Koncepcja relatywnej deprywacji jako uzasadnienie rewolucji ..., Prezentacje z Psychologia

Pobierz Koncepcja relatywnej deprywacji jako uzasadnienie rewolucji ... i więcej Prezentacje w PDF z Psychologia tylko na Docsity! Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 116 Koncepcja relatywnej deprywacji jako uzasadnienie rewolucji społecznych i zachowań przestępczych Tomasz Marek I. Wstęp Nauki społeczne od bardzo wielu lat starają się wyjaśnić genezę rewolucji społecznych. Pierwsze poważne próby eksplantacji zjawiska radykalnej zmiany społecznej (rewolucji) zostały podjęte już w XIX wieku. Do najważniejszych badaczy wskazanej epoki należy z pewnością zaliczyć Karola Marksa, Alexisa de Tocquevilla czy Gustawa le Bon. Ich koncepcje charakteryzuje gruntowna analiza historyczna zachodzących zjawisk społecznych, która pozwala na wnioskowanie o przyczynach rewolucji. Zdaniem Marksa (w dużym uproszczeniu) źródłem rewolucji jest konflikt pomiędzy klasą „panującą” a klasą „uciskaną”372. Z kolei A. de Tocqueville, odwołując się w swoim dziele „Dawny ustrój i rewolucja” do doświadczeń rewolucji francuskiej, stwierdził, iż rewolucja społeczna wybucha nie w momencie największego kryzysu, lecz w sytuacji, gdy dochodzi wprawdzie do poprawy sytuacji społecznej, lecz odbywa się ona wolniej, niż oczekuje tego większość społeczeństwa373. Wskazany nurt był poniekąd kontynuowany w pierwszej połowie XX wieku przez P. Sorokina oraz, w późniejszym okresie, przez przedstawicieli tzw. „szkoły naturalnej historii rewolucji”, którzy na podobieństwo historyków biologii (starających się zidentyfikować i opisać podstawowe fazy rozwoju życia) poszukiwali wspólnych sekwencji rozwoju zjawisk społecznych. Według przedstawicieli tego nurtu, w przebiegu (rozwoju) historii występują „regularności”, których uporządkowanie jest podstawową zasadą odczytywania rzeczywistości przez przedstawicieli nauk społecznych. Najbardziej znani przedstawiciele tego nurtu (zwanego również etiologicznym) to Crane Brinston, Lyford Edwards oraz George Pettee374. Niejako w odpowiedzi na wskazane poglądy, wielu przedstawicieli nauk społecznych rozpoczęło badania zmierzające do stworzenia teorii rewolucji, która miałaby charakter ogólny – wyjaśniający wszystkie rewolucje społeczne, niezależnie od ich miejsca czy czasu. W tym celu, do analizy rewolucji zaczęto używać wielu instrumentów pochodzących z zakresu psychologii czy nauk 372 Por. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2012, s. 178. 373 Por. A. de Tocqueville, Dawny ustrój i rewolucja, Warszawa 1970, s. 249 i nast. 374 Por. J. Chodak, Teorie rewolucji w naukach społecznych, Lublin 2012, s. 65 i nast. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 117 politycznych. Wynikiem jednego z takich zabiegów było sformułowanie teorii rewolucji opartej na elemencie frustracji (agresji) członków określonej grupy społecznej – teorii relatywnej (względnej) deprywacji, która na przełomie lat 60 i 70 XX wieku miała stanowić uzasadnienie dla wielu radykalnych przemian społeczeństw państw zachodnich. II. Koncepcja relatywnej deprywacji – perspektywa socjologiczna Za pierwszego (poważnego) teoretyka koncepcji relatywnej deprywacji, powszechnie uważany jest James A. Davis (amerykański profesor socjologii)375, jednakże sama idea „relatywnej deprywacji” jako źródła konfliktu społecznego, narodziła się znaczenie wcześniej – w myśli XIX-wiecznych filozofów Marksa i de Tocqueville’a376. Tym samym, nie sposób w tym przypadku mówić o koncepcji „rewolucyjnej” (przełomowej) dla nauk społecznych. Publikacją o szczególnie istotnym znaczeniu dla omawianego zagadnienia był z całą pewnością artykuł J. Davisa - „A formal interpretation of the theory of relative deprivation” („Formalna interpretacja teorii relatywnej deprywacji”)377. We wskazanej pracy, Davis formułuje tzw. sześć założeń/tez (assumptions) które należy poczynić, aby precyzyjnie wyjaśnić na czym polega fenomen relatywnej deprywacji. Zgodnie z pierwszym założeniem, koniecznym jest istnienie społeczeństwa, które może być podzielone na wiele dychotomicznych klas (grup). Taki podział powinien, zdaniem Davisa, odzwierciedlać różnicę w atrakcyjności poszczególnych klas (differences in desireability), co w konsekwencji powoduje, że społeczeństwo zostaje podzielone na dwie klasy obywateli: tych, którzy posiadają dane dobro/cechę (non-deprived) oraz tych, którzy są jej pozbawieni (deprived)378. Należy jednocześnie podkreślić, że dokonany w ten sposób podział nie posiada charakteru uniwersalnego – nie odnosi się on bowiem do każdego możliwego społeczeństwa. Jako dowód na brak uniwersalności tego podziału Davis wskazuje przynależność do partii komunistycznej, której „atrakcyjność” jest z oczywistych względów odmienna w USA i w Rosji. Co ważne, udział w grupie pozbawionej danej cechy atrakcyjnej niekoniecznie oznacza, iż wszyscy jej członkowie odczuwają z tego powodu ból czy cierpienie. Istotnym jest wyłącznie to, aby grupa „pozbawionych” uświadamiała sobie fakt, że brak tej cechy jest czymś mniej pożądanym, niż jej posiadanie. Zgodnie z drugim założeniem, w ramach jednego społeczeństwa występują tzw. przypadkowe porównania (random comparisons), co oznacza, iż nie jest możliwym określenie kto do kogo się porównuje379. Co ważne, dokonywanie porównań pomiędzy członkami społeczeństwa odbywa się 375 Por. T. D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, Gdańsk 2003 r. 376 D. Bishof, Why Arabs rebel – relative deprivation revisited, Bamberg 2012, s. 10. 377 J. A. Davis, A formal interpretation of the theory of relative deprivation, “Sociometry” nr 4, 1959, s. 280-296. 378 Tamże, s. 281. 379 D. Bishof, Why Arabs…, dz.cyt., s. 11. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 120 Konsekwentnie, Davies wyraża pogląd, iż społeczeństwo (poszczególne jego grupy) traktują same siebie jako pewien punkt odniesienia – porównują bowiem swoją obecną sytuację (przede wszystkim materialną) z sytuacją bezpośrednio ją poprzedzającą. Jeżeli w danym momencie ewolucji społecznej okaże się, że w porównaniu do lat poprzednich (okresu prosperity i rosnących aspiracji społecznych), dochodzi do radykalnego załamania się koniunktury, społeczne frustracje i niepokój o przyszłość mogą być na tyle silne, że doprowadzą do wybuchu rewolucji. Jak twierdzi Davies: „Rewolucje wybuchają najczęściej wtedy, gdy względnie długi okres obiektywnego ekonomicznego i społecznego rozwoju (coraz „lepszego” zaspokajania potrzeb społecznych) zostaje zakończony poprzez radykalną zmianę na gorsze”389. Inaczej mówiąc, rewolucja wybucha wtedy, gdy rosnące oczekiwania i aspiracje społeczne nagle przestają pasować do obrazu rzeczywistości w danym momencie historii. Wskazana zależność została przez Daviesa przedstawiona na słynnym wykresie, gdzie krzywa zaspokajanych przez społeczeństwo potrzeb wygina się w kształt litery „J”390. Rysunek 1: Krzywa rosnących potrzeb społecznych Źródłó: J. C. Davies, Toward a theory of revolution, “American Sociological Review”, nr 1, 1962, s. 6. Jak podkreśla się w literaturze, istotna w koncepcji Daviesa jest również teza, zgodnie z którą do wydarzeń rewolucyjnych niezwykle rzadko dochodzi w sytuacji, gdy społeczeństwo żyje w skrajnej nędzy i ubóstwie. Wynika to z faktu, że ludzie znajdujący się w takiej sytuacji życiowej mogą skoncentrować się wyłącznie na próbie zaspokajania potrzeby głodu. Konsekwentnie, nie są zupełnie zainteresowani udziałem w jakimkolwiek powstańczym zrywie (rewolucji) i wolą raczej żyć w 389 Tamże, s. 6. 390 Tamże, s. 6 -7. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 121 niewoli, niż angażować się w próbę obalenia władzy391. W tym przypadku, Davies buduje swoją argumentację w oparciu o badania nad zjawiskiem głodu przeprowadzone podczas II wojny światowej przez Uniwersytet w Minnesocie oraz Jozefa Brozka392. Trzeba jednocześnie zauważyć, że Davies nie twierdzi, iż jego koncepcja posiada charakter uniwersalny – istnieją bowiem w historii społeczeństw takie wydarzenia, które nie dadzą się wpisać w stworzoną przez niego koncepcję, np. rewolucja faszystowska, która według Daviesa była dla Niemiec uwstecznieniem w rozwoju społecznym393. Konkludując, koncepcja stworzona przez J. C. Daviesa w sposób bezpośredni nawiązywała do teorii relatywnej deprywacji J. A. Davisa. Według Daviesa, źródłem rewolucji społecznej jest doświadczanie przez społeczeństwo (grupy społeczne) odczucia znacznie niższego (gorszego) zaspokajania potrzeb (deprywacji), niż miało to miejsce poprzednim momencie rozwoju społecznego. Co jednak szczególnie istotne, takie negatywne odczucie (deprywacja) „następuje” w koncepcji Daviesa nie w wyniku porównywania poszczególnych osób do siebie w tym samym czasie, lecz w wyniku porównania aktualnej i obecnej sytuacji społecznej tej samej grupy osób. Istotne uzupełnienie teorii relatywnej deprywacji Davisa i Daviesa stanowi myśl Teda R. Gurra – amerykańskiego teoretyka rewolucji związanego z Uniwersytetem w Nowym Jorku, który jest autorem takich dzieł jak „Why men rebel”, czy „Handbook of political conflict: Theory and research”. W pierwszej ze wskazanych książek, T. Gurr podjął próbę zdefiniowania na nowo pojęcia relatywnej deprywacji. Jego zdaniem, jest to „spostrzegana przez aktorów394 niezgodność pomiędzy ich wartościami oczekiwanymi (value expectations) i wartościami osiągalnymi (value capabilities)”395. Wartościami oczekiwanymi są takie dobra (warunki społeczne) co do których członkowie społeczeństwa żywią przekonanie, iż są one ( z uzasadnionych względów) im należne. Co ważne, wartości oczekiwane wywodzą się z przeszłości, a odnoszą się do teraźniejszości i przyszłości. Innymi słowy, to, czego społeczeństwo oczekuje w odniesieniu do swojej aktualnej i przyszłej kondycji życiowej znajduje swoje uzasadnienie w warunkach społecznych, które istniały wcześniej (w przeszłości). Świetnym przykładem jest tutaj sytuacja greckiego społeczeństwa, którego protesty w ostatnich latach wynikały z radykalnego pogorszenia warunków życiowych396. Trzeba jednocześnie 391 J. Liniany, Arabska Wiosna. Socjologiczne spojrzenie na koncepcję rewolucji oraz jej wpływ na ruch turystyczny w Tunezji, „Turystyka Kulturowa”, nr 6, Poznań 2012, s. 45. 392 J. C. Davies, Toward a theory…., dz.cyt., s. 7. 393 Ibidem, s. 7. 394 W tym przypadku - członków społeczeństwa. 395 T. R. Gurr, Why men rebel, Londyn 2011, s. 24-25. 396 D. Bishof, Why Arabs…, dz.cyt., s. 14. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 122 pamiętać, iż oczekiwane wartości muszą być uzasadnione, przez co Gurr rozumie realne przekonania większości danego społeczeństwa. Z kolei drugi element definicji relatywnej deprywacji – wartości osiągalne, to według Gurra takie wartości, o których członkowie społeczeństwa sądzą, że są w stanie je nie tylko zdobyć, lecz także zatrzymać397. Również w tym przypadku, wartości osiągalne posiadają konotację z przeszłością, teraźniejszością oraz przyszłością. Zdaniem Gurra, aktorzy społeczni dokonują nieustannie analizy przeszłości oraz swoich aktualnych umiejętności i społecznego otoczenia. Efektem każdego takiego procesu jest poznanie przez jednostkę wartości, które (jej zdaniem) jest w stanie osiągnąć w przyszłości398. Istota koncepcji relatywnej deprywacji T. Gurra sprowadza się do stwierdzenia, iż w wielu przypadkach, szereg czynników (zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym) może doprowadzić do sytuacji, gdzie jednostki nie będą w stanie zrealizować wartości osiągalnych. Tym samym, dojdzie do rozbieżności (discrepancy), pomiędzy wartościami oczekiwanymi a wartościami osiągalnymi (zachodzi zatem sytuacja relatywnej deprywacji), co w sposób nieuchronny prowadzi do wywołania psychicznego uczucia frustracji (niezadowolenia)399. Konsekwentnie, wraz ze wzrostem frustracji społecznej, członkowie społeczeństwa są coraz bardziej skłonni do podjęcia takich działań, których nasilenie może w skrajnych przypadkach przybrać postać rewolucji społecznej. Zarysowana koncepcja T. Gurra jest więc kolejną teorią, gdzie społeczne poczcie relatywnej deprywacji stanowi decydujący czynnik dla wybuchu rewolucji społecznej. Na koniec, warto zauważyć, iż zdaniem Gurra pojecie relatywnej deprywacji nie jest jednolite – wyróżnia on bowiem trzy różne rodzaje (typy) tego pojęcia, zróżnicowane ze względu na sposób powstania stanu psychicznego relatywnej deprywacji400. Pierwszym z nich jest deprywacja aspiracyjna (aspirational deprivation), która powstaje wtedy, gdy na tle trwałego i niezmiennego upośledzenia (deprywacji) zmienia się sposób jego postrzegania – o ile w przeszłości upośledzenie traktowano jako było jako naturalne, teraz staje się niegodne i niesprawiedliwe. Druga odmiana relatywnej deprywacji nosi nazwę deprywacji kryzysowej (decremental deprivation) i oznacza sytuację odwrotną - przy stosunkowo niezmiennym poziomie aspiracji pojawia się kryzys ekonomiczny (lub polityczny) który niesie ze sobą istotne pogorszenie warunków życia, co w konsekwencji rodzi w społeczeństwie poczucie frustracji. Wreszcie, trzeci z rodzajów deprywacji został przez Gurra określony mianem deprywacji progresywnej (progressive deprivation) – w tym przypadku, pobudzonym i szybko rosnącym aspiracjom społecznym towarzyszy nagłe pogorszenie 397 T. R. Gurr, Why men…, dz.cyt., s. 27. 398 Tamże, s. 27. 399 Tamże s. 30-37. 400 Tamże, s. 49 i nast. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 125 zniwelowania tej konkretnej różnicy, ergo, nie bierze pod uwagę „strat” (kar przewidzianych przez prawo) wynikających z realizacji planowanego zachowania (przestępstwa). Dlatego też, najbardziej adekwatnym wydaje się jednak powiązanie koncepcji relatywnej deprywacji z kryminologią pozytywistyczną, a właściwe, z jej nurtem zwanym paradygmatem rodzajów otoczenia. Jak już wskazano, przedmiotowe stanowisko w kryminologii dopatruje się przyczyn odmienności sprawcy w jego otoczeniu, środowisku w którym przebywa i kształtuje swoją postawę społeczną. Tym samym, skoro relatywna deprywacja polega na poczuciu pozbawienia danej cechy istotnej, a uczucie to jest wynikiem porównania z inną osobą (należącą co do zasady do tej samej grupy społecznej), to uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że relatywna deprywacja (jako bodziec dla zachowania przestępnego) wypływa właśnie ze środowiska (otoczenia) sprawcy. Jeżeli bowiem w danym środowisku nie występują daleko idące nierówności pod względem określonej cechy atrakcyjnej, to w konsekwencji nie powstanie stan (zjawisko) względnej deprywacji mogące stanowić genezę zachowania przestępczego. Konkludując, rozpatrując koncepcję relatywnej deprywacji w kontekście kryminologicznym, można, w moim przekonaniu, postawić tezę, iż stan określany w socjologii mianem relatywnej deprywacji może stanowić nie tylko genezę rewolucji społecznej, lecz także bodziec prowadzący do popełnienia przestępstwa przez konkretnego sprawcę. Z uwagi na istotę względnej deprywacji, naturalnym wydaje się jej powiązanie z paradygmatem rodzajów otoczenia – do powstania stanu relatywnej deprywacji dochodzi bowiem zawsze w wyniku oddziaływania sprawcy z otaczającym środowiskiem (grupą społeczną). Inaczej mówiąc, przyczyny odrębności sprawcy tkwią właśnie w jego otoczeniu. Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny 3/2014 126 Streszczenie Przedmiotem artykułu jest koncepcja relatywnej deprywacji. Na wstępie niniejszej pracy, Autor wskazuje krótko na historię teorii rewolucji społecznej. Następnie, publikacja koncentruje się przede wszystkim na poszczególnych poglądach nauki wskazujących na istotę relatywnej deprywacji. Artykuł pokazuje rozwój przedmiotowej idei od jej prekursora – J.A. Davisa, poprzez J. C. Daviesa, aż po poglądy T. R. Gurra, które pozwalają na pełne zrozumienie wskazanej problematyki. W drugiej części artykułu, koncepcja relatywnej deprywacji została poddana analizie z perspektywy kryminologicznej. Celem tej części pracy jest wskazanie na potencjalne zastosowanie koncepcji relatywnej deprywacji w ramach nurtów szukających genezy zachowań przestępczych. Publikacja zawiera liczne odniesienia do najnowszej literatury przedmiotu. Summary The concept of relative deprivation is the subject of the article. At the beginning of this work, the Author points out shortly the history of the theory of social revolution. Subsequently, the publication concentrates on particular positions of social science, which indicate the essence of relative deprivation. The article presents the development of the idea since its precursor – J. A. Davis, through J.C. Davies, to the T.R. Gurr who provides a full-scale perspective on the abovementioned topic. In the second part of article, the idea of relative deprivation is analyzed from the perspective of criminology. This part of work aims at indicating a potential application of relative deprivation in the context of ideas seeking for the explanation of criminal behavior. The publication includes numerous references to the newest subject literature.