
Nina Baranowska, Tomasz Chłopecki
twórcy nie mogli, tak jak w przypadku Stanów Zjednoczonych, oprzeć się na istnieją- cych już aktach prawnych oraz orzecznictwie, aczkolwiek również i u jej podstaw leżały poglądy oświeceniowe, koncepcja podziału władzy, wspominana teoria umowy społecz- nej Rousseau oraz koncepcja praw naturalnych. W pewnym stopniu inspiracją były dla nich także ustawy amerykańskie dotyczące praw jednostki i amerykańska Deklaracja Niepodległości^23. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela miała na celu zapobieganie nadużyciom władzy, jakie występowały w monarchii absolutnej i umocnienie tym sa- mym podstawy nowego burżuazyjnego porządku. Była daleko posuniętym osiągnięciem z dziedziny praw człowieka, dając im konstytucyjną wręcz gwarancję. W jej treści moż- na było wyodrębnić dwie podstawowe grupy zagadnień: zasady organizacji państwa oraz wolności i prawa obywatelskie, które były fundamentalne i nienaruszalne, a do któ- rych należały wolność fizyczna i duchowa, prawo własności, bezpieczeństwo, opór przeciwko wszelkim formom ucisku, równość wobec prawa i sądu oraz nietykalność osobista. Artykuł 1 Deklaracji francuskiej stanowił, że „ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w obliczu prawa. Różnice społeczne mogą być oparte wyłącznie na pożytku społecznym”. Tym samym formalnie zniesiono podział stanowy we Francji^24. Artykuł 2 Deklaracji stanowił z kolei, że „celem każdego związku politycznego jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw człowieka”. W dalszej części Deklaracja gwaranto- wała wolność religijną, wolność mówienia, pisania i drukowania. Została ona również potwierdzona we wstępie do Konstytucji francuskiej z 1946 r., a wstęp ten został przyję- ty przez Konstytucję z 1958 r., która to obowiązuje do dziś^25. Deklaracja Praw Człowie- ka i Obywatela, Deklaracja Niepodległości oraz Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, a także wspomniane amerykańskie ustawy stanowe w sposób zasadniczy róż- niły się od wszystkich powstałych wcześniej regulacji praw jednostki – były one aktami, w których po raz pierwszy w historii uznano prawa każdej jednostki i prawnie je zagwa- rantowano^26. W epoce Oświecenia również Polska pozostawała w głównym nurcie postępu w dziedzinie praw człowieka. Konstytucja z dnia 3 maja 1790 r. głosiła: „Bezpieczeń- stwo osobiste i wszelką własność komukolwiek z prawa przynależną, jako prawdziwy społeczności węzeł, jako źrenicę wolności obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy”. Do końca XVIII w. ukształtowała się więc liberalna koncepcja praw człowieka. Jej treść wyznaczały następujące założenia: każda jednostka jest podmiotem katalogu praw naturalnych – wolności, równości, własności; wolność jednostki ograniczają jedynie
w rządzie, postanowili wyłożyć w uroczystym oświadczeniu przyrodzone, niezmienne i uświęcone prawa człowieka (...)”. Zob. szerzej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. [w:] Prawa człowieka. Wprowadzenie, wybór źródeł, K. Motyka, Lublin 2004 , s. 119. (^23) B. Banaszak, Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Wrocław 1995, s. 25. (^24) E. Smok, op. cit., s. 3. (^25) Ibidem , s. 4. (^26) B. Banaszak, op. cit., s. 52.
Kilka słów o kształtowaniu się praw człowieka w okresie XVIII-XX w.
swobody innych i interesy egzystencji społeczności; prawa i swobody jednostki wyzna- czają zakres władzy państwowej. Zawarte w Deklaracjach amerykańskiej i francuskiej prawa i wolności, a w szczególności wolności osobiste związane z ochroną nietykalno- ści osobistej i wolnością sumienia i wyznania, wolności polityczne związane z wolno- ścią wyrażania poglądów, a także prawo własności zostały najwcześniej zarejestrowane w dokumentach konstytucyjnych, dlatego też prawa obywatelskie i polityczne określa się dzisiaj, jako prawa pierwszej generacji. Należy jednak zauważyć, że prawa człowieka w przypadku Stanów Zjednoczonych Ameryki nie odnosiły się do niewolników i kobiet, natomiast we Francji kobiety pozba- wione były praw w zakresie prawa cywilnego, praw politycznych oraz praw kultural- nych^27. Również polska Konstytucja 3 Maja, pozostająca w nurcie oświeceniowego po- stępu w dziedzinie praw człowieka, przyznawała prawa tylko ziemianom i szlachcie. Widać zatem w sposób bardzo wyraźny, że oświeceniowa idea praw była ograniczona. Chociaż uwalniała jednostkę od więzów poddaństwa, prawa polityczne przyznawała je- dynie niewielkiej liczbie^28. Wiek XIX przyniósł sprzeciw wobec tak ograniczonej idei praw. Do głosu doszło wiele nowych koncepcji autorów, którzy skłonni byli poświęcić dobra jednostki dla do- bra grup: narodów, społeczeństw. Po okresie Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r 29. można bardziej mówić o prawach obywatelskich niż prawach człowieka. Należy w tym miejscu wskazać, że często zakres pojęcia praw człowieka bywa rozumiany bardzo szeroko od- nosząc się zarówno do wolności jednostek, jak i uprawnień będących podstawą żądania od państwa lub innego podmiotu określonego działania^30. W tym ujęciu prawa człowieka w konkretnym państwie mają postać praw obywatelskich. Prawa obywatelskie po raz pierwszy sformułowała Francuska Deklaracja Praw Człowieka z 1789 r. Nie zawierała ona jednak wyraźnego kryterium, które pozwoliłoby w sposób jednoznaczny i wyraźny odróżnić je od praw człowieka. Pojęcie praw obywatelskich jest bardzo często definio- wane dla odróżnienia go od pojęcia praw człowieka, a także od wolności obywatelskich. W literaturze prawniczej spotkać możemy także inne rozumienie pojęcia praw obywa- telskich, jako prawa upoważniające obywatela do oddziaływania na państwo do współ- kształtowania jego woli^31. Widać więc, że w odróżnieniu od praw człowieka, prawa oby- watelskie są prawami o charakterze publicznym i pozostają w relacji między państwem a obywatelem. Najważniejsze z nich to prawo do pracy, prawo do nauki i prawo wybor- cze. W dalszej fazie rozwoju tych praw, wyróżnić możemy także prawo polityczne i pra- wo ekonomiczne.
(^27) R. Szabłowski , Prawa człowieka a Polska, Warszawa 1982, s. 11-13. (^28) W. Osiatyński, op. cit., s. 5-7. (^29) Kongres odbywał się w okresie od września 1814 r. do czerwca 1815 r. Była to konferencja międzyna- rodowa przedstawicieli szesnastu państw europejskich, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustro- jowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi. Celem kongresu było wypracowanie zasad ładu na kontynencie europejskim. (^30) Z. Kędzia, Burżuazyjna koncepcja prawa człowieka, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s. 8. (^31) B. Banaszak, op. cit. , s. 7.
Kilka słów o kształtowaniu się praw człowieka w okresie XVIII-XX w.
XIII Traktatu Wersalskiego stanowił konstytucję Międzynarodowej Organizacji Pracy^36. Rada Ligi Narodów stała również na straży przestrzegania tzw. małych traktatów wer- salskich, tj. umów dotyczących ochrony mniejszości narodowych w niektórych krajach. Zawarte w latach 1919-1920 traktaty były związane z faktem rozpadu dawnych impe- riów i utworzeniem wielu nowych państw, w których istniało poważne zagrożenie nie- równego traktowania obywateli ze względu na ich pochodzenie narodowe. Rada inter- weniowała, gdy docierały do niej w formie petycji sygnały o naruszeniach ich praw. Petycje mogły składać państwa reprezentowane w Radzie. Same mniejszości pozba- wione były takich możliwości i w sytuacji naruszeń musiały szukać pomocy wśród członków. Należy zauważyć, że na początku XX w. uznawanie praw człowieka leżało jedynie w gestii poszczególnych państw. Nie istniał zatem żaden uniwersalny i wiążący katalog praw człowieka. Od momentu zakończenia II wojny światowej widoczny jest wzrost zainteresowania problematyką praw jednostki, zaś idea praw człowieka dopiero wtedy zyskała powszechną akceptację^37. Prawa i wolności człowieka stały się wartościami obowiązującymi w systemach politycznych na całym świecie. Zaczęły wyznaczać gra- nice władzy i kryterium oceny sprawowania rządów przez aparat państwowy 38. Zbrodnia ludobójstwa, jakiej dopuścił się reżim Niemiec pomogła bowiem światu uświadomić sobie potrzebę ograniczenia władzy państwowej. Konieczność sprostania wyzwaniom powojennej rzeczywistości skłonił zwycięskie mocarstwa do prób utworzenia między- narodowego forum rozmów. Owym forum miała się stać Organizacja Narodów Zjedno- czonych. Na Konferencji w San Francisco, gdzie 26 czerwca 1945 r. podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o poświę- cenie większej uwagi przestrzeganiu praw człowieka. Karta Narodów Zjednoczonych w sposób bardzo stanowczy podkreśla, iż ludy, które ją stanowią są gotowe i zdecydo- wane „chronić następne pokolenia przed klęską wojny”. Cele Narodów Zjednoczonych wymienione są w art. 1 Karty, gdzie w paragrafie 3 czytamy: „Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania”. Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje treści praw człowieka, pozostawiając to zadanie samej Organizacji. Aktami, które wyłoniły się na skutek podjętych przez ONZ działań były: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz dwa Protokoły Fakultatywne: ustanawiający prawo do wnoszenia indywidualnej petycji (1966 r.) i w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.). Powyższe dokumenty składają się na Międzynarodową Kartę Praw Człowieka
(^36) B. Banaszak, op. cit. , s. 32 i n. (^37) B. Banaszak, op. cit. , s. 3. (^38) M. Gawlik, op. cit., s. 3.
Nina Baranowska, Tomasz Chłopecki
i mogą one być uważane za autentyczną wykładnię praw człowieka, wymienionych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Wielu autorów uważa również, że Powszechna De- klaracja Praw Człowieka jest ukoronowaniem odrodzenia praw naturalnych przez spo- łeczność międzynarodową 39. Należy również podkreślić, że Karta jest dokumentem prawnie wiążącym jej strony, a zobowiązania w niej zawarte wszyscy członkowie po- winni wypełniać w dobrej wierze. W powojennej rzeczywistości kolejnym międzynarodowym aktem, tym razem o charakterze europejskim, była Europejska Konwencja Praw Człowieka, która weszła w życie w 1953 r. Przez wielu uczonych Europejska Konwencja Praw Człowieka bywa określana jako „klejnot w koronie” Rady Europy. Istota i szczególny charakter Konwen- cji polega nie tylko na wyliczeniu praw i wolności, do których ludzie są uprawnieni, ale przede wszystkim, co jest szczególnie ważne i zasługuje na podkreślenie, na ustanowie- niu procedury kontrolnej, wciąż unikalnej w skali światowej, która umożliwia żądanie zaprzestania naruszania praw, a tym samym pełną i skuteczną ochronę praw człowieka na skalę światową^40. Z rozdziału I Konwencji można wyprowadzić wniosek, że Europej- ska Konwencja Praw Człowieka nakłada na państwa–strony obowiązek dostosowywa- nia ich prawa krajowego do jej postanowień^41. Obowiązkiem ustawodawcy jest więc zapewnienie zgodności prawa wewnętrznego z Konwencją. Funkcję strażników pełnić mają w tym zakresie sądy powszechne oraz sądy konstytucyjne. W większości państw Europejska Konwencja Praw Człowieka jest elementem ich wewnętrznego porządku prawnego. Postanowienia Konwencji mają rangę ustawy zwykłej, w innych natomiast rangę ustawy konstytucyjnej (Austria), bądź zbliżoną do konstytucyjnej (Hiszpania, Szwajcaria)^42. Na podstawie Konwencji powołano do życia Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu^43. Prawa człowieka po II wojnie światowej zostały uznane za wartość obowiązującą na całym świecie i odtąd zaczęły one wyznaczać kierunek dalszej ewolucji systemów politycznych i prawa międzynarodowego^44. Umiędzynarodowienie problematyki prawa człowieka, z którym mamy wówczas do czynienia, wynika nie tylko ze wspomnianych już tragicznych doświadczeń totalitaryzmu, ale również z przeobrażeń doktryny liberal- nej. Warto zauważyć, że państwa europejskie zaczęły dostrzegać, że poza samym stwier- dzeniem o istnieniu ochrony i przestrzeganiu praw człowieka należy tworzyć i udostęp- niać każdemu obywatelowi mechanizmy do skutecznego egzekwowania tego prawa. Po przyjęciu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. pojawiło się wiele między- narodowych i regionalnych dokumentów mających na celu ochronę praw. Bardziej obie- cujące jednak wydawało się wcielenie praw człowieka do konstytucji poszczególnych
(^39) Ibidem , s. 8. (^40) B. Banaszak, op. cit. , s. 104. (^41) Ibidem , s. 105. (^42) Ibidem , s. 104-106. (^43) Skargi do Trybunału mogą składać zarówno osoby indywidualne, grupy osób i organizacje pozarządo- we (tzw. skargi indywidualne), jak i państwa-strony Konwencji. Stronami Konwencji są wszystkie 47 pań- stwa członkowskich Rady Europy – jest to obecnie warunek członkostwa w tej organizacji. (^44) W. Osiatyński, op. cit. , s. 8.
Nina Baranowska, Tomasz Chłopecki
tertio: każda jednostka może się domagać ochrony jej praw^52. Fundamentalne znaczenie ma również uznanie praw człowieka za zasadniczy cel porządku prawnego i państwa. Istotne są także elementy dotyczące źródeł praw człowieka i możliwości poznawczego ugruntowania jego praw^53. Formułując zatem przepisy chroniące prawa człowieka oraz określając procedury prawotwórcze należy mieć na względzie zarówno aspekt funda- mentalistycznego, jak i wolnościowego uwzględnienia praw człowieka. Prawa człowie- ka bywają również programowym celem rządów oraz są istotnym elementem polityki międzynarodowej. Rzeczą jednak nieuniknioną, w przypadku dążenia do możliwie peł- nej ochrony praw człowieka, jest rezygnacja z postulatu ograniczenia regulacji konsty- tucyjnych do przepisów stanowiących tworzywo pełnowartościowych norm prawnych^54. Zdaniem P. R. Baehra współczesna debata dotycząca praw człowieka powinna koncen- trować się wokół sześciu następujących problemów: uniwersalnego charakteru prawa człowieka, praw zbiorowych, praw społecznych, ekonomicznych i kulturalnych, korpo- racji transnarodowych, rozliczania przeszłości w zakresie masowych naruszeń praw człowieka oraz interwencji humanitarnej^55. Jednocześnie trzeba wskazać, że za wyod- rębnionymi przez Baehera problemami kryje się pewien szerszy proces polegający na zmianie paradygmatów we współczesnej filozofii prawa w ogóle, a filozofii prawa mię- dzynarodowego w szczególności^56. Jednym z najważniejszych zagadnień, a zarazem wyzwaniem we współczesnym świecie jest kwestia, jak z konstytucyjnych obietnic i zapewnień uczynić rzeczywiste i skuteczne metody oraz instrumenty przestrzegania i ochrony praw człowieka. Należy oczywiście mieć na względzie, iż w państwie konstytucyjnym to konstytucja określa, jakie inne wartości mogą zyskać pierwszeństwo przed prawami człowieka^57. Konstytu- cja określa również okoliczności i procedury zawieszenia niektórych praw w sytuacjach wyjątkowych, a każdy przypadek odstąpienia od tych praw przez władze publiczne, musi być uzasadniony i oparty na konstytucji, a niekiedy na normach prawa międzyna- rodowego. Zagwarantować zatem trzeba nie tylko otwartość na różnorodność sposobów rozwoju jednostek, ale i otwartość katalogu praw na dopełnienia i ewentualne korekty tych uprawnień. Prawa człowieka regulują zasady postępowania między jednostkami oraz całymi grupami a państwem 58. Roszczenia z tytułu praw człowieka są zawsze kierowane do państwa; są zawsze zapewniane i egzekwowane tylko przez państwo. W sposób jasny wyraził tę kwestię Sekretarz Generalny K. Anan w przemówieniu z 20 września 1999 r. przed Zgromadzeniem Ogólnym ONZ, stwierdzając, „że suwerenność państwa jest rede- finiowana przez siły globalizacji i współpracy międzynarodowej”. Coraz powszechniej
(^52) W. Osiatyński, op. cit. , s. 2-3. (^53) M. Piechowiak, op. cit. , s. 36. (^54) Ibidem , s. 35. (^55) J. Symonides, Stosunki międzynarodowe, t. 25, Warszawa 2002, s. 7-20. (^56) J. Zajadło, op. cit. , s. 28. (^57) M. Piechowiak, op. cit. , s. 9. (^58) W. Osiatyński, op. cit. , s. 1.
Kilka słów o kształtowaniu się praw człowieka w okresie XVIII-XX w.
zatem powinno się rozumieć, że to państwo służy ludziom, a nie odwrotnie. Prawa czło- wieka to uprawnienia przypisane każdej jednostce wynikające z jej przyrodzonej godno- ści^59. Praw tych zatem nie można człowieka pozbawić, nie można się ich zrzec, a pań- stwo w sposób zupełny musi je respektować.
(^59) A. Łopatka, Jednostka, jej prawa człowieka, Warszawa 2002, s. 13–14.
