Pobierz Klasyfikacja języków semickich i więcej Publikacje w PDF z Historia tylko na Docsity! Studia Leopoliensia 4 (2011) s. 137-155 Klasyfikacja języków semickich MARCIN MAJEWSKI UNIWERSYTET PAPIESKI JANA PAWŁA II Rodzina języków semickich należy do wielkiej grupy semito-chamickiej czy – ostatnio częściej używana nazwa – afroazjatyckiej. Do semickiej grupy językowej zalicza się szereg języków współczesnych i wymarłych. Językami tymi mówi się obecnie na Bliskim Wschodzie (czyli w Azji Zachodniej), ale najstarsze świadectwa spisane sięgają III tysiąclecia przed Chr. Jest to więc jedyna grupa językowa, której dzieje mogą być przedmiotem obserwacji przez niemal cztery i pół tysiąca lat. Dotychczas sklasyfikowano ok. siedemdziesięciu języków semickich 1 . Wszystkie pochodzą ze wspólnego pnia, za który uznaje się język protosemicki, który – zdaniem uczonych – jest czymś więcej niż tylko umowną nazwą dla wspólnych elementów omawianej rodziny językowej; przyjmuje się, że rzeczywiście taki istniał. Wśród języków semickich najliczniej używanym jest arabski (posługuje się nim ponad 200 mln ludzi), jednak nas bardziej interesują języki biblijne: hebrajski i aramejski oraz ich bliscy „kuzyni”, jak języki fenicki, moabicki, edomicki czy ugarycki. W artykule tym zajmiemy się klasyfikacją języków semickich oraz omówieniem dwóch grup najbardziej spokrewnionych z laszon hakkodesz – hebrajskim językiem Biblii. Do dziś jest nie jest jednoznacznie ustalona klasyfikacja języków semickich, a wśród nich hebrajskiego, aramejskiego czy ugaryckiego. Literatura na ten temat jest liczna 2 , jednak 1 Niuanse wynikają z płynnej granicy pomiędzy językiem a dialektem oraz z braku tekstów pisanych dla niektórych wyodrębnionych dialektów. 2 Hoftijzer J., Jongeling K., Dictionary of the North-West Semitic inscriptions, t. I-II, Leiden - New York: Brill 1995; Ginsberg H.L., The Northwest Semitic Languages, w: The World History of the Jewish People, 138 brak szerokiego consensusu, a wzajemne podziały niejednokrotnie się wykluczają. Tradycyjnie przyjmowany podział języków semickich wygląda następująco: Języki semickie: (1) języki wschodniosemickie (Mezopotamia) tu m.in. j. akadyjski, asyryjski, babiloński (dialekty akadyjskiego), eblaicki (2) języki zachodniosemickie (w przybliżeniu kraje Lewantu) (a) semickie północno-zachodnie (Syria, Palestyna, Transjordania) tu m.in. j. ugarycki, fenicki, hebrajski (j. kananejskie), aramejski (b) semickie południowo-zachodnie (Arabia, Etiopia) tu m.in. j. arabski, etiopski i południowoarabski Podział ten opiera się na poglądzie, że pierwszy rozłam w obrębie j. semickich dokonał się przed 3000 r. przed Chr. i oznaczał podział na wschodniosemicki (reprezentowany przez j. akadyjski) i zachodniosemicki. Przed 2000 r. zachodniosemicki podzielił się na gałąź północną i południową. W gałęzi północnej nastąpił podział na kananejski i aramejski, a w gałęzi południowej na arabski z jednej strony i na południowoarabski i etiopski z drugiej. Jednak koncepcja takiego podziału języków semickich wymaga modyfikacji lub zastąpienia, odkąd odkryto nowe języki (m.in. dialekty „paleosyryjskie” z Ebla i Mari), które t. 1/2, Tel Aviv: Patriarches 1970; Huehnergard J., Remarks on the Classification of the Northwest Semitic Languages, w: The Balaam Text from Deir Alla Re-evaluated: proceedings of the international symposium held at Leiden, 21-24 August 1989, Leiden: Brill 1990, 282-93; Kaufman S.A., The Classification of North West Semitic Dialects of the Biblical Period and Some Implications Thereof, w: Proceedings of the Ninth World Congress of Jewish Studies (Panel Sessions: Hebrew and Aramaic Languages), Jerusalem: World Union of Jewish Studies 1988, 41-57; van der Merwe C.H.J., Review of Dictionary of the North-west Semitic inscriptions, Journal of Northwest Semitic Languages; Moran W.L., The Hebrew language in its Northwest Semitic background, w: The Bible and the Ancient Near East. Essays in Honor of William Foxwell Albright, red. G. Ernest Wright, New York: Garden City 1961, 53-72 (reprint - New York: Anchor Book Edition 1965); Naveh J. Early History of the Alphabet: An Introduction to West Semitic Epigraphy and Palaeography, Jerusalem: Magnes 2 1987 (specjalna sekcja poświęcona j. zachodniosemickim); Obermann J., The archaic inscriptions from Lachish, a non-Phoenician system of the North Semitic alphabet, Baltimore, Maryland, American Oriental Society 1938; Parker S.B., Stories in Scripture and Inscriptions: Comparative Studies on Narratives in Northwest Semitic Inscriptions and the Hebrew Bible, Oxford: Oxford University Press 1997; Smith M.S., The origins and development of the waw-consecutive: Northwest Semitic evidence from Ugarit to Qumran, Atlanta: Scholars Press 1991. 141 określonym słowom. Tym niemniej dwujęzyczny słownik z Ebli i imiona własne wskazują już na współistnienie dwóch tradycji językowych. Mówione języki były z pewnością liczniejsze od języka pisanego (koinè). Istnieje konieczność dalszych badań i nowych odkryć dla ustalenia, jak wiele semickich języków lub dialektów można wyodrębnić na omawianym tu obszarze 7 . B) Amorycki (amorytycki) Dialektami określonymi jako język amorycki mówiono w północnej Syrii i północnej Mezopotamii w drugiej połowie III tysiąclecia i pierwszej połowie II tysiąclecia przed Chr. Nazwa wywodzi się od akadyjskiego Amurru, którym określani byli semiccy koczownicy w Syrii i Palestynie oraz Mezopotamii ok. 2300 r. przed Chr. – stąd współczesna nazwa Amoryci 8 . Zróżnicowane formy j. amoryckiego znane są gł. dzięki licznym imionom własnym, które pojawiają się w tekstach klinowych w Mari lub z zapożyczeń słów amoryckich przez pisarzy z tego starożytnego królestwa. Według tradycyjnego podziału amorycki funkcjonuje jako semicki północno-zachodni (grupa ugaryckiego i hebrajskiego). Jednak obszar geograficzny zamieszkiwania Amorytów i pokrewieństwo z paleosyryjskim sugeruje zaliczenie go do języków północnosemickich według podziału drugiego 9 . C) Ugarycki 10 7 Szerzej zob. L. Cagni (red.), La lingua di Ebla, Napoli 1981; M. Krebernik, Die Beschwörungen aus Fara und Ebla: Untersuchungen zur ältesten keilschriftlichen Beschwörungsliteratur (Texte und Studien zur Orientalistik 2), Hildesheim – Zurich - New York 1984; J.-M. Durand, Archives épistolaires de Mari 1/1 (Archives royales de Mari 26), Paris: Le Cerf 1988; tenże, Les documents épistolaires du palais de Mari, t. I-III (Littératures anciennes du Proche-Orient 16 - 18), Paris: Le Cerf 1997-2000. 8 Amurru (akad. „ludzie z Zachodu”) to nasi Amoryci – starożytny zachodniosemicki lud koczowniczy, pokrewny Kananejczykom, odnotowany już w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III tysiącleciu p.n.e., jako lud "Amurru". Zawładnął on Mezopotamią i uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie w II tysiącleciu p.n.e. Amoryci wielokrotnie wspominani są w Biblii (gł. w tzw. dziele deuteronomistycznym Joz – 2 Krl), np. Joz 24,11: Przeprawiliście się następnie przez Jordan i przyszliście do Jerycha. Mieszkańcy Jerycha walczyli z wami, a również Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydałem ich w wasze ręce (często właśnie w takiej sekwencji z innymi ludami tych terenów) lub Joz 10,5: Połączyło się więc pięciu królów amoryckich: król Jerozolimy, król Hebronu, król Jarmutu, król Lakisz i król Eglonu - oni i całe ich wojsko oblegli Gibeon i uderzyli na nie. Niektórzy badacze własnie wśród Amorytów szukają protoplastów Hebrajczyków. 9 Szerzej zob. J.C. Greenfield, Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of Semitic Studies, Jerusalem 1969, 92-101; H.B. Huffmon, Amorite Personal Names in the Mari Texts, Baltimore 1965; M.P. Streck, Das ammuritische Onomastikon der altbabylonischen Zeit I (AOAT 271/1), Münster 2000. 10 Szerzej zob. M. Majewski, Ugarit – historia, religia, literatura, język na tle Biblii Starego Testamentu, UPJP II, Kraków 2010 (m.in. na https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski). 142 Do gałęzi północnosemickiej zaliczamy również język ugarycki, język tabliczek odkrytych w Ras Szamra od 1929 r. Teksty klinowe tam odkryte datowane są na XIV – XII w. przed Chr. Ugarycki zapisywano klinowym pismem alfabetycznym o 30 prostych znakach, które przekazują pojedyncze spółgłoski. Nowy alfabet odczytano już po roku, właśnie dzięki wstępnemu zakwalifikowaniu ugaryckiego do grupy języków semickich. Alfabet ten nie jest samodzielnym wynalazkiem, ale wzoruje się na alfabecie fenickim (kananejskim), z tym, że dostosowany jest do pisma klinowego. Już na samym początku badań zwrócono uwagę, że język Ugarit wykazuje wiele podobieństw do języka hebrajskiego. Jednak według tego podziału nie należy on do grupy „kananejskiej” (grupy j. hebrajskiego) – gdyż jego system czasownikowy jest zbliżony do akadyjskiego i posiada też inne cechy nie spotykane w grupie kananejskiej. Na zasadzie pewnych podobnych właściwości umieszczamy go w tej samej grupie, co paleosyryjski i amorycki 11 . 2) Języki zachodniosemickie Języki zachodniosemickie dzieli się tradycyjnie na dwie grupy: kananejską oraz aramejską, z odpowiednio hebrajskim oraz syryjskim jako głównymi językami literackimi. Także języki ugarycki i amorycki często uznawane są za starsze formy kananejskiego, jednak różnice w morfologii i składni (obok podobieństw), a także różnica czasowa ich funkcjonowania skłaniają do sklasyfikowania ich jak wyżej. 11 E. Lipiński, Język ugarycki a hebrajszczyzna ksiąg biblijnych, Studia Judaica 11 (2008) 301-307; A. Tronina, Podstawy gramatyki języka ugaryckiego. Z dodatkiem wyboru tekstów i słownikiem (Studia Biblica 13), Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006; Y. Avishur, Stylistic Studies of Word-Pairs in Biblical and Ancient Semitic Literature (AOAT 210), Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1984; M. Dahood, Ugaritic- Hebrew philology: marginal notes on recent publications (Biblica et Orientalia 17), Rome: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1965; M. Dietrich, O. Loretz, Zur Ugaritischen Lexikographie (V), UF 4 (1972) 33-35; M.C.A. Korpel, J.M. Oesch (red.), Layout markers in biblical manuscripts and Ugaritic tablets, Assen: Van Gorcum 2005; D. Pardée, Ugaritic and Hebrew poetic parallelism (Supplements to VT 39), Leiden: E.J. Brill 1988. Bibliografie: J.-L. Cunchillos, La trouvaille épigraphique de l’Ougarit, 2. Bibliographie, Paris: Recherche sur les Civilisations 1990; M. Dietrich i in., Ugarit-Bibliographie 1921-1971 (AOAT 20), Kevelaer: Butzon und Bercker i Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1973-1987; Dietrich M., Loretz, O. Analytic Ugaritic bibliography 1972-1988 (AOAT 20/6), Kevelaer: Butzon & Bercker i Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1996; Pardee D., Ugaritic Bibliography, Archiv für Orientforschung 34 (1987) 366-471. Konkordancje: J.-L. Cunchillos, J.P. Vita, J.A. Zamora., A concordance of Ugaritic words, t. I-V, Piscataway, NJ: Gorgias Press 2003; Whitaker R.E., A Concordance to the Ugaritic Literature, Cambridge, MA 1972; Young G.D., Concordance of Ugaritic (Analecta Orientalia 36), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1956. Czasopisma: Syria (Paris: Paul Geuthner 1920-); Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch für die Altertumskunde Syrien-Palästinas (Kevelaer: Verlag Butzon & Bercker 1969-). 143 A) Kananejski Nazwa pochodzi od terminu Kanaan, starożytnego określenia (nie tylko biblijnego) terytorium Palestyny i południowej Syrii 12 . Określa zwłaszcza starszą fazę języków kananejskich, które znamy ze źródeł z II tysiąclecia przed Chr. Stąd czasem mowa o starokananejskim 13 . Języki Kanaanu I tysiąclecia to: hebrajski, fenicki (wraz z wywodzącym się z niego punickim), ammonicki, moabicki i edomicki. Hebrajski jest jedynym językiem tej grupy, który przetrwał poza okres starożytny. a) Starokananejski Starokananejski to język zachowany m.in. w licznych kananejskich glosach listów akadyjskich (babilońskich) z Tell el-Amarna, gdzie można rozpoznać kilka specyficznych cech językowych. Starokananejskie formy języka z II tysiąclecia przed Chr. przechowały się również do pewnego stopnia w tekstach tabliczek starobabilońskich z Hazor 14 . b) Hebrajski Hebrajski jest formą mówionego języka kananejskiego na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego od ok. 1000 r. przed Chr. Obejmuje on dwa główne dialekty: izraelski 12 Nazwa „Kanaan” może pochodzić od słowa huryckiego, oznaczającego purpurę (kinahhu), co wiązałoby ją z Fenicjanami. Za związkiem tym przemawia też określenie w języku hebrajskim kena‘ănî (Kananejczycy), które przyjęło wtórne znaczenie jako „kupcy”, „handlarze”. 13 Szerzej zob. Donner H., Rollig W., Kanaanäische und aramäische Inschriften, t. I-III, Wiesbaden 5 1962-64; Greenfield J.C., Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of Semitic Studies, Jerusalem 1969, 92-101; Halpern B., Dialect Distribution in Canaan and the Deir Alla Inscriptions, w: "Working with No Data”: Semitic and Egyptian Studies Presented to Thomas O. Lambdin, red. D.M. Golomb, Winona Lake, IN: Eisenbrauns 1987, 119-39; Harris Z.S., Development of the Canaanite dialects; an investigation in linguistic history (American Oriental Society 16), New Haven: American Oriental Society 1939; New York: Kraus Reprint Corp. 1967; Izre’el S., Canaano-Akkadian (Languages of the World/Materials 82) Munchen: LINCOM Europa 1998; second printing, with minor corrections 2005. 14 Szerzej zob. Blau J., Some Difficulties in the Reconstruction of 'Proto-Hebrew' and 'Proto- Canaanite', w: In Memoriam Paul Kahle, BZAW 103 (1968) 29-43; Rainey A.F., Canaanite in the Amarna tablets: a linguistic analysis of the mixed dialect used by scribes from Canaan (Handbuch der Orientalistik. Erste Abteilung, Der Nahe und Mittlere Osten Handbook of Oriental studies. The Near and Middle East 25), Leiden: E.J. Brill 1996; Rainey A.F., The Ancient Hebrew Prefix Conjugation in the Light of Amarnah Canaanite, Hebrew Studies 27 (1986) 1-19. 146 Murabba'at czy Nachal Chewer, gdzie obok licznych tekstów administracyjno-gospodarczych znaleziono również hebrajskie listy Szymona Bar Kochby. Jednak faktem jest, że aramejski dominował niepodzielnie: sumeryjski oraz języki Kanaanu były już martwe, akadyjski wymierał, hebrajski pozostał językiem religijnym i literackim judaizmu, mówiono nim gdzieniegdzie, a greki i perskiego używały tylko elity. Od Iranu aż po Egipt w mowie i piśmie większość ludności używała aramejskiego. Ukazałem pokrótce zmiany języka w czasie i wyróżniłem cztery fazy rozwoju hebrajskiego biblijnego: hebrajski archaiczny (paleohebrajski), klasyczny hebrajski, późnobiblijny hebrajski, język Księgi Syracha i zwojów znad Morza Martwego. W szerszym omówieniu należałoby także uwzględnić – na ile to możliwe – dialektyczne różnice zachodzące w różnych regionach posługiwania się biblijnym hebrajskim (np. Królestwo Płn. i Królestwo Płd.) oraz różnice między biblijną poezją i prozą. Hebrajski misznaicki (200 przed Chr. – 500 r. po Chr.) W czasach po Chrystusie Żydzi potrafili czytać i modlić się po hebrajsku, ale w życiu codziennym posługiwali się innymi językami. Początkowo był to aramejski, później języki krajów, które zamieszkiwali. Hebrajski w III w. po Chr. zupełnie wyszedł z potocznego użycia. Okres hebrajskiego misznaickiego bierze nazwę od języka Miszny, gdzie spotykamy język o zmienionej składni w stosunku do tej biblijnej i nowe słownictwo. Do czasu powstania Miszny (ok. 200 r. po Chr.) mówi się o tannaickim 18 hebrajskim, a potem o hebrajskim amoraickim 19 . Wyrazy używane wcześniej w języku biblijnym w okresie tym zmieniły swoje znaczenie lub ich znaczenie zostało poszerzone. Poza tym wiele słów zapożyczano z języków: aramejskiego, greckiego, łaciny, perskiego. Wprowadzono również zmiany w konstrukcji składniowej języka pod wpływem aramejskiego oraz sprecyzowano i ułatwiono zasady posługiwania się czasami. Hebrajski średniowieczny (500 – 1880 r.) 18 Tannaici – uczeni żydowscy zajmujący się komentowaniem i wyjaśnianiem Biblii hebrajskiej, przede wszystkim Tory, oraz dostosowywaniem jej zasad do zmieniającej się sytuacji i warunków życia. Działali w okresie od ok. 20 r. po Chr. (często również cezura 70 roku) roku do 220 roku. Ich komentarze zostały zawarte w Misznie. 19 Amoraici – uczeni żydowscy kontynuujący prace Tannaitów dotyczące komentowania i wyjaśniania Biblii hebrajskiej, przede wszystkim Tory i Miszny. Owocem ich pracy były Talmud Babiloński (ukończony w VI wieku) i Jerozolimski (ukończony w V wieku). 147 Jest to czas, gdy język hebrajski zanika w mowie, w znacznej mierze w twórczości literackiej Żydów, pozostając jedynie językiem liturgicznym. Od XIV w. wraz z upadkiem, jaki zaznaczył się wówczas w judaizmie, hebrajski stał się jednym z najbardziej zaniedbanych języków. Zamiast niego rozwinęły się w średniowieczu w społecznościach żydowskich takie języki jak jidysz w Europie Środkowo-Wschodniej (aszkenazyjczycy) oraz ladino-dżudezmo w basenie Morza Śródziemnego (sefardyjczycy). Te dwa samodzielne języki powstały z dialektów i języków używanych przez diasporę żydowską z włączeniem słów i elementów języków narodów sąsiadujących ze skupiskami Żydów. Jednakże ani dżudezmo ani jidysz nie były nowoczesnym językiem hebrajskim. Popularny jidysz może być traktowany raczej jako język germański, powstały przez połączenie j. hebrajskiego i średnio-wysoko-niemieckiego z elementami polskiego, ukraińskiego i języków romańskich. Hebrajski nigdy jednak nie wymarł. Z XV wieku naszej ery pochodzi świadectwo pielgrzymów o istnieniu sporej grupy żydów w Jerozolimie mówiącej między sobą po hebrajsku. W 1577 roku w Cfat (okolice Jeziora Galilejskiego) powstaje żydowska drukarnia – pierwsza drukarnia nie tylko w ziemi Izraela, ale w ogóle w Azji, a w 1728 roku w Amsterdamie wychodzi pierwsza gazeta hebrajskojęzyczna. Hebrajski nowożytny (od 1881 – aktualnie) Podobnie jak esperanto, nowoczesny język hebrajski nie jest językowym tworem narodu i ewolucji jezyka, lecz w dużej mierze pomysłem i tworem jednej osoby. Żydzi bowiem nie chcieli wracać do hebrajskiego, uważając, że jest to język święty i dlatego nie wolno rozmawiać po hebrajsku, można jedynie modlić się w tym języku. Sądzili, iż hebrajski jest językiem martwym, i nie ma w nim dość słów, aby używać go na co dzień. Osobą, która zaczęła mówić po hebrajsku w życiu codziennym we własnym środowisku, był rabin Eliezer Perelmann (znany pod nazwiskiem Ben Jehuda). Już w 1879 roku w wydawanym w Wiedniu po hebrajsku czasopiśmie adresowanym do rosyjskich żydów „Świt” („הרחש”) są publikowane artykuły Eleazara Ben-Jehudy „Palące pytanie”. Stają się one manifestem przywrócenia hebrajskiego do mowy potocznej jako warunku narodowego odrodzenia. Data 1881 – oczywiście umowna – wskazuje na rok, w którym Ben Jehuda przyjechał do Palestyny i tam zaczął swoje dzieło. Rabin wraz z innymi Żydami, podzielającymi jego pogląd, nauczał hebrajskiego w szkołach, mówiąc na lekcjach wyłącznie po hebrajsku. Napisał też Wielki Słownik Języka Hebrajskiego, gdzie umieścił słowa 148 pochodzące z Biblii, a także wiele nowych słów, czy to szukając inspiracji w starej literaturze lub po prostu wymyślając nowe słowa (jak pociąg, gazeta, moda, biuro, lody i inne; w sumie stworzył ich ok. 4000). Znaczny wpływ na wskrzeszenie języka hebrajskiego wywarły idee syjonistyczne. Pod ich wpływem rozpoczęto prace kontynuujące dzieło Ben Jehudy, a jego samego okrzyknięto „wskrzesicielem hebrajszczyzny”. W 1913 roku j. hebrajski staje się oficjalnie głównym językiem żydowskich szkół w Palestynie, a w 1918 w Jerozolimie powstaje Uniwersytet Hebrajski (יטההאוניברס העברית ). Słownictwo nowo-hebrajskiego oparto na języku biblijnym, składnię zaś zaczerpnięto z pism rabinackich. Fonetyka została oparta na historycznej wymowie aszkenazyjskiej. Wymowa ta cechuje się zanikiem (pod wpływem języków indoeuropejskich) typowo semickich spółgłosek gardłowych i emfatycznych. We współczesnym hebrajskim wykształcił się system czasów (przeszły, teraźniejszy, przyszły). Dziś język hebrajski to żywy język, stale się rozwijający. Od chwili powstania państwa Izrael w 1948 jest oficjalnie językiem urzędowym tego kraju. Mimo że arabski przetrwał u Żydów orientalnych, a jidysz u części Żydów aszkenazyjskich (pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej), 88% mieszkańców Izraela mówi biegle po hebrajsku. c) Fenicki 20 Fenicki jest formą kananejskiego języka, jakim mówiono w I tysiącleciu przed Chr. w położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego miastach, takich jak Arwad, Byblos, Tyr i Sydon, w miejscowościach sąsiadujących, w osadach i koloniach założonych na terytorium Anatolii i na atlantyckim wybrzeżu Hiszpanii i Maroka, w koloniach fenickich w Afryce oraz na Cyprze, Sycylii, Sardynii. Materiał epigraficzny odnajdywany po dziś dzień poświadcza istnienie dialektów fenickiego zarówno na obszarze Fenicji, jak i na terytoriach zamorskich 21 . 20 Szerzej zob. M. Majewski, Fenicki - język Byblos, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w kulturze świata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Kraków: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 119-141. 21 Słowniki: C.R. Krahmalkov, Phoenician-Punic Dictionary, Leuven 2000; R.S. Tomback, A Comparative Semitic Lexicon of the Phoenician and Punic Languages, Missoula, Mont.: Scholars Press for the Society of Biblical Literature 1978. W internecie dostepny jest także słownik fenicki online (po angielsku): M. Kassab, Online Phoenician Dictionary http://www.canaanite.org/dictionary/ (20-06-2011), jednak z bardzo ograniczonym słownictwem. Gramatyki: A. van den Branden, Grammaire phenicienne, Beyrouth: Librairie du Liban 1969; Friedrich J., Phönizisch-punische Grammatik (Analecta Orientalia 32), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1951; Friedrich J., Rolling W., Phönizisch-Punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi Guzzo - unter Mitarbeit von Werner R. Mayer (Analecta Orientalia 55), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1999; Harris Z.S., A Grammar of the Phoenician Language, New Haven, Conn.: American Oriental Society 1936; Krahmalkov C.R., A Phoenician-Punic Grammar, Leiden - Boston: E.J. Brill 2001; 151 Poza stelą Meszy język moabicki widnieje na innej inskrypcji oraz kilku pieczęciach datowanych na okres od IX do VI w. przed Chr. Choć w inskrypcjach użyto wczesnohebrajskich (paleohebrajskich) znaków alfabetu, to moabicki nie może być uznany za dialekt języka hebrajskiego 28 . f) Edomicki Do pewnego czasu traktowano język edomicki jako przypuszczalnie istniejący, gdyż twierdzono, że nie zachowały się żadne zabytki spisane w tym języku. W rzeczywistości jest on poświadczony przez kilka inskrypcji. Mimo bardzo słabej wiedzy o tym języku paleografia i morfologia ujawniają nieco charakterystycznych dla niego cech. Jeśli chodzi o obszar, był on językiem kananejskim południowej Transjordanii i wschodniego Negewu. 2) Aramejski Poza językami kananejskimi wykształciła się w gałęzi zachodniosemickiej grupa języka aramejskiego. Aramejski tworzy bardzo szeroką i terytorialnie rozległą grupę. Najwcześniejsze świadectwo pisane pochodzi z IX w. przed Chr., a kilka jego dialektów przetrwało do naszych czasów. W rozwoju aramejskiego wyróżnia się wiele etapów i współczesnych sobie dialektów 29 . a) Staroaramejski Staroaramejski reprezentowany jest przez ciągle rosnącą liczbę inskrypcji z okresu od IX do VII w. przed Chr. Są one odkrywane przede wszystkim na terenie Syrii, ale też południowo-wschodniej Turcji, zachodniego Iranu, północnego Izraela i północnej Transjordanii. Nie ma istotnych różnic w kształcie liter i pisowni poszczególnych tekstów, jednak morfologiczne różnice uwydatniają fakt istnienia szeregu dialektów. W pobliżu Aleppo odkryto słynną inskrypcję ku czci boga Melkarta, wzniesioną przez Bar-Hadada, króla Arpadu. W starożytnym mieście Damaszku – stolicy oraz największym mieście syryjskim – nie odnaleziono żadnych inskrypcji aramejskich, ponieważ starożytne ruiny leżą głęboko pod miastem współczesnym, co uniemożliwia prowadzenie prac wykopaliskowych. b) Aramejski urzędowy (imperialny) 28 Szerzej zob. F.I. Andersen, Moabite Syntax, Or 35 (1966) 81-120; K.P. Jackson, The Language of the Mesha Inscription, w: A. Dearman (red.), Studies in the mesha Inscription and Moab, Atlanta 1989. 29 Szeroką bibliografię j. aramejskiego (słowniki, gramatyki, kursy, opracowania tematyczne i szczegółowe) zamieściłem na www.orygenesorg.blogspot.com 152 Aramejski urzędowy to język aramejski dokumentów Imperium Achemenidów, choć niektórzy uczeni rozszerzają to określenie także na wcześniejsze teksty. Od VIII w. przed Chr. aramejski stał się łatwym środkiem porozumiewania listowego, a z czasem stał się szeroko używanym językiem potocznym, którym posługiwano się w najróżniejszych sprawach. Nie oznaczało to zaniku innych języków, ale dwujęzyczność mieszkańców Bliskiego Wschodu. Aramejski stał się lingua franca na całym tamtym terenie, a następnie językiem administracji Imperium Achemenidów aż do końca IV w. przed Chr. Tym językiem spisane są listy i dokumenty cytowane w Księdze Ezdrasza. c) Aramejski język literacki Standardowa aramejszczyzna literacka pojawiła się w VII w. przed Chr. i była używana równolegle z językiem urzędowym Imperium Achemenidów. Najwcześniejsze przykłady tej formy języka to opowieść o Achikarze i narracja w aramejskiej części Księgi Ezdrasza. Potem spotykamy go w Księdze Daniela, a także w literackich kompozycjach odkrytych w Qumran (Genesis Apokryphon, Targum 30 do Księgi Hioba). Spotykamy go także w targumach do Pięcioksięgu i do proroków, znanych odpowiednio jako Targum Onkelos 31 oraz Targum Jonatan 32 . Dużo później język obecny jest także w tzw. „Zwoju Antiocha” 33 . 30 Targum (aram./hebr. תרגום – „tłumaczenie”) to stosunkowo swobodny przekład hebrajskiego tekstu Starego Testamentu na język aramejski. Sam termin pierwotnie odnosił się do ustnych wyjaśnień Biblii hebrajskiej na synagogalnych nabożeństwach. Z czasem zaczęli je spisywać tłumacze zwani meturgemanim. Targumy tworzono po powrocie z niewoli babilońskiej, gdy aramejski stał się powszechnie używanym językiem potocznym na Bliskim Wschodzie. Targumy palestyńskie i babilońskie różniły się językowo. Ponadto targumy powstające w Palestynie były o wiele mniej dosłownymi tłumaczeniami, często stawały się faktycznie parafrazami oryginalnego tekstu. 31 Targum Onkelosa zawiera przekład Pięcioksięgu Mojżesza. Zyskał on wielką powagę wśród Żydów od IV w. po Chr. Opracowania: Frank Y., Grammar for Gemara and Targum Onkelos: An Introduction to Aramaic, Jerusalem: Ariel, United Israel Institutes 1995; Klein M.L., The Fragment-Targums of the Pentateuch According to Their Extant Sources (Analecta Biblica 76), Rome: Biblical Institute Press 1980; Maori M., Targum Ha-Peshi'teta La-Torah 'Veha-Parshanut Ha-Yehudit Ha-Kedumah, Jerusalem: Magnes 1995; Tal A., Ha-Targum Ha-Shomroni La-Torah: Mahadurah Bi'kortit, Me'korot U-Me'h'karim Ba-Lashon Ha-'Ivrit Uva- Te'humim Ha-Semukhim Lah; Sefer 4.-6. Tel-Aviv: Universi'tat Tel-Aviv Bet ha-sefer le-mada'e ha-Yahadut 1980. 32 Targum Jonatan zawiera przekład ksiąg historycznych i prorockich, jego język jest zbliżony do języka Targumu Onkelosa. Opracowania: W. Chrostowski, Literatura targumiczna a Septuaginta, CT 63 (1993) 49-68; R. Le Déaut, The message of the New Testament and the Aramaic Bible (Targum), Roma: Biblical Institute Press 1982. Tekst targumów biblijnych: A. Díez Macho, Neophyti 1, Targum Palestinense Ms. De La Biblioteca Vaticana, Seminario Filológico Cardenal Cisneros Del Instituto Arias Montano (Textos y estudios 7-11, 20), Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas 1968; A. Sperber (red.), The Bible in Aramaic: based on old manuscripts and printed texts, t. I-IV, Leiden: E.J. Brill 1959-1967. 153 d) Średnioaramejski Nazwę „średnioaramejski” stosuje się do dialektów aramejskich na przestrzeni czasowej od III w. przed Chr. do III w. po Chr. Aramejski palestyński reprezentowany jest przez dokumenty i listy Bar Kochby (132–135 r.) odkryte na Pustyni Judzkiej. Tym językiem mówił także Jezus i Jego uczniowie, gdyż był to codzienny język większości mieszkańców Judei (hebrajski używany był w modlitwie i do świętych tekstów). Aramejski wypierał nie tylko j. hebrajski, ale także inne języki. Do tej grupy należy także język nabatejski, dokumenty w tym języku znaleziono również na Pustyni Judzkiej. Aramejski nabatejski był językiem pisanym arabskiej ludności, której głównym centrum była Petra. W grupie tej wyróżniamy także inne dialekty i odmiany średnioaramejskiego (jak galilejski, palmyreński itd.). e) Późnoaramejski Język późnoaramejski począwszy od III w. po Chr. rozróżniamy na dwie odrębne grupy: zachodnią i wschodnią. Pierwsza jest reprezentowana przede wszystkim przez teksty z Palestyny, z których najważniejsze to Talmud palestyński (jerozolimski) 34 oraz Targum Neofiti 35 . Natomiast druga, grupa wschodnia, jest reprezentowana przez literacki język syryjski, mandejski i aramejski judeo-babiloński. Podsumowanie Moje badanie języków semickich służy pełniejszemu zrozumieniu języka Biblii, hebrajskiego klasycznego. Wspólna historia i tak liczne podobieństwa na wielu poziomach 33 Szerzej zob. H. Bauer, P. Leander, Grammatik des Biblisch-Aramäischen, Halle 1927 (reprint 1969); B. Grossfeld, A bibliography of Targum literature, t. I-II; New York: Ktav Publishing Hause 1972-1977; A. Sperber, The Targum and the Hebrew Bible, Leiden: E.J. Brill 1973. 34 Talmud jest komentarzem do biblijnej Tory (Pięcioksięgu), w którym wyjaśniono jak przestrzegać prawo zawarte w Torze w warunkach, jakie zapanowały wśród Żydów wypędzonych z Palestyny w II w. po Chr. Można powiedzieć, że Talmud jest czymś w rodzaju katechizmu obowiązującego wyznawców judaizmu. Składa się z dwóch części: Miszny i Gemary. Miszna jest komentarzem do Tory. Natomiast Gemara, która jest bardzo obszernym komentarzem do Miszny, powstawała w dwóch największych żydowskich ośrodkach teologicznych, stąd istnieją dwa Talmudy: jerozolimski i babiloński. Ten drugi (hebr. Talmud bawli) jest obszerniejszy i uważany za ważniejszy. Zob. np. A. Cohen, Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących religii, etyki i prawodawstwa, Warszawa 1995; M. Poradowski, Talmud czy Biblia, Warszawa: Fulmen 1993; Poznań: Wers 1998; Wrocław: Nortom 2003. 35 A. Díez Macho, Neophyti 1, Targum Palestinense Ms. De La Biblioteca Vaticana, Seminario Filológico Cardenal Cisneros Del Instituto Arias Montano (Textos y estudios 7-11, 20), Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas 1968.