Komunikacja interpersonalna: charakterystyka, Publikacje z Komunikacja werbalna i niewerbalna

Pobierz Komunikacja interpersonalna: charakterystyka i więcej Publikacje w PDF z Komunikacja werbalna i niewerbalna tylko na Docsity! Adriana Frączek Komunikacja interpersonalna Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość 9, 118-131 2012 Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość, t. IX 118 Adriana Frączek* Komunikacja interpersonalna Wstęp Pojęcie „komunikacja” pochodzi z łacińskiego communicatio i oznacza „łączność, rozmowa, wymiana”. Polskie określenie jest podobne znaczeniowo do angielskich communication oraz communicate. Poprzez komunikowanie interpersonalne najczęściej należy rozumieć przekazywanie i odbieranie infor- macji pomiędzy nadawcą a odbiorcą lub w małej grupie osób pozostających ze sobą w bezpośrednim kontakcie. Pełny proces komunikowania się powinien odbywać się w dwóch kierunkach. Po jednej stronie nadawca przekazuje swój komunikat, a po drugiej odbiorca reaguje tak, że zwrotnie przesyła wiadomość nadawcy1. Z. Nęcki wskazuje na dwukierunkowość procesu komunikowania się, określając komunikowanie interpersonalne jako podejmowaną w określo- nym kontekście wymianę werbalnych i niewerbalnych sygnałów w celu osią- gnięcia lepszego współdziałania2. Dla procesu komunikowania interpersonal- nego charakterystyczna jest tzw. jedność czasu i przestrzeni uczestników proce- su. W związku z tym często nazywa się je komunikowaniem „twarzą w twarz”. Równocześnie jest to podstawowy proces społeczny, który stanowi podstawę innych działań ludzi w społeczeństwie3. Jedną z największych przeszkód w dą- żeniu do skutecznej działalności grupowej jest brak efektywnej komunikacji. * Dr Adriana Frączek, Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna. 1 R. A. Podgórski, Socjologia mikrostruktury (podręcznik akademicki), Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz – Olsztyn 2008, s. 86. 2 Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kra- ków 1996, s. 109. 3 B. Dobek-Ostrowska, Komunikowanie publiczne i polityczne, PWN, Warszawa 2006, s. 73. Komunikacja interpersonalna 121 − ma charakter interakcyjny, co oznacza, że w procesie tym kształtują się takie stosunki między uczestnikami, które umożliwiają im komunikowanie się w sposób partnerski lub wejść w relację dominacji, − stanowi proces celowy i świadomy, ponieważ działanie każdego uczestnika jest świadome; kierują nim określone motywy i osiągnięcie danego celu, − jest nieuchronne, co oznacza, że ludzie zawsze będą się ze sobą porozumie- wać bez względu na ich świadome czy nieświadome zamiary, − stanowi proces bardzo złożony, ponieważ może mieć charakter zarówno werbalny, jak i niewerbalny, dwustronny lub jednostronny, bezpośredni lub pośredni, − jest również nieodwracalne, bowiem procesu tego nie można w żaden spo- sób cofnąć, powtórzyć, czy też zmienić jego przebiegu6. Funkcje komunikacji Komunikowanie spełnia bardzo ważną rolę w społeczeństwie. Obecnie wy- różnia się następujące funkcje komunikowania: − informacyjna; ma związek z obserwacją i kształtowaniem środowiska; po- przez komunikowanie jednostki uzyskują wiedzę o najbliższym otoczeniu i o wydarzeniach w kraju i na świecie; dzięki tej wiedzy każda osoba może dokonywać codziennych wyborów i podejmować decyzje, − edukacyjna; połączona jest z funkcją informacyjną; już pierwsi badacze wspominali, że ludzkość dzięki procesowi komunikowania ma możliwość przekazywania z pokolenia na pokolenie uczuć, wiedzy i wartości; dzięki procesom komunikowania rozwija się nauka i edukacja, − identyfikacji osobistej; pozwala na wzmocnienie wzorów zachowań i warto- ści przekazywanych w procesach komunikacyjnych; dzięki tym procesom jednostka może utożsamiać się z innymi osobami, grupami czy narodami, a także poszukiwać swojej odrębności, − integracyjna; nawiązuje do powstawania więzi pomiędzy jednostkami a spo- łecznościami, wskutek czego tworzy się pewien ład społeczny; umożliwia koordynowanie aktywności społecznej jednostek i grup, − mobilizacyjna; pojawia się w kontekście jednokierunkowych procesów per- swazyjnych, − rozrywkowa; ma związek z relaksem i odpoczynkiem, które towarzyszą pro- 6 Ibidem, s. 67. Adriana Frączek 122 cesowi komunikowania; przypisuje się ją przede wszystkim mediom maso- wym, ale jest realizowana również podczas spotkań towarzyskich7. Rodzaje komunikacji Komunikację można podzielić według różnych kategorii. Najczęściej jednak przyjmuje się podział na komunikację werbalną i niewerbalną. Zazwyczaj obie formy występują razem, uzupełniając się. W wypadku komunikacji werbalnej podstawowym środkiem jest język, któ- ry umożliwia wyrażenie znaczenia komunikowanych idei i uczuć. Dzieje się to jednak wtedy, gdy dźwięki i symbole rozumiane są przez wszystkich członków procesu komunikowania. Języka używa się w celu: − określania myśli, uczuć, doświadczeń, aby wymieniać je z innymi ludźmi, − oceniania rzeczy, ludzi, uczuć zgodnie z własnym systemem wartości, − opisywania wyników swoich życiowych doświadczeń, wydarzeń z przeszło- ści, a także rozmawiania o teraźniejszości oraz ewentualnych sytuacjach, które wystąpią w przyszłości, − mówienia o języku. Według badaczy, komunikowanie werbalne uwarunkowane jest różnymi czynnikami. Najważniejsze z nich to płeć i kultura. Zdaniem E. Halla, społe- czeństwa należące do tzw. wysokiego kontekstu kulturowego (np. Azjaci) nie potrafią wyrażać swoich uczuć i są podejrzliwi w stosunku do swojego rozmów- cy. Jednak narody z cywilizacji zachodniej (np. Europejczycy czy Amerykanie), które znajdują się w grupie niskiego kontekstu kulturowego, wolą jednoznacz- ność i precyzję językową w bezpośrednim komunikowaniu. Płeć także odgrywa dużą rolę w komunikowaniu werbalnym. Uważa się, że to właśnie mężczyźni mieli i mają przewagę w procesie komunikowania, narzucając swoje zdanie. Kobiety natomiast należą do „grupy przytłumionej”. Główną cechą komuniko- wania mężczyzn jest autoprezentacja oraz dążenie do określonego celu. Kobiety natomiast są mniej precyzyjne, kładą nacisk na porozumienie i budowę więzi8. Formy komunikowania werbalnego Najczęściej wskazuje się dwie formy komunikowania werbalnego: ustną i pisaną. Pierwsza wiąże się z rozwojem mowy, druga pojawiła się wraz z wyna- 7 Ibidem, s. 68–69. 8 Ibidem, s. 78. Komunikacja interpersonalna 123 lezieniem pisma. Forma ustna stanowi najczęstszy sposób przekazywania znaczeń między ludźmi. Komunikujący się mogą łatwiej wyrażać swoje uczucia i myśli, ponie- waż proces przekazu jest wzmacniany również przez środki komunikowania niewerbalnego. Ustna forma komunikowania stosowana w bezpośrednim spo- sobie porozumiewania pozwala na szybką reakcję uczestniczących stron, czyli sprężenie zwrotne. Komunikowanie to posiada jednak pewne wady. Mogą bo- wiem wystąpić bariery, które wynikają z działań komunikacyjnych stosowanych przez uczestników procesu. Można do nich zaliczyć: − polaryzację, czyli skłonność do skrajnych opinii, − etykietowanie, czyli postrzeganie problemów nie poprzez analizowanie, ale przez ich nazywanie, − stawianie wniosków na równi z faktami, − przypisywanie sobie cech eksperta, który zna wszystkie problemy, − nieumiejętność oceny opinii dotyczących ciągle zmieniających się elemen- tów rzeczywistości, − klasyfikowanie ludzi i zdarzeń9. Forma pisemna komunikowania znacznie częściej ma charakter formalny niż nieformalny i jest stosowana właściwie na wszystkich poziomach procesu porozumiewania się. Do form komunikatów pisemnych zalicza się między in- nymi: notatki, listy, telefaksy, e-maile, zawiadomienia. Ich zaletą jest to, że są materialne, sprawdzalne i mogą być przechowywane przez długi czas, co daje przewagę nad komunikatami ustnymi. Dużego znaczenia cechy te nabierają przy złożonych i obszernych komunikatach. W wielu sytuacjach możliwość przypomnienia treści rozbudowanego komunikatu w niezmienionej formie jest bardzo przydatna. Tworząc komunikat pisemny, zazwyczaj poświęca mu się więcej uwagi i czasu. Dzięki temu jest on bardziej precyzyjny od wypowiedzi w formie ustnej. Gdy chcemy szybko przekazać komunikat, forma pisemna staje się mniej przydatna od ustnej. Na przykład, wypowiedź trwająca trzydzie- ści minut może zawierać w sobie więcej informacji niż pisemny komunikat, którego przygotowanie zajęło tyle samo czasu. Inną wadą jest brak możliwości tworzenia bezpośredniego sprzężenia zwrotnego. Dlatego też często nie ma pewności, czy wiadomość dotarła do odbiorcy oraz czy właściwie ją zrozumia- no10. Komunikacja niewerbalna, zwana również mową ciała, to bardzo ważny element komunikacji interpersonalnej, która rozumiana jest jako proces, 9 Ibidem, s. 78-79. 10 R. A. Podgórski, op. cit., s. 92. Adriana Frączek 126 radość, a wykrzywiając usta – wstręt; niezadowolenie zaś pokazujemy, zaci- skając usta lub marszcząc brwi. 3. Dotyk i kontakt fizyczny, czyli: trzymanie za ręce, głaskanie, podawanie ręki, kładzenie ręki na ramieniu itd. Komunikaty te pojawiają się w zależności od płci rozmówców, statusu społecznego oraz stopnia ich znajomości. Umożli- wiają okazanie zażyłości z daną osobą, pomagają również w budowaniu wrażenia bliskości bądź dystansu. Najczęściej spotykanym źródłem infor- macji jest uścisk dłoni podczas powitania lub pożegnania – w ten sposób za- uważamy takie sygnały, jak nacisk podanej przez kogoś dłoni, jej temperatu- rę itd. 4. Dystans przestrzenny – niewidoczna przestrzeń otaczająca człowieka, w której zachodzi większość jego kontaktów z innymi ludźmi. Odzwiercie- dla ona charakter zależności między nimi. W sytuacji rozmowy jest to ob- szar między nadawcą i odbiorcą, który ma na celu poinformowanie o czymś – rozmówcy znajdują się w konkretnej odległości, która nie jest przypadko- wa. Zależy ona od charakteru rozmowy oraz stosunków między nimi; dy- stans sygnalizuje więc o stopniu zażyłości partnerów oraz ich wzajemnych relacjach. Najmniejszy dystans odczuwamy zazwyczaj w kontaktach z najbliższymi osobami, trochę większy w czasie spotkań z przyjaciółmi, jeszcze większy, kiedy rozmawiamy z przełożonym, największy natomiast, gdy mamy kontakt z publicznością. Zwykle unikamy stawania „twarzą twarz” z innymi ludźmi w autobusie lub windzie. Patrzymy w bok, lub spuszczamy wzrok w dół. Nadmierne zbliżenie się może doprowadzić, na przykład do kłótni. Nawet, jeżeli jakaś osoba zareaguje pozytywnie na nasze gesty, to i tak zawsze będzie dążyć do zwiększenia dystansu. Dlatego też po- winniśmy szanować dystans, jaki jest możliwy do zaaprobowania przez dru- gą osobę po to, by nie wywołać odwrotnej reakcji niż zamierzona. Przykła- dem podświadomego sygnału wyznaczania przez nas minimalnego dystansu w sali, w czasie zajęć dydaktycznych, jest rozmieszczanie swoich rzeczy na wspólnie używanych ławkach. W innych sytuacjach zazwyczaj znajdujemy miejsca jak najbardziej oddalone od sąsiada (np. w bibliotece), czy wykła- dowcy. 5. Kontakt wzrokowy i wymiana spojrzeń, to, gdzie i jak długo patrzymy oraz częstotliwość spoglądania. Jeżeli jakaś osoba patrzy w bok, spuszcza wzrok na dół, nie utrzymuje kontaktu wzrokowego, świadczy to o zakłopotaniu; wodzenie wzrokiem po ścianie odbierane jest zazwyczaj jako brak zaintere- sowania bądź lekceważenie; natomiast nachalne wpatrywanie się w drugą osobę świadczyć może o niechęci do rozmówcy. Komunikacja interpersonalna 127 6. Pozycja ciała, sposób, w jaki osoba siedzi lub stoi zdradza niepokój lub od- prężenie. Wskaźnikiem jest, np. pochylony tułów lub skrzyżowanie nóg i rąk. Zazwyczaj ramiona krzyżują i przybierają wychyloną pozycję osoby, które się nie znają. 7. Niewerbalne aspekty mowy: intonacja głosu, rytm mówienia, barwa głosu, akcent, szybkość mówienia, dzięki którym ujawniają się nasze intencje, są również efektywnym narzędziem oddziaływania. Zazwyczaj głośno i ostro mówimy wtedy, gdy wyrażamy swoje oburzenie, natomiast łagodnie, kiedy do rozmówcy czujemy sympatię. Z kolei długa i monotonna wypowiedź prowadzi do znudzenia naszego słuchacza. 8. Dźwięki paralingwistyczne, różnego rodzaju westchnienia, sapanie, płacz, śmiech, gwizdanie, przydźwięki w rodzaju – „eee”, „yyy”, „ach”, które nie tworzą słów. Czasami utrudniają one zrozumienie drugiej osoby i zakłócają rozmowę15. Omówione znaki niewerbalne spełniają bardzo dużo funkcji w przebiegu porozumiewania się. Są poddawane różnym podziałom. Komunikacja niewer- balna jest przedmiotem wielu badań psychologów czy socjologów, mimo to nie są oni do końca zgodni, jakie pełni ona funkcje i jak należy ją klasyfikować. Warto jednak przyjrzeć się klasyfikacji dokonanej przez Ekmana i Friesena16. Według nich ma ona pięć zasadniczych funkcji: 1. Emblematy – przekazują znaczenia, dlatego też odgrywają taką samą rolę co wypowiedź; są one wyuczonymi znakami ruchowymi, które wykorzystuje się, wtedy kiedy posługiwanie się językiem jest niemożliwe, bądź wtedy, kie- dy mamy zamiar rozbudować siłę ekspresji komunikatu. Dlatego przesyła- nie pocałunku jest emblematem sympatii, pokazanie języka – lekceważenia, puszczanie oka – sympatii, a kręcenie koła na czole – oceny niezbyt mądrej wypowiedzi. 2. Ilustratory – obrazują to, co się mówi. W trakcie rozmowy stanowią komen- tarz do wypowiadanych słów, akcentują je i podkreślają, rozszerzają istotę wypowiedzi, pomagają także sprecyzować niejasne myśli. Dzięki gestom można dodać dynamiki swojej wypowiedzi oraz ją ubarwić, np. zaciśnięte pięści towarzyszą zazwyczaj negatywnym emocjom. 3. Regulatory – usprawniają relacje między osobami prowadzącymi rozmowę a także samą rozmowę. Należą do nich na przykład: ruchy rąk, mimika, po- stawa ciała oraz sposób patrzenia. Podniesienie się lub tylko ręki zazwyczaj oznacza chęć wyrażenia swojego zdania i usiłowanie nawiązania kontaktu 15 B. Jamrożek, J. Sobczak, op. cit. s. 25–28. 16 R. A. Podgórski, op. cit. s. 93–94. Adriana Frączek 128 z rozmówcą; uciekanie wzrokiem w inne miejsce, unikanie kontaktu wzro- kowego i nisko pochylona sylwetka świadczą o niechęci do wypowiadania się; skinienie głowy natomiast zachęca osobę mówiącą do kontynuowania wypowiedzi. 4. Wskaźniki emocji – czyli wszelkie zachowania, które mają na celu pokazanie uczuć; okazywanie emocji wyrażane jest za pomocą: intonacji głosu, mimiki, gestykulacji, zabarwienia skóry czy rodzaju spojrzeń. Jest ich jednak na tyle dużo, że nie sposób wymienić wszystkie. 5. Adaptatory – dzięki którym można dostosować się do sytuacji. Należą do nich: wygładzanie ubrania, poprawianie się na krześle, odchrząkiwanie przed zabraniem głosu, zmienianie pozycji ułożenia rąk i nóg. W ten sposób chcemy uzyskać najbardziej odpowiednią dla nas pozycję w rozmowie, przekonać innych do nas; często też chcemy sami siebie przygotować do optymalnego zachowania w danej sytuacji, zagryzając wargi, bawiąc się wło- sami, czy dotykając twarzy. Zazwyczaj robimy to nieświadomie. Czasami zdarza się, że jako adaptatorów używamy różnych przedmiotów, dlatego też bawimy się ołówkiem, lub rysujemy nim na kartce, poprawiamy okulary, zwijamy papier17. Poprzez swoje zróżnicowanie, komunikaty niewerbalne mogą w istotny sposób wpływać na rozwój rozmowy, mimo że nie zawsze jesteśmy tego świa- domi. Zdarza się, że nie wiemy, co nasz partner naprawdę myśli i czuje. Na przykład mówi, że jest nam oddany, ale widząc, jak się zachowuje, nie wierzymy w jego szczerość. Wydaje się, że nas lubi, jednak nigdy tego nie powie. Trudności ze zrozumieniem partnera powstają, ponieważ: 1. Komunikaty niewerbalne są niejednoznaczne, dlatego też trudniej je nam zrozumieć. Dany komunikat może być wyrażany na różne sposoby. Złość może być okazywana zarówno poprzez intensywną gestykulację, jak i kom- pletną ciszę. Dodatkowo powstają one jako wynik różnych uczuć, np. ru- mieniec na policzku może być oznaką zdenerwowania, skrępowania, ale tak- że przyjemności. 2. Pojawia się niespójność między komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi (a dokładnie między treścią wypowiadaną a komunikatem niewerbalnym). Przykładem może być sytuacja, gdy ktoś mówi, że bardzo chętnie z nami po- rozmawia, ale jednocześnie odwraca głowę i spogląda na zegarek. Podobnie jest, gdy nie patrzymy partnerowi w oczy, mówiąc, że mu ufamy. Te nie- zgodności powodują, że się niepokoimy oraz nie jesteśmy pewni, czy partner 17 B. Jamrożek, J. Sobczak, op. cit., s. 29.