Pobierz KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 17.6.2020 r. COM ... i więcej Egzaminy w PDF z Edukacja tylko na Docsity! PL PL KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 17.6.2020 r. COM(2020) 241 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW w sprawie skutków zmian demograficznych {SWD(2020) 109 final} 1 SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE .................................................................................................... 2 2. CZYNNIKI STYMULUJĄCE ZMIANY DEMOGRAFICZNE W EUROPIE ........ 4 2.1. DŁUŻSZE ŚREDNIE DALSZE TRWANIE ŻYCIA ......................................... 4 2.2. MNIEJSZA LICZBA URODZEŃ ....................................................................... 8 2.3. STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA ............................................................ 10 2.4. MNIEJSZE GOSPODARSTWA DOMOWE ................................................... 11 2.5. BARDZIEJ MOBILNA EUROPA .................................................................... 12 2.6. ZMIENIAJĄCA SIĘ LICZBA LUDNOŚCI ..................................................... 13 3. WPŁYW ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH NA NASZĄ SPOŁECZNĄ GOSPODARKĘ RYNKOWĄ .................................................................................. 15 3.1. LUDZIE, PRACA I UMIEJĘTNOŚCI .............................................................. 16 3.1.1 WIĘKSZY I BARDZIEJ SPRZYJAJĄCY WŁĄCZENIU SPOŁECZNEMU RYNEK PRACY .............................................................. 17 3.1.2. PRODUKTYWNOŚĆ DZIĘKI UMIEJĘTNOŚCIOM I KSZTAŁCENIU ... 19 3.2. OPIEKA ZDROWOTNA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA ........................ 20 3.3. WPŁYW NA BUDŻETY PUBLICZNE ........................................................... 23 3.4. WYMIAR REGIONALNY I LOKALNY......................................................... 24 3.4.1. JAKOŚĆ ŻYCIA, INFRASTRUKTURA I DOSTĘP DO USŁUG ..... 28 4. PODWÓJNA TRANSFORMACJA I ZMIANY DEMOGRAFICZNE ......... 32 5. GEOPOLITYCZNY WYMIAR DEMOGRAFII: EUROPA W ŚWIECIE ... 34 WNIOSKI I PROGNOZA ........................................................................................ 37 4 którejkolwiek z tendencji, lecz o wyposażenie się w odpowiednie narzędzia, aby opracować nowe rozwiązania i wspierać ludzi podczas zmiany. Chodzi wreszcie o zapewnienie, by żaden region ani żaden człowiek nie zostali pozostawieni bez pomocy – w przeciwnym razie mogą w końcowym rozrachunku utracić zaufanie do naszej demokracji. W związku z tym Komisja po raz pierwszy powołała wiceprzewodniczącą do spraw demokracji i demografii; temat ten zostanie również omówiony na konferencji w sprawie przyszłości Europy, w ramach której obywatele będą odgrywać przewodnią rolę w pracach na rzecz odporniejszej, bardziej zrównoważonej i sprawiedliwszej Unii. Chociaż wiele kompetencji w tych obszarach należy do państw członkowskich, Komisja jest gotowa wytyczyć drogę, identyfikując problemy oraz wspierając działania na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. 2. CZYNNIKI STYMULUJĄCE ZMIANY DEMOGRAFICZNE W EUROPIE 3 Europejczycy żyją rekordowo długo i starzeją się jako populacja z każdym kolejnym rokiem. Coraz więcej z nas decyduje się mieszkać, pracować lub studiować w innym państwie UE, a migracja z państw europejskich lub do państw europejskich w dalszym ciągu jest zmienna. Coraz więcej z nas mieszka również w mniejszych gospodarstwach domowych; mamy również mniej dzieci niż wcześniej. Te czynniki stymulujące zmiany demograficzne różnią się w zależności od obszaru Europy, a duże rozbieżności występują nawet między poszczególnymi regionami tego samego państwa 4 . 2.1. DŁUŻSZE ŚREDNIE DALSZE TRWANIE ŻYCIA Europejczycy żyją ogólnie dłużej, a średnio coraz dłuższą część swojego życia przeżywają w dobrym zdrowiu. Na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat oczekiwana długość życia w chwili urodzenia wzrosła o około 10 lat zarówno w przypadku mężczyzn, jak i w przypadku kobiet 5 . Pandemia unaoczniła zagrożenia, na jakie narażone jest starzejące się społeczeństwo, ale przyjmuje się, że prawdopodobnie nie będzie miała wpływu na opisaną ogólną pozytywną tendencję w zakresie średniego dalszego trwania życia. Prognozuje się 6 , że w 2070 r. oczekiwana długość życia w chwili urodzenia będzie wynosić 86,1 roku w przypadku mężczyzn (78,2 roku w 2018 r.). W przypadku kobiet będzie ona wynosić 90,3 roku (wzrost z 83,7 roku). Duży wpływ na średnie dalsze trwanie życia ma miejsce życia. Na szczeblu krajowym przeciętna oczekiwana długość życia w chwili urodzenia wynosi od 83,5 roku w Hiszpanii do 75 lat w Bułgarii. W różnych częściach UE występują różnice w danych dla mieszkających tam kobiet i mężczyzn. W UE-27 przeciętna oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w przypadku kobiet jest wyższa 3 W niniejszym sprawozdaniu sformułowania „Europa” i „UE” dotyczą UE-27, chyba że wskazano inaczej. 4 Dane Eurostatu wykorzystane w niniejszym sprawozdaniu opracowano w oparciu o dane liczbowe uzyskane z bazy danych Eurostatu w maju 2020 r. 5 Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie umieralności i średniego dalszego trwania życia: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Mortality_and_life_expectancy_statistics 6 Prognozy ludności stanowią hipotetyczne scenariusze typu „co jeśli” opracowane na podstawie zaobserwowanych danych, aby lepiej rozumieć dynamikę populacji. Należy pamiętać, że prognozy nie stanowią ostatecznej projekcji zmian. Więcej informacji znajduje się w prognozach ludności Eurostatu: https://ec.europa.eu/eurostat/web/population-demography-migration-projections/population- projections-data 5 o 5,5 roku niż w przypadku mężczyzn, ale taka sytuacja nie jest wszędzie jednakowa. Na Łotwie i Litwie różnica ta wynosi ponad dziewięć lat, zaś w Danii, Irlandii, na Cyprze, w Niderlandach i w Szwecji – poniżej czterech lat. Różnica w przeciętnej oczekiwanej długości życia w chwili urodzenia między kobietami a mężczyznami, 2018 r. Źródło: Eurostat Znaczną część naszego życia przeżywamy w dobrym zdrowiu. Zgłaszana liczba lat przeżytych w dobrym zdrowiu 7 różni się w zależności od płci i państwa. W 2018 r. w całej UE średnia zdrowego życia oczekiwana w chwili urodzenia wynosiła 64,2 roku w przypadku kobiet i 63,7 roku w przypadku mężczyzn 8 . Również w tym przypadku dane różnią się istotnie w zależności od miejsca zamieszkania. Przykładowo mężczyźni mieszkający w Szwecji mogą cieszyć się dobrym zdrowiem przez średnio ponad 73 lata, a na Łotwie – przez 51 lat. Prawie połowa osób starszych jest niepełnosprawna 9 – liczba ta rośnie w starszych grupach wiekowych. Osoby takie są bardziej narażone na problemy związane z ograniczoną mobilnością, a ich jakość życia zależy od tego, jak integracyjne i dostępne są nasze społeczeństwa i otoczenie. 7 Więcej informacji na temat tego zjawiska i danych znajduje się pod adresem: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/pdfscache/1101.pdf 8 Więcej informacji można znaleźć w sprawozdaniu OECD/UE (2018): „Health at a Glance: Europe 2018” („Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2018”) w ramach cyklu „Stan zdrowia w UE” – https://ec.europa.eu/health/state/glance_pl 9 W 2018 r. 49 % osób w wieku 65 lat i starszych stwierdziło, że cierpi na niepełnosprawność lub długotrwałe ograniczenia aktywności (źródło: tabela Eurostatu hlth_silc_06 dostępna w internecie). 6 Średnia zdrowego życia oczekiwana w chwili urodzenia, 2018 r. Źródło: Eurostat 9 Współczynnik dzietności ogółem w poszczególnych regionach 13 , 2018 r. (Liczba żywych urodzeń na kobietę) 13 Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. 10 2.3. STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA Społeczeństwo europejskie się starzeje. Mediana wieku 14 ludności UE-27 rośnie od lat i przewiduje się, że będzie rosnąć w tym samym tempie przez kolejne dwadzieścia lat. Mediana wieku może osiągnąć 49 lat w 2070 r., a więc około pięć lat więcej niż obecnie. Mediana wieku ludności UE-27, lata 2001–2070 Źródło: Eurostat W miarę wzrostu mediany wieku rośnie liczba osób starszych i ich udział w populacji. Szacuje się, że do 2070 r. 30 % ludzi w Europie będzie miało co najmniej 65 lat – obecnie odsetek ten wynosi około 20 %. Przewiduje się, że w latach 2019–2070 odsetek osób w wieku 80 lat i starszych wzrośnie ponad dwukrotnie i osiągnie 13 % 15 . Jednocześnie przewiduje się zmniejszenie liczby ludności w wieku produkcyjnym (20–64 lata) 16 . W 2019 r. udział tej ludności w całej populacji wynosił 59 %. Oczekuje się, że do 2070 r. spadnie on do 51 %. Zgodnie z prognozami liczba dzieci i osób młodych (w wieku 0–19 lat) ma w tym czasie spaść o 12,6 mln. 14 Mediana wieku jest ogólną miarą wieku ludności: połowa ludności jest starsza niż mediana wieku, a druga połowa – młodsza. 15 Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej struktury i starzenia się ludności: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_structure_and_ageing 16 Powszechnie przyjmuje się, że ludność w wieku produkcyjnym oznacza ludność w wieku 20–64 lat. Definicja ta może się zmienić, ponieważ społeczeństwo starzeje się i coraz więcej ludzi w wieku 65 lat i starszych w dalszym ciągu pracuje. 11 Ludność w podziale na grupy wiekowe w UE-27, lata 2001–2070 Źródło: Eurostat 2.4. MNIEJSZE GOSPODARSTWA DOMOWE Liczba gospodarstw domowych w Europie rośnie, ale ich średni rozmiar maleje. W 2019 r. w Europie było 195 mln gospodarstw domowych, a więc o 13 mln więcej niż w 2010 r. Średnio gospodarstwa te maleją. W 2010 r. przeciętne gospodarstwo domowe liczyło 2,4 osoby. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat odnotowano powolny spadek tej wartości, która w 2019 r. osiągnęła 2,3 osoby. Około jedna trzecia wszystkich gospodarstw domowych liczy wyłącznie jedną osobę – odsetek takich gospodarstw wzrósł o 19 % od 2010 r. Ogólną tendencją jest tworzenie gospodarstw domowych składających się z par bezdzietnych, osób żyjących samotnie oraz osób samotnie wychowujących dzieci. W większości gospodarstw domowych nie ma dzieci, zaś odsetek gospodarstw domowych, które tworzą osoby samotnie wychowujące dzieci, wzrósł o 13 % od 2010 r. Takie tendencje mogą odgrywać rolę również w kontekście pandemii, ponieważ niektóre struktury gospodarstw domowych mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania się wirusa. W miarę starzenia się społeczeństwa europejskiego coraz więcej osób w wieku 65 lat i starszych będzie mieszkać samotnie 17 . Dotyczy to w szczególności kobiet. W 2019 r. odsetek starszych kobiet mieszkających samotnie wynosił 40 %, a więc ponad dwukrotnie więcej niż w przypadku mężczyzn. 17 „Ageing Europe: Looking at the lives of older people in the EU” („Starzejąca się Europa. Spojrzenie na życie ludzi starszych w UE”), Komisja Europejska (2019). 14 Malcie i w Szwecji odnotowuje się stosunkowo stały wzrost, zaś w Bułgarii, Chorwacji, na Łotwie, Litwie i w Rumunii liczba ludności spadła po 1990 r. 19 Oczekuje się, że ogólna tendencja wzrostu liczby ludności utrzyma się, jednak nie na długo. Od 2012 r. liczba zgonów w UE-27 jest większa niż liczba urodzeń. Oznacza to, że bez dodatniego salda migracji liczba ludności w Europie już zaczęłaby maleć. Jak pokazują prognozy 20 , całkowita liczba ludności w Europie pozostanie raczej stała przez kolejne dwadzieścia lat, a następnie zacznie maleć. Przewiduje się, że osiągnie plateau na poziomie około 449 mln ludzi przed 2025 r., a następnie po 2030 r. zacznie stopniowo maleć i w 2070 r. osiągnie 424 mln, co oznacza pięcioprocentowy spadek na przestrzeni pięćdziesięciu lat. Przewiduje się, że w niektórych państwach członkowskich liczba ludności będzie maleć przez cały okres do 2070 r. – dotyczy to Bułgarii, Grecji, Chorwacji, Włoch, Łotwy, Litwy, Węgier, Polski i Rumunii. W niektórych państwach przewiduje się wzrost populacji do 2070 r., tj. w Danii, w Irlandii, na Cyprze, w Luksemburgu, na Malcie i w Szwecji. W innych państwach prognozuje się początkowy wzrost, a następnie spadek – dane te dotyczą Belgii, Czech, Estonii, Hiszpanii, Francji, Niemiec, Niderlandów, Austrii, Portugalii, Słowenii, Słowacji, i Finlandii. Całkowita liczba ludności i roczne zmiany liczby ludności w UE-27, lata 1960–2070 Źródło: Eurostat 19 Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie ludności i zmiany liczby ludności: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_and_population_change_statistics 20 W kwietniu 2020 r. Eurostat opublikował prognozy ludności oparte na danych z 2019 r. W chwili zestawiania danych nie było informacji na temat skutków pandemii COVID-19, w związku z czym nie zostały one uwzględnione. Więcej informacji znajduje się w artykule Eurostatu „Statistics Explained” poświęconym prognozom ludności: https://ec.europa.eu/eurostat/web/population- demography-migration-projections/population-projections-data. 15 3. WPŁYW ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH NA NASZĄ SPOŁECZNĄ GOSPODARKĘ RYNKOWĄ Wpływ zmian demograficznych w Europie odczuwamy bezpośrednio w wymiarze gospodarczym i społecznym. Stało się to widoczne na przestrzeni ostatnich miesięcy, kiedy to istotne obszary gospodarki zawiesiły funkcjonowanie i wprowadzono niezbędne środki ograniczające kontakty personalne, które wpłynęły na naszą codzienność. Zmiany demograficzne mają wpływ na przyszłość naszych systemów opieki społecznej i zdrowotnej, budżety oraz potrzeby w zakresie mieszkalnictwa i infrastruktury. Nasze miasta i obszary miejskie mogą stać się bardziej zatłoczone, a obszary wiejskie będą musiały stawić czoła innym wyzwaniom. Nasze ścieżki karier będą się nadal zmieniać i będziemy musieli znaleźć rozwiązania, aby zapewnić, by Europa pozostała konkurencyjna mimo spadku ludności w wieku produkcyjnym. Czynnikiem, który wpłynie na szybkość i zdolność do odbudowy, jest struktura gospodarcza i demograficzna państwa. Długoterminowe zmiany demograficzne i potrzeby w zakresie odbudowy zbiegną się również w innych punktach. Dotyczy to każdego obszaru, od konieczności zwiększenia odporności naszych systemów opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej do zapewnienia obszarom miejskim i wiejskim zdolności do radzenia sobie z większym zagęszczeniem ludności lub brakiem dostępu do usług. Opracowany przez Komisję Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności zapewni wsparcie finansowe na dużą skalę, które zwiększy odporność gospodarek państw członkowskich i lepiej przygotuje je na przyszłość, w szczególności w kontekście zmian demograficznych. Priorytety inwestycyjne zostaną dostosowane do wyzwań określonych w zaleceniach dla poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru. 16 3.1. LUDZIE, PRACA I UMIEJĘTNOŚCI Wpływ starzenia się społeczeństwa na rynek pracy jest coraz bardziej widoczny. Liczba ludności w wieku produkcyjnym w UE-27 maleje od dekady i przewiduje się, że do 2070 spadnie o 18 %. Sytuacja różni się istotnie w zależności od państwa członkowskiego i regionu. Zmiana liczby ludności w wieku 20–64 lat według regionów 21 , lata 2020–2030 (Zmiana całkowita (%)) 21 Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. Dane odpowiadają prognozom regionalnym Eurostatu (EUROPOP2013). 19 o wysokiej jakości. Bariery te mogą wynikać z negatywnego postrzegania i niesprawiedliwej niechęci do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Posiadanie większego i bardziej sprzyjającego włączeniu społecznemu rynku pracy oznacza zwalczanie wszelkich form dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie rasowe lub pochodzenie etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek bądź orientację seksualną. Podmioty gospodarki społecznej i przedsiębiorstwa społeczne mogą odegrać ważną rolę we wspieraniu rynku pracy bardziej sprzyjającego włączeniu społecznemu, z korzyścią dla pracowników i społeczności lokalnych. 3.1.2. PRODUKTYWNOŚĆ DZIĘKI UMIEJĘTNOŚCIOM I KSZTAŁCENIU Wraz ze zmniejszaniem się puli osób pracujących odporność gospodarcza i wzrost produktywności staną się jeszcze ważniejsze. Będzie to również istotne dla trwałej odbudowy po kryzysie. Przed wybuchem pandemii koronawirusa z prognoz Komisji wynikało, że ustabilizowanie wzrostu PKB na poziomie 1,3 % rocznie do 2070 r. wymagałoby wzrostu produktywności pracy średnio o 1,5 % rocznie 25 . Wzrost produktywności zmniejszał się jednak i przed rozpoczęciem kryzysu szacowano go na poziomie poniżej 1 %. Przejście na neutralną dla klimatu i cyfrową gospodarkę może przyczynić się do zwiększenia produktywności. Podwójna transformacja będzie wymagała innowacji i rozpowszechniania technologii, a gospodarka cyfrowa i o obiegu w większym stopniu zamkniętym stworzy nowe modele biznesowe i sposoby pracy. Pandemia i jej wpływ na nasze życie i gospodarkę podkreśliły znaczenie cyfryzacji we wszystkich obszarach gospodarki i społeczeństwa UE. Konieczna będzie również konkurencja i równe szanse, jak określono w niedawno przyjętej nowej strategii przemysłowej dla Europy 26 . Automatyzacja i nowe, czystsze technologie mogą przyczynić się do zwiększenia w przyszłości produktywności pracy, zaś sprawiedliwa transformacja dla wszystkich będzie niezbędna dla tych, którzy będą musieli zdobyć nowe umiejętności lub zmienić pracę. W tym duchu Komisja zaproponowała wzmocnienie Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji – w celu złagodzenia społeczno-gospodarczych skutków transformacji, wspierania przekwalifikowania zawodowego, wspierania MŚP w tworzeniu nowych możliwości gospodarczych oraz inwestowania w czystą transformację energetyczną. Europa potrzebuje wysoko wykwalifikowanej, dobrze wyszkolonej i zdolnej do adaptacji siły roboczej 27 . Coraz ważniejsza będzie zatem kwestia zapewnienia możliwości uczenia się przez całe 25 Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2018 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE (2016–2070), dokument instytucjonalny nr 079, Komisja Europejska i Komitet Polityki Gospodarczej (2018). 26 Nowa strategia przemysłowa dla Europy przyjęta w dniu 10 marca 2020 r., COM(2020) 102 final. 27 Zob. np. Canton, E., Thum-Thysen, A., Voigt, P. (2018) Economists’ musings on human capital investment: How efficient is public spending on education in EU Member States? („Rozważania ekonomistów na temat inwestycji w kapitał ludzki: jak efektywne są wydatki publiczne na edukację w państwach członkowskich UE?”), dokument nr 81 otwierający debatę na temat gospodarki europejskiej: https://ec.europa.eu/info/publications/economy-finance/economists-musings-human-capital-investment-how-efficient-public-spending- education-eu-member-states_en 20 życie wszystkim zainteresowanym. W nadchodzących latach miliony Europejczyków będą musiały podnieść swoje kwalifikacje lub się przekwalifikować. Zapotrzebowanie rynku pracy można również pokrywać dzięki przyciąganiu umiejętności i talentów z zagranicy. W związku z tym, że podwójna transformacja nabiera tempa, Europa będzie musiała zadbać o to, by jej umiejętności, w tym umiejętności ekologiczne i cyfrowe, nadążały za rozwojem. Przed kryzysem w Europie istniało około 1 mln wolnych miejsc pracy dla specjalistów w dziedzinie technologii cyfrowych, a 70 % przedsiębiorstw zgłaszało, że opóźniają inwestycje, ponieważ nie mogą znaleźć osób z odpowiednimi kwalifikacjami. Wynika to z faktu, że w 2019 r. 29 % ludności UE posiadało niskie umiejętności cyfrowe, a 15 % w ogóle ich nie posiadało. Kryzys jeszcze bardziej uwypuklił znaczenie umiejętności cyfrowych – dotyczy to dzieci, studentów, nauczycieli, instruktorów i nas wszystkich, ponieważ dzięki tym umiejętnościom możemy się ze sobą komunikować i pracować. Pokazało to, że wiele z tych osób nadal nie ma dostępu do niezbędnych narzędzi. Komisja przedstawi Plan działania w dziedzinie edukacji cyfrowej, w którym zaproponuje konkretne działania mające na celu sprostanie tym wyzwaniom. Rozwiązanie polega na inwestowaniu w ludzi i ich umiejętności oraz poprawie dostępu do szkolenia i kształcenia. Będzie to wymagało wspólnych działań przemysłu, państw członkowskich, partnerów społecznych i innych zainteresowanych stron na rzecz podnoszenia lub zmiany kwalifikacji oraz odblokowania publicznych i prywatnych inwestycji w siłę roboczą. Ważnym krokiem w tym kierunku będzie również aktualizacja programu na rzecz umiejętności oraz zalecenie dotyczące kształcenia i szkolenia zawodowego. 3.2. OPIEKA ZDROWOTNA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA Europejskie systemy opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej znajdowały się na pierwszym planie w okresie pandemii COVID-19 28 . Ze względu na walkę z wirusem zostały one poddane znacznym obciążeniom, mimo że już wcześniej znalazły się pod coraz większą presją, zwłaszcza w wyniku starzenia się naszego społeczeństwa. Dotyczy to w szczególności tych regionów, w których przewiduje się znaczny wzrost liczby osób w wieku powyżej 65 lat do 2030 roku. 28 https://www.ecdc.europa.eu/en/cases-2019-ncov-eueea 21 Zmiany w udziale ludności w wieku co najmniej 65 lat według regionów 29 , lata 2020–2030 (Różnica w punktach procentowych) Wybuch pandemii COVID-19 ujawnił podatność osób starszych na koronawirusa i inne choroby, przede wszystkim dlatego, że istnieje większe prawdopodobieństwo, iż cierpią one na choroby przewlekłe. Pandemia uwidoczniła również potrzebę posiadania solidnych systemów publicznej opieki zdrowotnej oraz potrzebę zwiększenia możliwości oddziałów intensywnej opieki medycznej. Bardziej odporne systemy opieki zdrowotnej wymagają właściwego wsparcia inwestycyjnego i finansowego, które odpowiada ich kluczowej roli. Dlatego też Komisja zaproponowała ostatnio 29 Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. Dane odpowiadają prognozom regionalnym Eurostatu (EUROPOP2013). 24 pracę zawodową w późniejszym okresie życia. Przyjęcie wyższej górnej granicy znacznie zmienia prognozy. Wszystkie dowody wskazują jednak na znaczenie dobrych warunków pracy, silnych systemów zdrowia publicznego, uczenia się przez całe życie oraz ciągłych inwestycji w umiejętności i edukację. Ubóstwo wśród osób starszych będzie prawdopodobnie coraz większym problemem, ponieważ demografia nadal się zmienia. Obecnie większość emerytów posiada dochód z emerytur, który umożliwia im utrzymanie określonego poziomu życia i chroni ich przed ubóstwem wśród osób starszych 41 . Nie oznacza to, że ubóstwo wśród osób powyżej 64. roku życia zostało wyeliminowane. W 2018 r. w UE-27 15,5 % osób w wieku co najmniej 65 lat było zagrożonych ubóstwem 42 . Kobiety są bardziej narażone na ubóstwo w starszym wieku. Wynika to z faktu, że mają one zazwyczaj niższe wskaźniki zatrudnienia, więcej przerw w karierze zawodowej, niższe płace i częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy 43 i na czas określony 44 . Kobiety otrzymują miesięczne emerytury, które są o około jedną trzecią niższe od emerytur mężczyzn, a jednocześnie mają dłuższe średnie dalsze trwanie życia. Osoby niepełnosprawne – grupa bardziej narażona na ubóstwo – mogą zmagać się z dodatkowymi zagrożeniami. Osoby w wieku produkcyjnym, które są niepełnosprawne, często kwalifikują się do określonych świadczeń i wsparcia. Po osiągnięciu wieku emerytalnego mogą one jednak przestać się kwalifikować, co może być dodatkową przyczyną ubóstwa lub wykluczenia społecznego. Jednocześnie starsze społeczeństwo oferuje również nowe możliwości dla naszych gospodarek. Starsi konsumenci stanowią dużą część gospodarki, a konsumpcja osób powyżej 50. roku życia w całej UE wyniosła 3,7 bln EUR w 2015 r. Przewiduje się, że będzie ona rosła o około 5 % rocznie, osiągając 5,7 bln EUR do 2025 r. W zielonej księdze na temat starzenia się społeczeństwa Komisja zajmie się również sposobem, w jaki można w pełni wykorzystać te możliwości. 3.4. WYMIAR REGIONALNY I LOKALNY 45 Różne regiony w różny sposób odczuwają zmiany demograficzne. Niektóre charakteryzują się stosunkowo starszą populacją, z medianą wieku powyżej 50 lat, podczas gdy w innych jest to mniej niż 42,5 roku – np. w Luksemburgu (lub jego częściach), na Cyprze, w Irlandii, południowej Hiszpanii, Polsce, północnej Rumunii, Słowacji i południowej Szwecji. Na poziomie regionalnym ruchy ludności mają również duży wpływ na profil demograficzny regionu. Jest to wyraźnie odczuwalne w miejscach, gdzie przemieszczają się głównie osoby młode. 41 Na ubóstwo wśród osób starszych składają się dwa elementy: osoby, których dochód nie przekracza 60 % mediany krajowej, i osoby, których nie stać na co najmniej cztery z dziesięciu podstawowych dóbr (zob. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/index.php/Glossary:Material_deprivation). 42 Szczegółową analizę wpływu zmian demograficznych na adekwatność emerytur można znaleźć w sprawozdaniu na temat adekwatności emerytur z 2018 r.: adekwatność obecnych i przyszłych dochodów osób w podeszłym wieku w UE („The 2018 Pension Adequacy Report: current and future income adequacy in old age in the EU”), Komisja Europejska i Komitet Ochrony Socjalnej (SPC), 2018. 43 W 2018 r. w UE-27 30,5 % kobiet i 9,2 % mężczyzn pracowało w niepełnym wymiarze czasu pracy (Eurostat, BAEL). 44 Udział umów o pracę na czas określony dla osób w wieku 15–64 lat utrzymuje się w ostatnich latach na stabilnym poziomie. W 2018 r. udział tego rodzaju umów we wszystkich umowach o pracę wynosił 12,1 %. Odsetek takich umów w przypadku kobiet jest nieco wyższy (13,1 %) niż w przypadku mężczyzn (11,2 %) (Eurostat). 45 „Regionalny” odnosi się do NUTS 3, zaś „lokalny” do jednostek samorządu lokalnego. 25 Ruchy te mają również wpływ na ogólną liczbę ludności w regionie. 65 % ludności UE mieszka w regionie, w którym w latach 2011–2019 nastąpił wzrost liczby ludności. Dla niektórych spadek liczby ludności jest tendencją długotrwałą, często trwającą dziesiątki lat, i można się spodziewać, że w następnym dziesięcioleciu i w kolejnych latach nastąpi spadek liczby ludności w kolejnych regionach. Aby uniknąć dalszego pogarszania się tej sytuacji w wyniku pandemii, Komisja zaproponowała przeznaczenie dodatkowych środków na politykę spójności, tj. na kryzysowe działania naprawcze i odbudowujące w ramach nowej inicjatywy pod nazwą REACT-EU 46 . Proponowane narzędzie służące odbudowie gospodarki „Next Generation EU” przewiduje dodatkowe wsparcie w celu zapewnienia finansowania kluczowych kryzysowych działań naprawczych oraz wsparcia pracowników i MŚP, systemów opieki zdrowotnej oraz transformacji ekologicznej i cyfrowej w regionach. Również program rozwoju obszarów wiejskich UE będzie odgrywał kluczową rolę we wspieraniu odbudowy gospodarczej. 46 COM(2020) 451 final z 28.5.2020. 26 Zmiana liczby ludności ogółem według regionów 47 , lata 2011–2019 (Zmiana całkowita (%) w okresie od dnia 1 stycznia 2011 r. do dnia 1 stycznia 2019 r.) 47 Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. 29 Zasięg dostępu do sieci szerokopasmowych nowej generacji Inwestycje w infrastrukturę i usługi, prowadzone również w ramach polityki spójności, stanowią zasadniczą część rozwiązania. Infrastruktura ma wiele różnych wymiarów, w tym dostępność usług cyfrowych (takich jak dostęp do technologii informacyjno-komunikacyjnych i objęcie zasięgiem sieci 5G), usług związanych z edukacją i opieką zdrowotną, a także rekreacji i kultury. 30 Dostępność koleją (optymalny czas podróży) według regionu 50 , 2014 r. (Liczba ludności w zasięgu półtoragodzinnej podróży (tys. mieszkańców): dostępność przy wykorzystaniu optymalnych czasów wyjazdu możliwych w godzinach porannego i wieczornego szczytu) Inicjatywy regionalne mogą poprawić jakość życia, dostęp do usług i infrastruktury oraz zaradzić negatywnym skutkom wyludnienia. Na przykład lokalne otoczenie biznesowe można poprawić 50 Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. 31 poprzez usługi wspierające biznes, zachęcające do innowacji i badań. Rozwój lokalny kierowany przez społeczność może stanowić odpowiedź na potrzeby obywateli i podnieść lokalną jakość życia. Szybkie porozumienie w sprawie kolejnego długoterminowego budżetu UE i jego narzędzia służącego odbudowie gospodarki „Next Generation EU” 51 zagwarantuje, by fundusze UE i programy polityki spójności mogły odegrać ważną rolę we wspieraniu tych prac. Kluczową kwestią dla polityki publicznej jest sposób rozwoju zrównoważonych rozwiązań. Na szczeblu regionalnym i lokalnym wykazano zdolność do inteligentnego wprowadzania innowacji i zarządzania zmianami demograficznymi. Korzystanie z tych doświadczeń będzie miało zasadnicze znaczenie dla wymiany najlepszych praktyk i zwiększenia skali innowacyjnych pomysłów, produktów lub usług. Każda reakcja w ramach polityki mająca na celu sprostanie wyzwaniom na szczeblu regionalnym musi uwzględniać sytuację w terenie. Odzwierciedla to fakt, że sytuacja różni się między poszczególnymi krajami i w ich obrębie, charakteryzując się większą przepaścią między obszarami wiejskimi i miejskimi na niektórych obszarach i przeciwstawnymi tendencjami w innych. W 2018 r. udział ludności zagrożonej ubóstwem był szczególnie wysoki wśród osób mieszkających w miastach w znacznej części Europy Zachodniej, natomiast we wschodniej i w południowej części UE zjawisko to dotyczy osób mieszkających na obszarach wiejskich. W miastach energię, transport i grunty wykorzystuje się w sposób bardziej efektywny. Łatwiej jest zorganizować i utrzymać infrastrukturę publiczną, taką jak transport publiczny lub dostęp do internetu, oraz dostęp do usług socjalnych, na przykład w sektorze opieki. Zazwyczaj łatwiej jest dopasować podaż i popyt w zakresie umiejętności, co skutkuje wyższą wydajnością i dochodem na mieszkańca. W miastach łatwiej o dostęp do edukacji wysokiej jakości, w tym do większej liczby instytucji szkolnictwa wyższego, które mogą przyczynić się do tworzenia innowacji 52 . Z drugiej strony wysoki wzrost liczby ludności w miastach wymaga dobrego zarządzania, aby uniknąć dalszego zagęszczenia ruchu, zanieczyszczenia i wydatków mieszkaniowych 53 . Aby sprostać wyzwaniom związanym ze zmieniającą się sytuacją demograficzną, miasta będą również musiały dostosować swoje usługi w dziedzinach takich jak opieka zdrowotna i mobilność, a także infrastruktura publiczna, mieszkalnictwo, edukacja i polityka społeczna. Biorąc pod uwagę silny związek między starzeniem się a niepełnosprawnością, należy również poprawić dostępność, zwłaszcza w odniesieniu do produktów, usług i infrastruktury. Na obszarach wiejskich nie brakuje gruntów, przy czym można tam liczyć na niższe koszty utrzymania oraz niski poziom zanieczyszczenia powietrza. Stoją one jednak również przed szeregiem wyzwań, w szczególności w zakresie zapewnienia dobrego dostępu do usług publicznych i prywatnych. Obszary wiejskie, które stoją w obliczu znacznego spadku liczby ludności, mogą doświadczać zjawiska porzucania gruntów i zwiększonego ryzyka pożarów lasów 54 ; na ogół trudniej 51 Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/info/publications/mff-legislation_pl 52 Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/publications/regional- focus/2018/access-to-universities-in-the-eu-a-regional-and-territorial-analysis 53 Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://urban.jrc.ec.europa.eu/thefutureofcities/ageing#the-chapter 54 „Forest fires — Sparking fire smart policies in the EU” („Pożary lasów – Iskra do opracowania inteligentnych polityk zwalczania pożarów w UE”), Komisja Europejska (2018 r.). 34 5. GEOPOLITYCZNY WYMIAR DEMOGRAFII: EUROPA W ŚWIECIE Zmiany demograficzne oddziałują również na geopolityczne perspektywy Europy oraz jej pozycję na arenie światowej. Wielkość populacji i wielkość ekonomiczna odgrywają ważną rolę w kontekście światowych struktur władzy. Ponieważ liczebność narodów europejskich zmniejsza się i tracą one na znaczeniu gospodarczym w porównaniu z innymi gospodarkami wschodzącymi, potrzeba wykorzystania przez Unię Europejską całej jej zbiorowej siły staje się jeszcze istotniejsza. Jednocześnie, co obserwujemy podczas pandemii, wirusy nie znają granic i tworzą wyzwania wspólne dla wielu obszarów świata. Udział Europy w ludności świata zmniejsza się. W 1960 r. populacja UE-27 stanowiła około 12 % ludności świata. Obecnie wartość ta zmniejszyła się do około 6 % i przewiduje się, że do 2070 r. spadnie do poziomu poniżej 4 %. Inną znamienną zmianą jest wzrost udziału Afryki w ludności świata: wartość ta wzrośnie z poziomu 9 % do poziomu 32 %, zaś udział populacji Azji umiarkowanie spadnie 61 . Ludność świata w podziale na kontynenty, lata 1960–2070 Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych, Wydział ds. Ludności (2019 r.). 61 Więcej informacji na temat wydania z 2019 r. dokumentu ONZ pt. „Revision of World Population Prospects” („Przegląd perspektyw dotyczących ludności świata”) znajduje się pod adresem: https://population.un.org/wpp/ 35 Europa jest nie tylko kontynentem starzejącym się, lecz również średnio najstarszym. Porównanie tendencji w Europie z innymi częściami świata wyraźnie wykazuje, że inne kontynenty przechodzą przez podobny proces starzenia się, jednak z pewnym opóźnieniem w stosunku do Europy. Zgodnie z prognozami średni wiek w Afryce również wzrośnie na przestrzeni czasu; przewiduje się jednak, że do 2070 r. Afryka pozostanie kontynentem o najniższej średniej wieku. Mediana wieku ludności świata w podziale na kontynenty, lata 1960–2070 Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych, Wydział ds. Ludności (2019 r.). Udział Europy w globalnym PKB również maleje. W 2004 r. Europa odpowiadała za 18,3 % światowego PKB, a w 2018 r. jedynie za 14,3 % 62 . Zmniejszająca się liczebność ludności w wieku produkcyjnym wiąże się z ryzykiem kontynuacji lub nawet przyspieszenia tej tendencji. Państwa członkowskie stracą na znaczeniu jako uczestnicy gospodarki, lecz kolektywnie UE nadal utrzyma status głównego podmiotu gospodarczego, politycznego i dyplomatycznego. Europa będzie musiała zwiększyć swoją siłę, stopień zjednoczenia oraz strategiczne podejście na poziomie idei, działań i wypowiedzi. Będziemy musieli umocnić istniejące partnerstwa i nawiązać nowe, w szczególności z naszymi najbliższymi partnerami i sąsiadami. Nowa kompleksowa strategia współpracy z Afryką 63 jest szczególnie ważna, biorąc pod uwagę dodatkowe wyzwania natury demograficznej, z jakimi zmierzą się oba kontynenty. Utrzymanie porządku światowego opartego na przepisach oraz związanych z nim instytucji, takich jak Organizacja Narodów 62 Źródło: Bank Światowy, dane dotyczące PKB według parytetu siły nabywczej z bazy danych „Wskaźniki rozwoju na świecie”. 63 JOIN(2020) 4 final z 9.3.2020. 36 Zjednoczonych lub Światowa Organizacja Handlu, oraz odgrywanie bardziej aktywnej roli w strukturach międzynarodowych staną się jeszcze bardziej istotne.