Komisja Edukacji Narodowej: Perspektywy Badawcze w Kręgu Historii Kultury Intelektualnej, Streszczenia z Logika

Pobierz Komisja Edukacji Narodowej: Perspektywy Badawcze w Kręgu Historii Kultury Intelektualnej i więcej Streszczenia w PDF z Logika tylko na Docsity!

R O C Z N I K I KULTUROZNAWCZE Tom I – 2010

KS. STANISŁAW JANECZEK *

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ

PERSPEKTYWY BADAWCZE W KR GU HISTORII KULTURY INTELEKTUALNEJ

Niew#tpliwe sukcesy w badaniach nad Komisj# Edukacji Narodowej (KEN), zwłaszcza zwi#zane z dwóchsetleciem tej instytucji o%wiatowej, wydaj# si" sta' u podstaw odwa!nej opinii Kamili Mrozowskiej, wybitnego historyka o%wiaty, która postulowała przed laty „nie tyle rozszerzenie kwerendy, ile raczej dokonanie bardziej krytycznej analizy dost"pnych $ródeł oraz wła%ci- wego uj"cia i wykorzystania zarówno opublikowanych materiałów, jak i ró!- nego rodzaju opracowa&”^1. Ta propozycja, tak zasłu!onej badaczki dziejów KEN, cho' formułowana by' mo!e w perspektywie planowanych wówczas dwu syntez KEN^2 , wydaje si" nie tylko słuszna, ale tak!e nadal aktualna. Wymaga to najpierw przemy%lenia samych podstaw metodologicznych historii o%wiaty, która – jak s#dz" – winna by' wzbogacona pełniej o wymiar społeczno-kulturowy. W tej dopiero perspektywie niezb"dne jest podj"cie bada& komparatystycznych nad o%wieceniowym szkolnictwem europejskim, b"d#cym punktem odniesienia reform rodzimych. Dotyczy to najpierw, ce- nionych przez badaczy KEN, działa& uznawanych wprost za post"powe, które miały na celu zerwanie ze szkolnictwem tradycyjnym, oddaj#c jego zarz#d w r"ce pa&stwa. Równie niezb"dna jest te! analiza niedocenianego,

Ks. dr hab. STANISŁAW JANECZEK, prof. KUL – kierownik Katedry Historii Kultury Inte- lektualnej w Instytucie Kulturoznawstwa KUL, kurator Katedry Historii Filozofii w Polsce KUL w Instytucie Filozofii Teoretycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Wy- dział Filozofii KUL, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] (^1) K. M r o z o w s k a. Z problematyki bada działalno-ci Komisji Edukacji Narodowej. „Prze-

gl#d Historyczno-O 2 %wiatowy” 1979 z. 1 s. 7-18. T a !. Funkcjonowanie systemu szkolnego KEN na terenie Korony w latach 1783-. Wrocław 1985; t a !. By Polaków zrobi. obywatelami. Kraków 1993.

116 KS. STANISŁAW JANECZEK

przynajmniej w przeszło%ci, stopniowo reformowanego szkolnictwa wyzna- niowego, które przybli!ało w powa!nej mierze reformy KEN. Pogł"biona wizja dziejów KEN wymaga tak!e rozwini"cia studiów nad tre%ciami naucza- nia w tym systemie szkolnym, które uwzgl"dniałyby specyfik" o%wieceniowej nauki i filozofii, a tak!e porównawczych bada& w zakresie podr"czników stosowanych w ówczesnej szkole europejskiej. W ko&cu nale!y pogł"bia' ba- danie sposobu recepcji dyrektyw wydawanych przez kr"gi zarz#dzaj#ce KEN, tyle! w odniesieniu do ich bezpo%rednich wykonawców, jakimi byli nauczy- ciele wywodz#cy si" ze szkolnictwa ko%cielnego i przygotowani ju! w dobie funkcjonowania KEN, co te! szerszych kr"gów społecznych, obserwuj#cych z uwag# poczynania Komisji.

1. STATUS METODOLOGICZNY HISTORII O(WIATY

Realizacja tak szeroko zakre%lonych bada& wymaga – obok stosowania typowych procedur historii o%wiaty – wykorzystania metod historiografii okre%lanej w literaturze anglosaskiej jako intellectual history czy cultural history , a w literaturze niemieckiej jako Kulturgeschichte. Uzupełnia ona podej%cie typowe tyle! dla tradycyjnej historii kultury (si"gaj#cej Jacoba Burckhardta), jak te! historii idei (Arthur O. Lovejoy) o podkre%lenie roli społecznych uwarunkowa& kultury i sposobów jej pomna!ania i upowszech- niania. W tym kontek%cie, obok dbało%ci o analiz" tzw. kultury wysokiej, na których zwykle koncentrowali si" historycy kultury, niezb"dne jest dostrze- !enie zjawisk nale!#cych do tzw. kultury masowej (popularnej), co jest przedmiotem historii mentalno%ci (umysłowo%ci). Szeroki splot przedmiotów nale!#cych do pola zainteresowa& dyscyplin historycznych (filozofia, nauka, literatura, sztuka, %wiatopogl#d, religia) tłumaczy prawomocno%' zespolenia podej%cia kulturowego i społecznego, traktowanego niejednokrotnie jako antropologia społeczno-kulturowa, która ujmuje człowieka jako podmiot zdarze& kulturowo-społecznych z całym bogactwem sposobów jego dozna- wania, my%lenia i działania^3.

(^3) Zob. W. S c h u l z e (Hrsg.). Sozialgeschichte, Alltagsgeschichte, Mikro-Historie. Eine Dis-

kussion. Göttingen 1994; H. S ü s s m u t h (Hrsg.). Historische Anthropologie. Der Mensch in der Geschichte. Göttingen 1984; „Historische Anthropologie. Kultur – Gesellschaft – Alltag” 1:1993 (trzy zeszyty); A. L ü d t k e (Hrsg.). Alltagsgeschichte. Zur Rekonstruktion historischer Erfahrungen und Lebensweisen. Frankfurt am Main 1989.

118 KS. STANISŁAW JANECZEK

i upowszechnianych przez nie idei. Cho' poszczególne struktury szkolne nale!y nade wszystko analizowa' pod k#tem ich roli w stymulowaniu roz- woju o%wiaty, to przecie! nie mo!na zagubi' ich autonomicznego celu, dla którego realizacji były niejednokrotnie powołane, np. jako instytucji ko%ciel- nych. W sumie nale!y postulowa' analiz" mentalno%ci ludzi wykształco- nych, tak jak to modelowo rzecz ujmuje np. L.W.B. Brockliss w pracy French Higher Education in the Seventeenth and Eighteenth Centuries , trak- towanej nie jako historia szkolnictwa, ale wła%nie jako szeroko poj"ta cul- tural history. Daje bowiem integralny wgl#d w całokształt ówczesnej o%wia- ty, gdy omawia w równej mierze dydaktyk" ówczesnej humanistyki, filo- zofii i rodz#cego si" przyrodoznawstwa (wraz z medycyn#) oraz prawa i teologii, jak te! referuje dyskusje naukowe i ideowe, w tym %wiato- pogl#dowe, obecne w ówczesnych podr"cznikach i skryptach; przedstawia tak!e ludzi, którzy upowszechniali te idee lub je poznawali, czyli pogl#dy nauczycieli i wychowanków; ostatecznie za% okre%la formacj" intelektualn# elit rz#dz#cych ( governing élite ), a nawet ludzi wolnych zawodów ( liberal professional élite )^7. Integralnie poj"ta historia KEN wymaga wi"c uwzgl"dnienia zło!onego zespołu przekona& filozoficznych, naukowych czy %wiatopogl#dowych, któ- re faktycznie funkcjonowały w XVIII wieku, i to zarówno tych, które były proponowane przez elity o%wieceniowe, jak te! tych, które były refleksem przeszło%ci na zasadzie wspomnianego „długiego trwania”, tworz#c splot oddziałuj#cych na siebie modeli ideowych^8. Tak kulturowo poj"ty program badawczy mo!e wygl#da' na prób" zagubienia dorobku polskiej historii o%wiaty, skupionej na badaniu poszczególnych aspektów działalno%ci KEN, zwłaszcza !e szcz"%liwie odchodz# one od interpretacji ideologicznej. Nie kwestionuj#c warto%ci tych dokona&, nie wolno jednak zapomina' o niebez- piecze&stwie oderwania tych cz#stkowych bada& – skupionych zwykle na ukazywania ró!nych aspektów funkcjonowania instytucji o%wiatowych, sta- tystycznego przedstawienia struktury szkolnej i wychowawczej, sieci szkół

(^7) L.W.B. B r o c k l i s s. French Higher Education in the Seventeenth and Eighteenth Cen-

turies. A Cultural History. Oxford 1987 s. VII-VIII, 1-9. Por. R. C h a r t i e r. Cultural History. Between Practices and Representations. Ithaca 1988. (^8) Pouczaj#ce w tym wzgl"dzie s# studia nad o%wieconym sarmatyzmem. Zob. np. S. G r z y - b o w s k i. Sarmatyzm. Warszawa 1996 („Dzieje narodu i pa&stwa Polskiego” t. II-26); J. K u - r e k. „Czasy saskie” – próba nowego spojrzenia. „Wiek O%wiecenia” 13:1998 s. 169-186; K. S t a s i e w i c z, S. A r c h e m c z u k (red.). Mi!dzy barokiem a o-wieceniem. Nowe spojrzenie na czasy saskie. Olsztyn 1996; c i! (red.). Mi!dzy barokiem a o-wieceniem. Apogeum sar- matyzmu. Kultura polska drugiej połowy XVII wieku. Olsztyn 1997.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 119

czy populacji nauczycieli i wychowanków – od całokształtu formacji kulturo- wej, do której nale!y okre%lony system szkolny. Trzeba je analizowa' tak!e w perspektywie stoj#cego za nimi modelu wychowawczego i dydaktycznego, czego wyrazem s# ró!ne pomoce dydaktyczne. Nie da si" bowiem uprawia' historii o%wiaty, nie doceniaj#c roli szkolnictwa jako wa!nej instytucji kul- turowo-społecznej, i to o olbrzymim zakresie oddziaływania społecznego, im dalej w przeszło%' tym bardziej istotnej w kształtowaniu %wiadomo%ci nie tylko elit kulturalnych, społecznych (w tym ko%cielnych) i politycznych, ale tak!e mentalno%ci du!ych kr"gów społecznych, do których coraz bardziej docierała o%wiata, poszerzaj#c zakres kształcenia elementarnego.

2. KEN NA TLE EUROPEJSKIM

Uj"cie szerokiego kontekstu ideowego w badaniach nad histori# KEN wymaga przede wszystkim ukazania KEN na tle europejskim. Dotychczas odwoływano si" zwykle – przyznajmy, nie bez powa!nych merytorycznych podstaw – do wzorów francuskich, %ladem przedwojennej pracy A. Joberta, który wskazywał, !e KEN pozostawała w du!ej mierze pod wpływem „ducha filozofii wieku o%wiecenia”, w praktyce o%wiecenia francuskiego. Miało si" to uwidoczni' w zakresie dwu podstawowych przedmiotów formuj#cych tak nowe my%lenie, które miała kształtowa' epistemologicznie potraktowana logika E.B. de Condillaca, jak te! moralno%' z odniesieniami społeczno- -politycznymi, któr# z kolei miała kształtowa' tzw. nauka moralna, wyko- rzystuj#ca ideały fizjokratyzmu S.G. de Quesnaya 9. O ile interesuj#c# rzecz# jest szukanie zwi#zków mi"dzy my%l# pedagogiczn# KEN a francuskimi projektami reform z połowy XVIII wieku, to na pewno nie mo!e dotyczy' to tamtejszej praktyki o%wiatowej, która po kasacie jezuitów wyra$nie nie nad#!ała za patetycznymi wezwaniami, nade wszystko z okresu rewolu- cyjnego^10. Mimo !e dysponujemy znakomitymi opracowaniami $ródłowymi swoistej „rewolucji szkolnej”, jaka dokonała si" we Francji w połowie wieku

(^9) A. J o b e r t. La Commission d’Education Nationale en Pologne (1773-1794). Paris 1941

(przekład polski: 10 KEN w Polsce 1773-1794. Przeł. M. Chamcówna. Wrocław 1979 s. 29). Zob. S. J a n e c z e k. Od rozbudzonych nadziei po dewastacj! systemu o-wiaty. Przegl"d projektów i reform edukacyjnych we Francji w XVIII wieku (cz. 1). „Społecze&stwo i Rodzina” 2:2006 nr 2(7) s. 72-84; 2:2006 nr 3(8) s. 84-96; w rozbudowanej wersji zob. t e n! e. Edukacja o-wieceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej. Lublin 2008 s. 139-184.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 121

gijne. Podobnie model kształcenia, cho' coraz cz"%ciej eksponuje rol" tre%ci u!ytecznych w praktyce społecznej, zwłaszcza w perspektywie potrzeb pa&- stwa, to przecie!, nieproporcjonalnie do dzisiejszych standardów, podtrzy- muje wag" dbało%ci o kształcenie j"zykowe. Cho' w deklaracjach programo- wych podkre%lana jest te! rola kształcenia w zakresie nauk matematyczno- -przyrodniczych, które naruszaj# monopol edukacji filozoficznej, to filozofia nie przestaje by' jednak synonimem kultury naukowej. Radykalizm niektórych propozycji francuskich, gdy równocze%nie ich rea- lizacja doprowadziła do post"puj#cej zapa%ci szkolnictwa, zwłaszcza %rednie- go i wy!szego, przy stosunkowo skromnych osi#gni"ciach w zakresie szkol- nictwa elementarnego, tłumaczy stosunkowo słabe ich oddziaływanie na grun- cie ogólnoeuropejskim^16. Znacznie efektywniejsze okazały si" przemiany szkolne w krajach j"zyka niemieckiego. Jak jednak wiele jest jeszcze do zro- bienia, by zaznaczy' ich rol" w polskich uj"ciach w zakresie historii o%wiaty o%wieceniowej, pokazuje stosunkowo nowa publikacja dotycz#ca KEN, cenna sk#din#d, która w rozdziale wst"pnym operuje do%' tradycyjn# i ubog# wizj# uwarunkowa& reform KEN^17 , jakby niepomna na zalecenia formułowane nie- dawno przez K. Bartnick#, wzywaj#c# do podj"cia bada& porównawczych w odniesieniu do rozwi#za& o%wiatowych na gruncie niemieckim^18. Wpływ krajów j"zyka niemieckiego na reformy KEN dostrzegała za% ju! przed laty bodaj najbardziej wywa!ona i wszechstronna synteza, stanowi#ca pokłosie

(^16) „Owoce” tej swoistej kulturalnej rewolucji oddaje nieubłagana statystyka. Przed kasat# jezuitów w kolegiach francuskich uczyło si" 65 tys. uczniów, przy populacji 18 mln, których liczba spadała stopniowo tak, !e osi#gn"ła liczb" 45-48 tys., przy populacji 25 mln w przededniu rewolucji (1789). W latach 1792-1794, kiedy to ustanowiono ustopniowany system szkolny, miało doj%' do jeszcze drastyczniejszego ograniczenia populacji uczniów w elitarnych szkołach ogólnokształc#cych ( écoles centrales ), jedynie bowiem do 14 tys. Dopiero na pocz#tku XIX wieku stopniowo przywracano stan sprzed 1789 r., jeszcze bowiem w 1810 r. w lycées i collèges , w których uczono na powrót według starych standardów, było tylko ok. 30 tys. uczniów. Liczb" 50 tys. licealistów osi#gni"to dopiero ok. 1820 r. Skutki rewolucyjnego chaosu edukacyjnego były stopniowo przezwyci"!ane w dobie napoleo&skiej przez wprowadzenie jednolitego zarz#du oraz rozbudowanie szkolnictwa technicznego, a tak!e przywrócenie uniwersytetów. Znacz#cy za% post"p w stosunku do szkolnictwa przedrewolucyjnego został osi#gni"ty, paradoksalnie, w epoce restauracji po 1816 r., a tak dramatycznie stawiana kwestia demokratyzacji szkolnictwa znacz#co ujawniła si" nawet dopiero po 1830 r. Zob. J a n e c z e k. Edukacja o-wieceniowa a szkoła tradycyjna 17 s. 183-184. J. K a m i & s k a. Universitas Vilnensis. Akademia Wile ska i Szkoła Główna Wielkiego Ksi!stwa Litewskiego 1773-1792. Pułtusk 2004. (^18) K. B a r t n i c k a. Reformy uniwersyteckie w okresie O-wiecenia w Niemczech. W: M. S u r - d a c k i (red.). Religie, edukacja, kultura. Ksi!ga pami"tkowa dedykowana Profesorowi Stani- sławowi Litakowi. Lublin 2002 s. 373-393.

122 KS. STANISŁAW JANECZEK

wydawnicze sesji na Uniwersytecie Jagiello&skim, nale!#ca jeszcze do pub- likacji rocznicowych powstania KEN^19. Cho' dzieło KEN traktowano w niej jako zjawisko zasadniczo o charakterze polskim, zwłaszcza w aspekcie orga- nizacyjnym, to przecie! harmonijnie wskazywano na wykorzystanie tak wzo- rów francuskich, jak w pewnej mierze tak!e wywodz#cych si" z monarchii habsburskiej i krajów niemieckich^20. Interesuj#c# rzecz# byłaby jednak rze- czowa dyskusja dotycz#ca dogmatu polskiej historiografii, którego nie po- dziela np. historiografia austriacka, w zakresie pierwsze&stwa KEN, poj"tej jako pierwsze europejskie ministerstwo o%wiaty. Nie mo!na jednak zapomi- na', !e centralne instytucje szkolne w monarchii habsburskiej i KEN tylko w cz"%ci odpowiadaj# standardom współczesnego ministerstwa edukacji, które jednak coraz bardziej wycofuje si" z troski o o%wiat" publiczn#^21.

3. KEN A SZKOŁA TRADYCYJNA

Okre%lenie swoisto%ci i oryginalno%ci KEN wymaga tak!e rzetelnego ukazania specyfiki szkoły tradycyjnej, stanowi#cej punkt wyj%cia o%wiece- niowych reform edukacyjnych. Formułowanie tego wymogu jest konieczne wobec praktyki uprzedze&, w formie traktowania szkolnictwa wyznaniowego jako przysłowiowego „chłopca do bicia”^22. Z jednej strony krytykowano

(^19) K. M r o z o w s k a, R. D u t k o w a (red.). W kr!gu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uni- wersytecie Jagiello skim w dwusetn" rocznic! powstania Komisji Edukacji Narodowej 24- pa#dziernika 1973. Kraków 1977. (^20) Zob. zwłaszcza J.A. G i e r o w s k i. Systemy edukacyjne w pa stwach o-wieconego absolu- tyzmu Europy - rodkowej i wschodniej. W: M r o z o w s k a, D u t k o w a (red.). W kr!gu wielkiej reformy s. 27-49; tam!e s. 100-103 – głos w dyskusji E. Rostworowskiego, prezentuj#cy ustalenia zawarte w artykule Polski głos w edukacyjnym koncercie wieku o-wiecenia („Miesi"cznik Literacki” 1975 nr 3 s. 93-99; to samo w: E. R o s t w o r o w s k i. Popioły i korzenie. Szkice historyczne i rodzinne. Kraków 1985 s. 117-132). W zakresie szkolnictwa wy!szego M. Cham- cówna ( Uniwersytet Jagiello ski w dobie Komisji Edukacji Narodowej. T. 1-2. Wrocław 1957-

1959. słusznie wi 21 #!e reformy Uniwersytetu Jagiello&skiego ze %rodowiskiem wiede&skim. Zob. S. J a n e c z e k. Mi!dzy pietyzmem a filantropizmem. Niemieckie postulaty pedago- giczne doby o-wiecenia. „Społecze&stwo i Rodzina” 3:2007 nr 1 (10) s. 132-146; 3:2007 nr 3 (12) s. 31-45; t e n! e. Z dziejów bawarskich reform szkolnych doby o-wiecenia. W: T. G u z, M. K u ' (red.). Ius et fides. Ksi!ga jubileuszowa z okazji siedemdziesi"tych urodzin profesora Jana $witki. Lublin 2006 s. 139-152; w rozbudowanej wersji zob. t e n! e. Edukacja o-wieceniowa a szkoła tradycyjna s. 185-258. (^22) Zob. np. S. J a n e c z e k. O stereotypie szkoły jezuickiej. Uwagi komparatystyczne. W: J.M. P o p ł a w s k i (red.). In Christo Redemptore. Ksi!ga pami"tkowa ku czci Ksi!dza Profesora Jerzego Misiurka. Lublin 2001 s. 363-384.

124 KS. STANISŁAW JANECZEK

Jak słusznie postulował R.W. Wołoszy&ski, analiza tre%ci tych podr"czników wymaga wł#czenia do bada& nad KEN historyków poszczególnych dyscyplin naukowych reprezentowanych w dydaktyce tej instytucji o%wiatowej, co ma umo!liwi' ocen" jej rzeczywistego poziomu naukowego^25. Ówczesna nauka była bowiem wielce zło!onym zjawiskiem, dalece ró!nym od współczesnych standardów, gdy np. w#tki okre%lane dzisiaj jako przyrodoznawstwo empi- ryczno-matematyczne były konglomeratem empirii i racjonalnej spekulacji. Dyscypliny te tylko stopniowo wyzwalały si" z gorsetu filozofii^26 jako swoi- stej wszechnauki, charakterystycznej dla staro!ytno%ci i %redniowiecza. St#d te!, dostrzegaj#c te elementy w praktyce dydaktycznej, nie mo!na ich trak- towa', jak to cz"sto stwierdzali historycy KEN, jako refleksu poprzedniej epoki, w formie posługiwania si" wła%ciwymi jej podr"cznikami, które mieli stosowa' głównie nauczyciele wywodz#cy si" ze szkolnictwa wyznaniowe- go^27. Uj"cia, które sporz#dzono dla obu typów szkół, dzieliły bowiem eklek- tyczne wła%ciwo%ci ówczesnej nauki. Wa!nym elementem analizy tre%ci nauczania w szkołach KEN jest wła%- ciwa im kultura filozoficzna. To prawda, !e w duchu prepozytywizmu, cha- rakterystycznego dla J. Le Rond d’Alemberta, doszło do wyra$nego osłabie- nia pozycji filozofii. W miejsce kursu filozofii, który w szkole tradycyjnej był synonimem kształcenia realnego, pogł"biaj#cego i systematyzuj#cego elementy wiedzy materialnej, zdobytej uprzednio w kształceniu j"zykowo- -humanistycznym, pojawiły si" samodzielne dyscypliny naukowe^28. Najbar-

(^25) Zob. R.W. W o ł o s z y & s k i. Popisy uczniów w szkołach Komisji Edukacji Narodowej

jako wyraz przyswajaniu nowych tre-ci naukowych. W: I. S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a (red.). Nowo,ytna my-l naukowa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Wrocław 1973 s. 202. Cennych informacji w ukazaniu naukowej warto%ci tre%ci nauczania w szkołach KEN dostarcza, oparta na materiałach archiwalnych, praca J. Lubienieckiej Towarzystwo do Ksi"g Elementarnych (Warszawa 1960). (^26) W kategoriach filozofii okre%lał swe rozwa!ania jeszcze J. Dalton ( A New System of Che- mical Philosophy. T. 1-2. London 1808-1810, 1827; repr. London 1953), twórca nowoczesnej (naukowej) chemii. (^27) Zob. S. J a n e c z e k. Epistemologia w dydaktyce fizyki Komisji Edukacji Narodowej. „Rocz- niki Filozoficzne” 50:2002 z. 1 s. 203-262; t e n! e. Z bada nad przyrodoznawstwem w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. W: Z.J. Z d y b i c k a, A. M a r y n i a r c z y k, P. J a r o s z y & s k i [i in.] (red.). Wierno-. rzeczywisto-ci. Ksi!ga Pami"tkowa z okazji jubileuszu 50-lecia pracy nau- kowej na KUL O. prof. Mieczysława A. Kr"pca. Lublin 2001 s. 699-712; t e n! e. Witalistyczno- mechanistyczna koncepcja ,ycia w podr!cznikach Komisji Edukacji Narodowej. W: Z. K r z y - s z o w s k i, M. N o w a k, S. S i e c z k a (red.). Z potrzeby serca. Lublin 2004 s. 98-116. (^28) W zreformowanym szkolnictwie ko%cielnym wł#czono elementy empiryczno-matematycz- nego przyrodoznawstwa do kursu filozofii tak dalece, !e rozsadzało ono ramy tego kursu. Zob. S. J a n e c z e k. Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „o-wiecenie

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 125

dziej radykalnym wyrazem tej scjentystycznej opcji było rozczłonkowanie ówczesnej nauki na dwie dziedziny, które ujawniło si" w ukonstytuowaniu przez KEN dwuczłonowej struktury uniwersytetów w formie tzw. kolegium fizycznego i moralnego, nie maj#cego odpowiednika w ówczesnej europej- skiej organizacji szkolnictwa wy!szego^29. Mo!na wszak!e znale$' elementy nale!#ce do typowego kursu filozofii w formie prawa naturalnego w uni- wersyteckich tzw. szkołach głównych oraz tzw. nauki moralnej i logiki w szkołach %rednich. Ostatecznie bowiem KEN opowiedziała si" za kom- promisow# wizj# nauki, typow# dla ówczesnej kultury naukowej, której metodologi" propagowała Wielka Encyklopedia Francuska , zwłaszcza pió- rem J. le Rond d’Alemberta, sekretarza tej encyklopedii^30. Nie mo!na bo- wiem zapomina', !e o%wieceniowy niech"tny stosunek do zagadnie& stano- wi#cych rdze& filozofii nie był trwały. Mimo entuzjazmu dla osi#gni"' nauki nowo!ytnej filozofia pozostała w o%wiacie europejskiej istotnym

chrze-cija skie”. Próba syntezy. „Nasza Przeszło%'” 49:1994 nr 82 s. 115-161; t e n! e. Przy- rodoznawstwo w polskim szkolnictwie ko-cielnym okresu o-wiecenia. „Roczniki Filozoficzne” 41: 1993 z. 3 s. 87-109. 29 Na zwi#zek dwuczłonowej struktury uniwersytetów z ideałami fizjokratyzmu wskazywała ju! M. Chamcówna w dyskusji nad referatem wygłoszonym przez A. )ele&sk#-Chełkowsk# ( Kołł"tajowskie koncepcje organizacji uniwersytetu. W: M r o z o w s k a, D u t k o w a (red.). W kr!gu wielkiej reformy s. 121-132), która słusznie zauwa!ała, !e dwuczłonowa struktura uni- wersytetu jest „po prostu jakim% odbiciem fizjokratycznego porz#dku fizyczno-moralnego, równo- ległego traktowania dwóch %wiatów, %wiata fizycznego i moralnego” (tam!e s. 172). T" dwu- członow# wizj" nauki popularyzował tak prominentny my%liciel o%wiecenia, jakim był P. d’Holbach ( Système de la Nature, ou des loix du monde Physique et du monde Moral. Par M. Mirabaud [wła%c. Paul Henri Thiry d’Holbach]. T. 1-2. Londres 1770) czy J.-A. Borrelly, wpływowy w Pruskiej Aka- demii Nauk ( Introduction à la connoissance et au perfectionnement de l’homme physique et moral. Marseille 1796), recenzuj#cy dokonania KEN ( Plan de réformation des études élémentaires. La Haye 1776 [przekład polski : Plan reformy nauczania elementarnego. Odpowied# skierowana na apel Stanisława Augusta Poniatowskiego, skierowany w 1775 roku do wybitniejszych uczonych Europy. Wst"p Ł. Kurdybacha, przekład i komentarz L. Grobelak. Warszawa 1973). Organizacyjne %lady tej wizji ujawniły si" przej%ciowo w Akademii Nauk w Monachium, zało!onej w 1759 r. Aka- demia działała w obr"bie dwóch „klas”: historycznej (nauki humanistyczne) i fizycznej (ekspe- rymentalne przyrodoznawstwo, nauki ekonomiczne i rolnicze), przemianowanej jednak szybko na filozoficzn#. Zob. A. K r a u s. Die historische Forschung an der Churbayerischen Akademie der Wissenschaften 1759-1806. München 1959; t e n! e. Vernunft und Geschichte. Die Bedeutung der deutschen Akademien der Wissenschaften für die Entwicklung der Geistwissenschaft im späten

18. Jahrhundert. Freiburg im Breisgau 1963; t e n! e. Die naturwissenschaftliche Forschung in der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. München 1978; L. H a m m e r m a y e r. Ge- schichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 1759-1807. T. 1-2. München 1983. (^30) Zob. S. J a n e c z e k. Teoria nauki w uj!ciu J. le Ronda d’Alemberta. Mi!dzy empiryzmem, racjonalizmem i intuicjonizmem. W: S. Z i e m i a & s k i (red.). Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ. Kraków 2005 (wła%c. 2006) s. 199-212.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 127

W tym kontek%cie pojawia si" problem opracowania na nowo relacji etyka i religia w modelu ideowym i praktyce wychowawczej KEN, w sposób wolny od niesprzyjaj#cych uwarunkowa& ideologicznych, charakterystycz- nych dla tzw. epoki minionej. Wi#!e si" z tym te! zagadnienie tzw. %wiec- ko%ci KEN, pocz#wszy od kwestii proweniencji kadry nauczaj#cej i formu- łuj#cej programy o%wiatowe^34. Wbrew dotychczasowym ustaleniom, wydaje si", !e ideały wła%ciwe KEN były wyrazem mentalno%ci ówczesnych szero- kich kr"gów ludzi wykształconych w formie tzw. o%wiecenia chrze%cija&- skiego czy – %ci%lej ujmuj#c – o%wiecenia katolickiego^35 , w którym istotn# rol" odgrywał element instytucjonalny Ko%cioła katolickiego^36. Nie przestał

s. 31-38; J. R o s i c k a. Ekonomia a O-wiecenie chrze-cija skie. Pijarzy i fizjokratyzm. W: I. S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a (red.). Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku. Warszawa 1993 s. 185-203. Por. K. O p a ł e k. Prawo natury u polskich fizjokratów. Warszawa 1953; I. S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a. Człowiek i obywatel w pi-miennictwie nauko- wym i podr!cznikach polskiego O-wiecenia. Wrocław 1979; M. B l a s z k e. Mably. Mi!dzy uto- pi" a reform". Wrocław 1985; t e n! e. Obraz i naprawa Rzeczypospolitej w my-li społeczno- politycznej fizjokratyzmu Baudeau i Le Mercier de la Rivière. Warszawa 2000; J. R o s i c k a. Polskie spory o własno-.. Narodziny nowo,ytnej my-li ekonomicznej na ziemiach polskich (1765- 1830). Kraków 1984; t a! (red.). Fizjokratyzm wczoraj i dzi-. Ekonomia, filozofia, polityka. Kra- ków 1996. 34 Zob. S. J a n e c z e k. „$wiecki” charakter Komisji Edukacji Narodowej? Uwagi na mar- ginesie lektur z historii szkolnictwa. W: A. D " b i & s k i, W. B a r. P. S t a n i s z (red.). Divina et Humana. Ksi!ga jubileuszowa w 65. rocznic! urodzin Ksi!dza Profesora Henryka Misztala. Lublin 2001 s. 745-769; t e n! e. Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej – mi!dzy „nauk" moraln"” a „nauk" chrze-cija sk"”. W: M. H a n u s i e w i c z - L a v a l l e e (red.). Humanitas i christianitas w kulturze polskiej. Warszawa 2009 s. 293-318. (^35) Kategoria tzw. o%wiecenia chrze%cija&skiego czy katolickiego jest upowszechniana przy-

najmniej od znanej pracy B. Plongerona Théologie et politique du siècle des Lumières (1770- 1820) (Genève 1973), niekiedy za%, odpowiednio do korzeni wyznaniowych, mówi si" tak!e o „o%wieceniu katolickim” i „o%wieceniu protestanckim” – zob. E. K o v á c s (Hrsg.). Katho- lische Aufklärung und Josephinismus. München 1979; H. K l u e t i n g (Hrsg.). Katholische Auf- klärung. Aufklärung im katholischen Deutschland. Hamburg 1993; N. H a m m e r s t e i n. Auf- klärung und katholischen Reich. Untersuchungen zur Universitätsreform und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs Deutscher Nation im 18. Jahrhundert. Berlin 1977. Kategoria ta przebija si" z trudem tak!e w polskiej historiografii co najmniej za spraw# dokona& E. Rostworowskiego – zob. np. J. K r a c i k. Ewangelicznie i rozumnie. O-wiecenie katolickie. „Znak” 1992 nr 12(451) s. 57-69; I. S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a. Rola o-wieconego katoli- cyzmu w rozwoju my-li naukowej i pedagogicznej we wczesnym polskim O-wieceniu. „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 7:1998 z. 1 s. 79-92; S. J a n e c z e k. O-wiecenie chrze-

- cija skie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin 1994. Zob. tak!e dwie recenzje, z prze- gl#dem literatury, A. Czy!a zamieszczone w „Wieku O%wiecenia” 12:1997 s. 195-199 i 13: s. 247-253). 36 Wskazuje si", !e w%ród szeroko poj"tego kr"gu ludzi pióra w dobie polskiego o%wiecenia duchowni stanowili grup" najliczniejsz#. Nale!ało do& 195 pisarzy z populacji 534 osób, to jest

128 KS. STANISŁAW JANECZEK

on by' w krajach katolickich – poza ekscesami rewolucji francuskiej – pod- stawow# instytucj# wychowawcz#, niezb"dn# w kształtowaniu kultury mo- ralnej, traktowanej jako niezb"dny fundament kultury społeczno-politycznej, cho'by preferowany ideał religijno%ci miał charakter moralistyczny, typowy jednak dla o%wiecenia, ró!ny za% np. do religijno%ci baroku^37. Postawa ta była zreszt# typowa dla innych europejskich reform o%wiatowych. Wyra!ała si" w podkre%leniu zwi#zków religii i wychowania z praktyk# wszystkich wymiarów !ycia pa&stwowego. Ujmował to lapidarnie Ignacy Potocki, kie- ruj#cy pracami Towarzystwa do Ksi#g Elementarnych, postuluj#cy wycho- wanie „osoby jako chrze%cijanina, jako człowieka, jako obywatela”^38. Nie odbiegało to jednak od opinii ks. Stanisława Konarskiego, postuluj#cego, obok wychowania religijnego, tak!e wychowanie „uczciwego człowieka i dobrego obywatela”^39. Przykładem znaczenia pogł"bionych studiów komparatystycznych w ba- daniach nad dziejami KEN mo!e by' tak!e analiza drugiego z przejawów kultury filozoficznej w tym systemie o%wiatowym, jakim była logika. Dla jej historyków – a! po najbardziej dojrzał# rozpraw" Tadeusza Kwiatkow- skiego^40 – standardem dydaktycznym był podr"cznik logiki Étienne Bonnot

36,9% ogółu. W trzech pierwszych generacjach pisarskich stanowili oni – nawet ujmuj#c w liczbach bezwzgl"dnych – ponad 50% stanu pokolenia. Grup" najliczniejsz# w%ród pisarzy duchownych tworzyło duchowie&stwo zakonne, obliczane na 27,5% ogólnego stanu pisarzy. E. A l e k s a n d r o w s k a. Pijarzy w - rodowisku pijarskim polskiego O-wiecenia. W: S t a - s i e w i c z - J a s i u k o w a (red.). Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku s. 37-50. (^37) Moralistyczny wyd$wi"k miały Disciplinar-Vorschriften Józefa II (Wien 1781; przedruk

w: K. W o t k e. Das Oesterreichische Gymnasium im Zeitalter Maria Theresias. Berlin 1905 s. 374-377; tak!e w: H. E n g e l b r e c h t. Geschichte des österreichischen Bildungswesens. Erziehung und Unterricht auf dem Boden Österreichs. T. 3: Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz. Wien 1984 s. 506-508), cho' religia nie przestała by' niezb"dnym fundamentem moral- no%ci. Katechizmowo uj"ty zestaw obowi#zków wobec monarchy nie tylko nakazywał wychowy- wa' uczniów, by byli „gute Christen und nützliche Glieder des Staats”, ale tak!e stwierdzał, !e ten, kto „keine Religion hat, fürchtet Gott nicht; und wer Gott nicht fürchtet, der kann kein rechtschaffener Unterthan seyn” ( Anhang zum Lesebuch für Landschulen. Pflichten der Unter- thaten gegen ihre Monarchen. Zum Gebrauche der deutschen Schulen. Wien 1782 s. 8-12; przedruk w: H. E n g e l b r e c h t. Geschichte des österreichischen Bildungswesens. Erziehung und Unterricht auf dem Boden Österreichs t. 3 s. 508-509). Por. tam!e s. 160-162. (^38) T. W i e r z b o w s k i (wyd.). Protokoły posiedze Towarzystwa do Ksi"g Elementarnych 1775-1792. (Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie z. 36). Warszawa 1908 s. 3. (^39) De viro honesto et bono cive ab ineunte aetate formando oratio. Varsaviae 1754. (^40) T. K w i a t k o w s k i. Logika w programie szkół Komisji Edukacji Narodowej. W: Ze stu- diów nad Komisj" Edukacji Narodowej i szkolnictwem na Lubelszczy#nie. Rozprawy i artykuły. Lublin 1973 s. 167-223 (to! w: t e n! e. Szkice z historii logiki. Lublin 1993 s. 127-184).

130 KS. STANISŁAW JANECZEK

Wedle współczesnych logików w znacznie lepszym stopniu spełniały bo- wiem wymogi dydaktyczne tej dyscypliny ni! podr"cznik Condillaca, który zagubił osi#gni"cia sylogistyki arystotelesowsko-scholastycznej, stanowi#cej form" współczesnej logiki formalnej^48. Co ciekawsze, uj"cia te s# ostatecz- nie bli!sze nawet Wielkiej Encyklopedii Francuskiej , za któr# wspomniany Przepis Komisji Edukacji Narodowej powtórzył w praktyce zestaw podr"cz- ników i lektur^49. O intencjach KEN w zakresie nauczania logiki %wiadczy te! praktyka dydaktyczna Jana (niadeckiego, wykładowcy w zreformowanych Szkołach Nowodworskich w Krakowie, pó$niejszego sekretarza Szkoły Głównej Ko- ronnej. Cho' wedle raportu z roku szkolnego 1777/78 krytycznie ocenia on tradycyjn# logik", to przecie! realizowany program ma charakter wyra$nie eklektyczny^50. Przes#dza o tym tak!e zestaw podr"czników, z których (nia- decki „dyktował” podczas swych zaj"', nale!#cych do nurtu philosophia re- centiorum. Ich autorami byli cz"sto duchowni: A. Genovesi, jezuici P. Mako de Kerck-Gede i K. Scherffer oraz pijarzy A. Dalham i K. Narbutt. Nie dziwi wi"c kompromisowy eklektyzm (niadeckiego w godzeniu logiki schola- stycznej z epistemologi# nowo!ytn#, nieunikaj#cy – wbrew opinii badaczy – skrótowego wykładu scholastyki, co dokumentuje r"kopi%mienny zapis jego zaj"', odnaleziony przez K. Bartnick#^51.

(^48) T. K o t a r b i & s k i. Wst!p. W: E.B. de C o n d i l l a c. Logika czyli pierwsze zasady sztuki

my-lenia s. XX, XXIII-XXIV; K w i a t k o w s k i. Logika w programie szkół Komisji Edukacji Narodowej s. 196-218. (^49) Zob. S. J a n e c z e k. Jeszcze raz o dydaktyce logiki w o-wiacie Komisji Edukacji Naro-

dowej. Uj!cie É.B. de Condillaca a przepisy i praktyka szkolna. W: J. K r o k o s, K. ( w i " t o - r z e c k a, R. T o m a n e k (red.). W kierunku filozofii klasycznej inspiracje i kontynuacje. Ksi!ga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Niezna skiemu. Warszawa 2008 s. 471-483; t e n! e. Dydaktyka logiki w szkołach KEN a koncepcja logiki w „Wielkiej Encyklopedii Fran- cuskiej” 50. „Rocznik Historii Filozofii Polskiej” (w druku 2010). Szkoły wojewódzkie krakowskie. Raport półroczny do prze-wietnej Komisji Edukacji Narodowej o naukach klasy VI, 28 lutego roku 1778 – cyt za: J. ( n i a d e c k i. Pisma peda- gogiczne. Wyd. J. Hulewicz. Wrocław 1961 s. 35-41; Szkoły wojewódzkie krakowskie. Raport półroczny do prze-wietnej Komisji Edukacji Narodowej o naukach klasy VI od dnia 1 marca do dnia 25 lipca roku 1778 51 – cyt za: ( n i a d e c k i. Pisma pedagogiczne s. 49-51. Triplex cogitandi ratio cum methodo ab erroribus vindicata, logico-criticis regulis in- structa, exemplis lectissimis adumbrata amoeniorum iuxta litterarum, atque civilis societatis usi- bus accommodata, quam M. Joannes Baptista Vladislaus $niadecki Philosophiae Doctor, ma- theseos atque in scholis palatinis Cracoviensibus logicae Professor iuvenibus suis tenendam Anno Aerae Vulgaris MDCCLXXVII proposuit. Fragmenty tego r"kopisu w polskim przekładzie zostan# opublikowane w serii 700 lat my-li polskiej w ramach drugiej cz"%ci t. 4 po%wi"conej dojrzałemu o%wieceniu, a wi"c od 1764 r. ( Filozofia i my-l społeczna w latach 1700-1830 ).

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 131

Tak!e w przypadku analizy tak w#skiego w#tku, jakim jest dydaktyka lo- giki w szkołach KEN, okazuje si" wi"c niezb"dne zastosowanie metod integralnie poj"tej historii intelektualnej, uwzgl"dniaj#cej nie tylko spektrum uj"' podr"cznikowych z całej Europy, tak sobie współczesnych, jak te! wcze%niejszych, ale nawet dzieł b"d#cych przedmiotem tyle! historii nauki, co historii kultury, jak Wielka Encyklopedia Francuska.

V. PODSUMOWANIE

Osi#gni"cia badawcze w zakresie tak fundamentalnego zjawiska kultu- rowo-społecznego, jakim była Komisja Edukacji Narodowej – nie tylko istotnego elementu w dziejach historii o%wiaty, ale tak!e kulturowego i spo- łecznego, w perspektywie splotu przemian charakterystycznych dla schyłku I Rzeczypospolitej, która zdobyła si" na szereg systemowych reform zwie&- czonych Konstytucj# 3 Maja – nakazuje poszerzy' pole dotychczasowych bada& przede wszystkim o prób" pełniejszej, pogł"bionej interpretacji tej in- stytucji o%wiatowej, pierwszego europejskiego ministerstwa o%wiaty. Nie- zb"dne jest wyj%cie poza kr#g bada& typowych dla typowej historii szkol- nictwa, koncentruj#cej si" na przedstawieniu funkcjonowania struktury szkolnej w aspekcie wychowawczym i dydaktycznym, zwłaszcza sieci szkół, populacji nauczycieli i wychowanków, a tak!e wykorzystywanych pomocy naukowych. O%wiat" trzeba analizowa' tak!e w perspektywie całokształtu formacji kulturowej, do której nale!y okre%lony system szkolny, zwłaszcza !e jego rola społeczna wykraczała w o%wieceniu znacznie poza zakres współczesnego oddziaływania szkolnictwa. W tym celu nale!y ukaza' m.in. europejski kontekst o%wieceniowych reform szkolnych, zwykle wi#zanych z reformami francuskimi, oraz standardy szkolne poprzedzaj#ce te reformy. Nale!y te! pogł"bi' analiz" podr"czników wykorzystywanych w tym sys- temie o%wiaty, uwzgl"dniaj#c ówczesny poziom kultury naukowej i filo- zoficznej, a nawet %ledz#c w#tki ideowe, maj#ce wpływ na konglomerat wy- chowania i nauczania wła%ciwego tej instytucji naukowej.

Sylogistyce po%wi"ca (niadecki nieco ponad 5 stron, podczas gdy cały r"kopis obejmuje 144 strony, z czego problematyka rozumowania i sposobów argumentacji uj"ta jest na 13 stronach (s. 72-77). Swoista „wierno%'” wobec sylogistyki uwidacznia si" tak!e w jego dojrzałym dziele z zakresu epistemologii, czyli w Filozofii umysłu ludzkiego (wydane w ramach: Pisma Rozmaite. Wilno 1822), gdzie w rozbudowanej nocie powtórzy w istocie swe krytyczne uwagi o sylo- gistyce, ale poinformuje na kilku stronach o jej naturze. Cyt. za: J. ( n i a d e c k i. Pisma filo- zoficzne. T. 2. Warszawa 1958 s. 427-432.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ – PERSPEKTYWY BADAWCZE 133

— Mi"dzy filozoficzn# histori# filozofii a histori# kultury. Z rozwa!a& nad metod# historii filozofii w Polsce. „Roczniki Filozoficzne” 60:2007 nr 1 s. 89-108. — O%wiecenie chrze%cija&skie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin 1994. — Przyrodoznawstwo w polskim szkolnictwie ko%cielnym okresu o%wiecenia. „Roczniki Filo- zoficzne” 41:1993 z. 3 s. 87-109. — Teoria nauki w uj"ciu J. le Ronda d’Alemberta. Mi"dzy empiryzmem, racjonalizmem i intuic- jonizmem. W: S. Z i e m i & s k i (red.). Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Pro- fesorowi Romanowi Darowskiemu SJ. Kraków 2005 (wła%ciwe 2006) s. 199-212. — Z dziejów nowo!ytnej koncepcji logiki. Od F. Bacona do É. Condillaca. „Zeszyty Naukowe KUL” 52:2009 nr 3(207) s. 21-33. — Epistemologia w dydaktyce fizyki Komisji Edukacji Narodowej. „Roczniki Filozoficzne” 50:2002 z. 1 s. 203-262. — Witalistyczno-mechanistyczna koncepcja !ycia w podr"cznikach Komisji Edukacji Narodo- wej. W: Z. K r z y s z o w s k i, M. N o w a k, S. S i e c z k a (red.). Z potrzeby serca. Lublin 2004 s. 98-116. — Z bada& nad przyrodoznawstwem w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. W: Z.J. Z d y - b i c k a, A. M a r y n i a r c z y k, P. J a r o s z y & s k i i in. (red.).Wierno%' rzeczywisto%ci. Ksi"ga Pami#tkowa z okazji jubileuszu 50-lecia pracy naukowej na KUL O. prof. Mieczy- sława A. Kr#pca. Lublin 2001 s. 699-712. J o b e r t A.: La Commission d’Education Nationale en Pologne (1773-1794). Paris 1941. K a m i & s k a J.. Universitas Vilnensis. Akademia Wile&ska i Szkoła Główna Wielkiego Ksi"s- twa Litewskiego 1773-1792. Pułtusk 2004. K i n k R.: Geschichte der kaiserlichen Universität. Wien 1854 (repr. Frankfurt am Main 1969. K l u e t i n g H. (red.): Katholische Aufklärung. Aufklärung im katholischen Deutschland. Ham- burg 1993. K o n a r s k i S.: Ustawy szkolne. Przeł. W. Germain. Przypisy J. Czubek. Wst"p S. Kot. Kraków 1925. Koncepcje pedagogiczne O%wiecenia: Rolland d’Erceville – Denis Diderot – Komisja Edukacji Narodowej. Studium porównawcze. „Rozprawy z Dziejów O%wiaty” 19:1976 s. 3-47. K o t a r b i & s k i T.: Wst"p. W: E.B. de C o n d i l l a c. Logika czyli pierwsze zasady sztuki my%lenia. Przekł. S. Rohmanowa, Warszawa 1958. K o v á c s E. (red.). Katholische Aufklärung und Josephinismus. München 1979. K w i a t k o w s k i T.: Logika w programie szkół Komisji Edukacji Narodowej. W: Ze studiów nad Komisj# Edukacji Narodowej i szkolnictwem na Lubelszczy$nie. Rozprawy i artykuły. Lublin 1973 s. 167-223. L e w i c k i J. (wyd.): Przepis Komisji Edukacji Narodowej na szkoły wojewódzkie – cyt. za: Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej. Kraków 1925. L ü d t k e A. (Hrsg.): Alltagsgeschichte. Zur Rekonstruktion historischer Erfahrungen und Lebensweisen. Frankfurt am Main 1989. M e i s t e r R.: Entwicklung und Reformen des österreichischen Studienwesens. Wien 1963. M o r a n g e J., C h a s s a i n g J.F.: Le Mouvement de réforme de l’enseignement en France 1760-1798. Paris 1974. M r o z o w s k a K.: By Polaków zrobi' obywatelami. Kraków 1993. — Funkcjonowanie systemu szkolnego KEN na terenie Korony w latach 1783-1793. Wrocław 1985. — Z problematyki bada& działalno%ci Komisji Edukacji Narodowej. „Przegl#d Historyczno- -O%wiatowy” 1979 z. 1 s. 7-18. M r o z o w s k a K., D u t k o w a R.: W kr"gu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiello&skim w dwusetn# rocznic" powstania Komisji Edukacji narodowej 24-26 pa$- dziernika 1973. Kraków 1977.

134 KS. STANISŁAW JANECZEK

Rapport et projet de décret sur l’organisation de l’instruction publique. Paris 1792 (przekład polski: Projekt organizacji wychowania publicznego. Przeł. Cz. Jastrz"biec-Kozłowski. War- szawa 1948). R o u s s e a u J.J.: Emil, ou de l’éducation. La Haye 1762 (przekład polski: Emil czyli o wy- chowaniu. Przeł. W. Husarski. Wrocław 1955). S c h u l z e W. (Hrsg.): Sozialgeschichte, Alltagsgeschichte, Mikro-Historie. Eine Diskussion. Göttingen 1994. S ü s s m u t h H. (Hrsg.): Historische Anthropologie. Der Mensch in der Geschichte. Göttingen 1984. Szkoły wojewódzkie krakowskie. Raport półroczny do prze%wietnej Komisji Edukacji Narodowej o naukach klasy VI, 28 lutego roku 1778 – cyt za: J. ( n i a d e c k i. Pisma pedagogiczne. Wyd. J. Hulewicz. Wrocław 1961 s. 35-41. Szkoły wojewódzkie krakowskie. Raport półroczny do prze%wietnej Komisji Edukacji Narodowej o naukach klasy VI od dnia 1 marca do dnia 25 lipca roku 1778 – cyt za: J. ( n i a d e c k i. Pisma pedagogiczne. Wyd. J. Hulewicz. Wrocław 1961 s. 49-51. T o p o l s k i J.: Od Achillesa do Béatrice de Planissolle. Zarys historiografii. Warszawa 1998. T y n c S.: Nauka moralna w szkołach KEN. Kraków 1922. V i e r h a u s R., C h a r t i e r R.: Wege zu einer neuen Kulturgeschichte. Göttingen 1995. W e u l e r s s e G.: Le mouvement physiocratique en France (De 1756 à 1770). Paris 1910 (repr. 1968). W i e r z b o w s k i T.: Protokoły posiedze& Towarzystwa do Ksi#g Elementarnych 1775-1792. (Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie z. 36). Warszawa 1908. W u n d r e H.: Kulturgeschichte, Mentalitätsgeschichte, Historische Anthropologie. W: R. v a n D ü l m e n. Geschichte. Frankfurt am Main 1990 s. 65-86.

THE COMMISSION OF NATIONAL EDUCATION RESEARCH PROSPECTS WITHIN INTELLECTUAL CULTURE S u m m a r y This paper discusses the trends in researches indispensable for an integral approach to the Commission of National Education, an essential cultural and social phenomenon. As it is uni- versally agreed, the Commission was the first European ministry of education. It is necessary to go beyond the circle of studies typical of school structure in its history, i.e. such that concentrates on the presentation how a school structure functions in its formative and didactic aspects, espe- cially the network of schools, population of teachers and pupils, and also didactic aids that were used. Education should be analysed also within the overall cultural formation, a concrete school system, especially that its social role in the Enlightenment went considerably beyond the scope of contemporary education. Accordingly, we are obliged to show, among other things, the European context of the Enlightenment school reforms, commonly linked with the French reforms, and the school standards that preceded the reforms. One should also make a more thorough analysis of textbooks used in this system of education, taking into consideration the then level of learned and philosophical culture, or even traces that the intellectual tendencies that affected formation and education proper of this learned institution.

Summarized and translated by Rev. Stanisław Janeczek

Słowa kluczowe: o%wiata, historia kultury intelektualnej, o%wiecenie, Polska, Komisja Edukacji Narodowej. Key words: education, intellectual history, enlightenment, Poland, Commission of National Edu- cation.