KON TROJAŃSKI Geneza, ewolucja oraz recepcja mitu w ..., Ćwiczenia z Historia

Pobierz KON TROJAŃSKI Geneza, ewolucja oraz recepcja mitu w ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!

KON TROJAŃSKI

Geneza, ewolucja oraz recepcja mitu w starożytności

Jakże pragnęłabym ofiarować Czcigodnemu Jubilatowi dar pióra zgodny z zakresem Jego zainteresować! Cóż, kiedy nie pozwala na to zakres moich umiejętności. Mam Jednak nadzieję, że jako humanista i starożytnik przyjmie Ks.Prof. Andrzej Bober tych kilka uwag do tyczących jednego greckiego mitu. Mitu, który powstał u zarania kultury antycznej i nie tylko mocno tkwił do Jej schyłku w ludzkiej świadomości inspirując poetów 1 artystów, lecz przetrwał aż do na szych czasów. Do poł. XX w. nazwa mitu budziła jeszcze żywe sko jarzenia szeroko wykorzystywane w literaturze pięknej , a czasami nawet w publioystyce, W ostatnim ówierówieczu mit, Jak wiele Innych, uległ zapomnieniu i zapewne obecnie porównanie kogokolwiek do ko nia trojańskiego trafiłoby w próżnię. Jednak my, starożytnicy , bez względu na speojalizację potrafimy Jeszcze oiągle spotykać się na wspólnej płaszczyźnie, Jaką jest znajomość kultury antycznej, a przede wszystkim literatury i sztuki starożytnej Grecji i Hzymu. Konfrontowanie źródeł należących do tych dwóch kategorii daje niejed nokrotnie oiekawe wyniki. Poniżej będę się posługiwać tą właśnie metodą, aby rzucić światło na genezę i ewolucję mitu, a także na historię Jego odbioru w różnych okolicznościach historycznych. Mit o drewnianym koniu podstępnie wprowadzonym do oblegane go miasta nie występuje w literaturze starożytnej przed "Osyseją". i należy przypuszczać, że został on wymyślony przez autora poematu. Wersja homerycka Jest krótka 1 pełna niedomówień, o charakterze baś niowym. Wątek ten był autorowi po prostu potrzebny dla możliwie prze konywującego wyjaśnienia przyczyn upadku Troi, a tym samym do prze rzucenia pomostu między "Odyseją" a "Iliadą". , Mit nie został wprowadzony do żadnego utworu nie związanego z cyklem trojańskim. Można by oo najwyżej doszukiwać się Jego od-

i Odyssea IV 271-289; VIII 492-515; XI 523-

Originalveröffentlichung in: Vox patrum 6-7, 1984, S. 281-

głosów w opowiadaniu Platona o Gygesie królu Lidii, który miał znaleźć w podziemnym grobowcu ogromnego konia z brązu, pustego w środku, z drzwiczkami w boku. Otwarłszy drzwiczki znalazł Gyges w środku,^ leżącego nagiego, martwego olbrzymao. Ponieważ Jednak koń występujący w tym opowiadaniu Jest z brązu, a nie z drewna, przeto sądzę, że Platona inspirował nie tyle mit, ile brązowy pomnik konia trojańskiego na ateńskiej akropoli /por. niżej/. W literaturze okresu Cesarstwa Rzymskiego można znaleźć próby racjonalistycznej interpretacji mitu, a ponieważ ich autorzy powo łują się na "communis opinio", przeto należy rozumieć, że korzys tali ze starszej literatury homerologicznej, niewątpliwie greckiej. Pliniusz 3 i Pauzaniasz 4 zgodnie twierdzą, że koń trojański, to nic

innego Jak machina oblężnlcza, przy ozym Pliniusz precyzuje, że był to prototyp taranu do rozwalania bram za Jego czasów zwanego "aries" /istotnie głowa taranu była ukształtowana na wzór głowy barana/. Znając tę interpretację można zrozumieć dlaczego Werglliusz włożył w usta Prlama pytanie skierowane do Sinona, ozy koń nie Jest przy padkiem machiną oblężniczą5. Autorzy rzymscy nie zdawali sobie oozy-

wiśclc sprawy, że lcłi interpretacja Jest równie fantastyczna, Jak sam mit. W epoce opisywanej przez Homera machiny oblężnicze nie by ły Jeszcze znane. Uożna natomiast idąc tym śladem zastanowić się, Jaki wytwór rąk ludzkich, współczesny Homerowi, naprawdę zainspiro wał poetę. Był nim niewątpliwie okręt jako Jedyna drewniana kon strukcja ó dużych rozmiarach powszechnie znana 1 wykonywana w Gre cji w okresie powstawania poematów homerycklch. Stąd też w "Odysei" Epejos występuje Jako budowniczy konia, nie zaś snycerz, lub cie śla. Dodajmy, że poetę zainspirować mogły dodatkowo zoomorflczne oz doby okrętowych dziobów, np. końska protome. Zwięzłość wersji homerycklej, wynikające stąd niejaanośoi, a zarazem kluczowe znaczenie tego mitu dla powiązania "Odysei" z "Ilia'

2 Respubllca II 359 D-300 B; Inaczej P.M.Sohuhl, Le "oheval de Troie", "Hevue Aroheologiąue", Sórie 6,7/1936/ 186-188. 3 Historia Naturulis VII 202, 4 Periegesls I 23,8. 5 Aenels II 150.

kał pożądany efekt. Dla oglądającego dekorację naczynia oczywiste Jest, że ma przed sobą Q nie zwykłego konia, lecz trojańskiego kolo- sa w kształcie konia. Przyjmując za słuszne datowanie fibuli beockiej na ok. 700 prz.Chr. , a amfory cykladzkiej naok. 670 prz.Chr., należy stwier dzić, że w pierwszej ćwierci VII w. prz.Chr. mit o trojańskim ko niu był już znany w Beocji i na Cykladach. Oznacza to, że wówczas "Odyseja", czy raczej treść "Odysei" była Już rozpowszechniona na wyspach i na lądzie greckim. Poemat musiał więc powstać nieco wcześ niej-, przed końcem VIII w. Jeśli nawet oba wyżej omówione wyobraże nia są ilustracjami nie "Odysei", lecz poematów pohomeryckich, co też jest prawdopodobne, to nie zakłóca to naszego rozumowania w spra wie daty najstarszej wersji mitu. W sztuce greckiej VI i V w. stale przedstawiano ten sam epizod opowiadania o koniu trojańskim. Ustalił się więc pewien schemat sce ny. Wyobrażano zazwyczaj konia na kółkach, widocznego w profilu, z otworami, lub klapami uchylonymi w boku. Z tych otworów wygląda ją, wyrzucają broń, wyskakują, lub opuszczają się po aznurzo wojow nicy. W najbardziej rozwiniętej formie występują także grupy Greków Już uzbrojonych, maszerujących w kierunku Trojan, a nawet rozpoczy nających już dzieło zagłady. Niewątpliwie do popularności tego mo tywu w sztuce przyczyniła się nie tylko "Odyseja" i poemat Arktlno- sa, lecz także utwór późniejszy, "Zagłada Troi" Stesichorosa. Nie sposób więc stwierdzić, do którego z trzech poematów odnieść nale ży malowidła na wazach greckich, korynckiej i attyckiej z lat 560- 550 89 ,

Najprawdopodobniej w tym samym czasie powstało najstarsze ma- łowidło tablicowe /obraz na drewnie/ przedstawiające pożar Troi, pędzla Kleanthesa z Koryntu 10. Zdobiło ono wraz z drugim obrazem

/Narodziny Ateny/ świątynię Artemidy Alfejońskiej w pobliżu Olimpii.

8 K.Flttschen, dz.cyt., 182-183, Nr 99, Uuseum Uykonos. 9 Por. Aryballos koryncki, K.Schefold, Frtlgriechische Sagenbllder, MUnehen 1964, 88, 11.39; fragment wazy czarnofigurowej attyc kiej, tamże, II 254-255, 11. 341; Berlin Zachodni, Staatliches Uuseum, Antike Abtoilung, F 1723. 10 T.Tosi, Ptudi archeologicl e letterari sull'Illou Persis, Pl- renze 1957, 37.

Niewiele Jednalc można wyciągnąć informacji na ten temat z licznych wprawdzie, ale skąpych wzmianek 11 .12 13 O wiele lepiej Jest nam znane

słynne malowidło Polignota, "Zagłada Ilionu" /Iliupersls/ wykonane krćtko po 458 r. i zdobiące Lesche Knidyjczyków w Delfach. Pauza- niasz opisał Je dokładnie, lecz interesujący nas motyw zaledwie zasygnalizował nadmieniając, iż artysta uwydatnił rozmiar trojań- 8kiego konia ukazując Jego głowę sterczącą powyżej murów miejskich^12. Jak popularny był ten motyw w starożytności niech świadczy fakt, że Petroniusz t wkłada w usta zwiedzających 4 nieokreśloną 0 bliżej pina- kotekę własnie opis obrazu "Zagłada Troi". By* on zupełnie inaczej skomponowany, niż ten w Delfach. Koń trojański zajmował honorowe, centralne miejsce występując w trzech scenach: budowania, wprowadza nia do Troi, opuszczania kryjówki znajdującej się w jego brzuchu przez bohaterów. Obraz ten powstał nie wcześniej, niż w IV w. prz. Chr., bo dopiero wówczas zaczęto przedstawiać, i to w różnych wer sjach skomplikowany epizod wprowadzania drewnianego konia do mias ta. Do tej kwestii Jeszcze powrócimy, a na razie omówić wypada dwa interesujące konie trojańskie odlane z brązu, znane tylko z opisów 1 z napisów na ocalałych szczęśliwym trafem bazach. Krótko przed 414 r. prz.Chr., artysta Strongylion wykonał na zamówienie Chairedamosa z Kolie pomnik wotywny ustawiony w sanktua rium Artemidy BraurońskieJ na ateńskiej akropoli 14. Koń był dwa

1 pół raza większy od naturalnego, a z otworu w Jego boku wychyla li się ozterej bohaterowie: dwaj synowie Tezeusza /Akamas i uemofoon/ Menesteusz i Teukros. Te Imiona wymagają głębszej analizy. W źró dłach literackich występują bowiem imiona odmienne. Wg Homera w kry jówce siedzieli: Odyseusz, Antikles, Dlomedes, Mcnelaos, Neoptole- mos, wg Wergiliusza: Ulisses, Menelaus, Neoptolemus, Akamas, Epeus, Machaon, Sthenelus, Thoas i Tisandrus. Lesches wreszcie wymienia tyl ko Sinona. Jeśli dokonamy zestawienia trzech spisów /wg Homera, Wer-

11 Por. Athenaios VIII 346 b ; Strabo, Geographica VIII 3,12; Deme- trios Skepsios, Trolkos diakosmos VIII; Plinlus, Historia Na- turalis XXXV 15. 12 Periegesls X 26,2. 13 Satiricon 80,4-65, tłum. U.Brożek /Petroniusz, Satyryki, Wro cław 1968/ 106-108: "Ale widzę,żeś cały ugrząał w tym obrazie, który przedstawia zdobyoie Troi. Spróbuję więc to dzieło objaś nić oi w wierszach. 14 Aristophanes, Aves 1128-1130; Pausanlas, Periegesls X 26,2;

zostawić ją - przed świątynią jako dar dla bogów. Ukrytymi w ko niu ludźmi dowodził Odyeeusz i on zadecydował w nocy o otwarciu kryjówki, opuszczeniu jej i rozpoczęciu dzieła zagłady. Wersja Les- chesa /wg Proklosa/ Jest odmienna. Trojanie, aby wprowadzić konia do miasta musieli zburzyć częściowo mur i uczynili to wbrew gwał townym protestom Kasandry. Następnie, przekonani o zwycięstwie, zaczęli ucztować. 0 północy z konia stojącego na akropoli wyszedł Sinon i dał greckiej flocie sygnał powrotu. W poemacie Arktinosa wątek mitu Jest podjęty od momentu, gdy Trojanie naradzają się, co z koniem uczynić. Ten poeta wzbogaca wersję Homera i Leschesa o protest Laokoona i Jego okrutną śmierć wraz z Jednym tylko synom. Obszerniejsze niż Proklos streszczenie, najprawdopodobniej tych samych poematów cyklicznych, pozostawił Apollodor 17. W tej wersji na pomysł budowy konia wpadł Odyseusz, ale na wykonawcę powołał Epeusa, albowiem ten był architektem /por. wyżej/. Odyseusz kazał Grekom spalić obóz, a na koniu wyryć napis: "Za powrót do domu Hel lenowie /składają/ Atenie dar". Nawiasem mówiąc ten pomysł przyjął się w literaturze rzymskiej, albowiem taki napis uzasadniał w spo sób logiczny /bez cudowności i fantazji/, dlaczego Trojanie wprowa dzili konia do sanktuarium bogini. Powtarza go w łacińskim brzmię- niu L.Akojusz w tragedii "Deiphobos" oraz Hyginus w krótszej re dakcji 17 18 19. 20 Wracajmy Jednak do cyklików wg Apollodora. Wersja Jest

w zasadzie zgodna ze streszczeniami Proklosa /protest Kasandry, Lao koona, wezł»anie floty greckiej przez Sinona/ z wyjątkiem Jednego szczegółu: Trojanie wprowadzają konia przez bramę nie rozbierając mur u. Treść poematu Leschesa można ostatecznie zweryfikować na pod stawie płaskorzeźb na marmurowej płytce zw. "Tabula Iliaca Cupito- lina" 20. Jak bowiem głosi objaśniająca inskrypcja, wydarzenia opi sane w "Łlałej Iliadzie" przedstawił artysta wg Leschesa /a treść

17 Apollodoros, Epltome 5,14-21. 18 O.Ribbeck, Tragicorum Koraanorum Fragmenta, Lipsiae 187i 2 , 152: "Minervae donum armipotentes l>anai abeuntes dicant". 19 Fabularum llber 108; "Danai Łllnervae dono dant". 20 A.Sadurska, Les tables lllaąues, Warszawa 1964, 24-27, Nr 1, pl.I, k Zym, Uuseum Capltolinum,

"Iliou pórsis" wg Stesichorosa/. "Małej Iliadzie" poświęcona Jest cała seria scen tworzących Jeden wydzielony fryz. Należy do nich protest Kasandry stojącej przed Braną Skajską, Sinon prowadzony Jako jeniec przed Priamem, Priam wskazujący ludziom ciągnącym konia Bramę Skajską i wreszcie orszak złożony z dwóch tancerzy i dziesię ciu osób /Trojanie i Trojanki/ ciągnących drewnianego konia. W mu rze obok bramy widać wyraźnie duży wyłom. Jedyna odmiana w wersji Werglliusza, to długa opowieść Sinona tłumaczącego Priamowl rzekomy pomysł Kalchasa złożenia bogom na ofia- rę jego Sinona oraz rzekomą przepowiednię Kalchasa dotyozącą bez pośrednio drewnianego konia. Wprowadzenie tego monstrum do Troi za pewnić ma miastu ostateczne zwycięstwo. Ta wersja uzasadniała po myłkę i fatalną decyzję Priama, którego rzymski poeta pragnął przed stawić w Jak najkorzystniejszym świetle. "Tabula Iliaca Capitolina" jest niemal współczesna "Eneldzie". Porównanie wyobrażonych na niej scen z tekstem Wirgiliusza pozwala stwierdzić dużą zależność poety od poematu Leschesa. Nie Jest wykluczone, że 1 wykonawca płasko rzeźb /Teodoros z Samos/ i Werglliusz korzystali z tego samego stresz czenia, albowiem oryginalny tekst Już wówczas zapewne uległ zapom nieniu. W sztuce greckioj epizod wprowadzania koni do Troi pojawiał się tylko sporadycznie w IV-I1 w. prz.Chr. Należał natomiast do mo tywów szczególnie łubianych w państwie rzymskim. Podobnie jak na "Tabula Iliaca" jest on wyobrażany w postaci serii soen rozgrywa jących się pod murami, w pobliżu Bramy Skajskiej. W scenach tych występuje Priam, Kasandra, sporadycznie zaś Sinon, Ilekuba, Helena. Koń umieszczony jest na platformie na kółkach, często paradnie przy strojony, ciągnięty przez grono Trojan na linach. Towarzyszy mu nie kiedy orszak rozradowanych mieszkańców Troi. Wyobrażenia te wystę pują w I-II w. i niemal wszystkie są późniejsze od "Eneidy", a więc zależne bezpośrednio od poematu łacińskiego, lub od ilustracji zdo biących zwoje z Jego tekstem. Warto zauważyć, te podobnie Jak w Grecji w czasie wojny pelo- poneskiej, tak w Rzymie w okresie Augusta nastąpiło wyraźne skoncen trowanie uwagi na micie o koniu trojańskim. Tłumaczy się ono w po dobny sposób, a mianowicie na gruncie wydarzeń historycznych. Juliusz Cezar 1 Jego astępca wykorzystywali do celów politycznych legendę

ilustracji "Eneidy". Szczęśliwym trafem w dwóch najstarszych za chowanych kodeksach znajdują się dwie różne Ilustracje 24. W kode ksie "Vergilius Romanus" z IV w. przetrwała miniatura ze sceną wprowadzania konia do Troi, a w kodeksie "Vergilius Vaticanus" z V w. - obraz zagłady miasta. Ta ostatnia ilustracja zawiera motyw szczególnie drastyczny i rzadko przedstawiany, a mianowicie mordo wanie Trojan zaskoczonych przy uozcie lub we śnie. Na zakodozenio należy wyjaśnić dlaczego w sztuce •» greckiej przedstawiano chętniej ostatni epizod mitu utrwalony wszak pędzlem najwybitniejszego malarzami Jak się wydawało uwieczniony w brązie, podczas gdy w sztuce rzymskiej o wiele większą popularnośó zyskała mniej efektowna scena pod muraml Troi. Otóż sądzę, że na ten ostatni wybór miała duży wpływ duma narodowa obywateli rzymskich. Rzymia nie uważająo się za potomków Trojan, a takie przekonanie zostało im wpojone, nie mogli cieszyć się z obrazu klęski własnych przodków. Natomiast wprowadzenie konia do Troi było tej klęski zaledwie pro logiem. Scena ta pozwalała ponadto przedstawić Prlarna w całym majes tacie i Kasandrę w patetycznej pozie gwałtownego protestu. Równo cześnie zaś Grek Sinon, przykładowy wiarołomca, wyobrażany był na wzór Jeńca, ze skrępowanymi na plecach rękami. Dla Rzymian był to na pewno przyjemniejszy widok od obrazu zbrojnych Greków mordujących bezbronnyoh Trojan. Zauważmy, że nie lnaczoj przedstawia się sprawa w twórczości literackiej. Homer, przy całym swoim obiektywizmie ra duje się'przewagami Achajow, a w osiemset lat później Wergiliusz rozpacza nad zagładą Troi. Wypada więc stwierdzić na zakończenie, że zarówno w Grecji, jak w Rzymie motywy mitologlozne w literaturze i sztuce były dobie rane, a następnie modelowane zgodnie z potrzebami nie tylko kultu, ale 1 układów politycznych.

Anna Sadurska “ UW Warszawa

24 K.Weitzmann, dz.cyt., 60-61, 11.69,68; Blbliotheoa Vatioana, Codez lat. 3867, 3225.

CHEVAL TROYEN ORIGINE, EVOLUTION ET DIFFUSION DU UYTIIE DANS L’ANTIQUITl

Le mythe a £tó probablement une inventlon originale conęue par 1'auteur de lOdyssee{ Le prototype du cheval colossal de-bois, bati et non sculpte, est a ohercher parmi les bateaux archal'ques, a proue dócoróe d’une protome ehevaline. Les plus anciens objets a 1 'image du cheval troyen permettent de preolser un'terminus antę quem’de 1 ’Odyssóej a savolr a la fin du VIIIe s. Les scenes a 1 Image du oheval troyen se partagent en 2 groupes 1/ eplsode de la "Petite Iliadę", en dehors de la ville, 2/ episode de l'Illoupersis , dans l'enceinte. L’a. prouve, que le premier groupe dependait du poeme de Lesches, qui a ąussi influence Virgile. La di- ffusion des deux scbemats iconographitjues n ’^tait point parallele, Cheval troyen rernpli des ^uerriers grecs, a cachette ouverte appa- rtenalt aux motifs preferes des artistes grecs, surtout au temps de la Guerre de Peloponnese, en tant que symbole de la victoire. Les Romains cholsissaient volontiers 1 ’introductlon du cheval troyon dans la ville de Troie /preuve de la ruse greoąug/ en presence des heros troyens. Le motif a gagne sa popularite grace a la propagandę dynastlque d'Augustę, qui englobait la legende troyenne des origines de ^ome. ^Conclusion: la diffusion du mythe dans 1 'art et la littorature, en Grece et a Romę, dependait des circonstances et des raiaons po- litiąues.