Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce, Publikacje z Diritto

Pobierz Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce i więcej Publikacje w PDF z Diritto tylko na Docsity!

Joanna Podczaszy

Uniwersytet Wrocławski Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii

Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce

Omnes legum servi sumus ut liberi esse possumus [„Praw niewolnikami jesteśmy, żebyśmy wolnymi być mogli”]^1 Prawo służy normalizacji stosunków społecznych, jest swoistym regulatorem po- rządku i harmonii w państwie oraz instrumentem urzeczywistniającym interesy rządzą- cych i rządzonych. Prawo powinno mieć walor uniwersalności, ogólności, powszechno- ści i bezstronności. Koncepcja rządów prawa opisuje sytuację, w której obywatele, instytucje i organy państwa postępują zgodnie z obowiązującym prawem, a samo prawo ma służyć ponadczasowym wartościom, sprzyjającym wolności społecznej, politycznej, gospodarczej i religijnej. Niemniej jednak, jak to z wszelkimi pożądanymi ideałami bywa, taka sytuacja nigdy nie będzie w pełni osiągnięta, gdyż zawsze znajdą się jednost- ki kierujące się partykularnymi interesami pewnej grupy społecznej, a droga do realiza- cji własnych celów nierzadko będzie sprzeczna z zasadami rządów prawa.

1. Geneza rządów prawa

Koncepcja rządów prawa spopularyzowana została w XIX w. przez brytyjskiego prawnika Alberta Venn Dicey’a (o czym później), niemniej jednak jej założenia widocz- ne były już w IV w. p.n.e. w poglądach Arystotelesa. Uniwersalne myśli greckiego filo- zofa zawarte w Polityce pokrywają się w pewnym stopniu z dzisiejszym rozumieniem pojęcia rządów prawa. Arystoteles optował, aby władcy podejmowali decyzje nie we- dług swojego uznania, a na podstawie prawa, gdyż „lepiej aby wszystko działo się we- dług prawa, a nie samowoli ludzi, gdyż jest to bezpieczna wytyczna postępowania”^2. W dalszej części Polityki autor zadaje sobie pytanie „Kto w państwie powinien być de- cydującym czynnikiem?”^3 , a szukając odpowiedzi dochodzi do wniosku, iż determinan- tą właściwego działania całego państwa powinny być prawa właściwie ujęte, przez co rozumiał, że powinny być one dostosowane do panującego ustroju. Przez pojęcie „pra- wo” Arystoteles uważał pewien dobry porządek, natomiast „słuszne prawo” definiował

(^1) Cyceron, Mowa z Aulem Kluencjuszem Awitem , tłum. E. Rykaczewski [w:] Dzieła , t. II, Paryż-Poznań 1870, s. 87. (^2) Arystoteles, Polityka , tłum. L. M. Piotrowicz, Warszawa 2012, s. 47. (^3) Ibidem , s. 66.

Joanna Podczaszy

jako równomiernie właściwe, czyli korzystne dla całego państwa i ogółu obywateli^4. Władcy powinni znać obowiązujące przepisy i czuwać nad tym, aby postępować zgod- nie z literą prawa. Kwintesencją rozważań Arystotelesa dotyczących rządów prawa jest zdanie: „Jest zaś więcej pożądane, aby prawo władało, nawet jeśli jest lepiej, by więcej ludzi władzę dzierżyło, należy ich ustanowić stróżami i sługami praw”^5. Można by rzec, że ludzie od zarania dziejów znali moc działania prawa, jednak historia pokazuje, że prawo często było instrumentem służącym władcom do osiągania ich partykularnych interesów, bądź zwyczajnie było jedynie machiną służącą do podpo- rządkowywania sobie podwładnych. Niemniej jednak jednym z pierwszych przykładów kiedy to władca, pod naciskiem możnowładztwa, musiał sprawować rządy w oparciu o ustanowione prawa może być Magna Charta Libertatum , czyli Wielka Karta Swobód (1215), uznawana dziś za fundament porządku konstytucyjnego i gwarancję wolności obywatelskich. Ograniczała ona w pewnym stopniu samowolę władzy królewskiej w stosunku do poddanych. Uzależniała nakładanie podatków od zgody ogólnej rady królestwa, zakazywała karania i więzienia człowieka bez wyroku sądu, ograniczała arbi- tralne sądownictwo urzędników królewskich, regulowała nakładanie obciążeń na rycer- stwo i wolnych chłopów, gwarantowała swobody Kościoła i wolność handlu^6. Przechodząc od średniowiecza do historii nowożytnej, autorem, którego poglądy były podwaliną pod współczesne rozumienie rządów prawa, był Samuel Rutherford. Napisał on książkę Lex, Rex (1644), której to już sam tytuł naprowadzał czytelnika na jej przedmiot – król nie mógł być ponad prawem, był zobowiązany postępować zgodnie z obowiązującymi przepisami i w oparciu o nie sprawować rządy^7. Szkocki pastor stawia w swojej pracy 44 pytania dotyczące zakresu władzy króla i rządu oraz bada legitymację tej władzy. Postuluje on wprowadzenie zasad rządów prawa, przez które rozumie ogra- niczenie wszelkiej władzy poprzez uchwalenie ustawy zasadniczej. Ponadto proponuje rozdział państwa od Kościoła oraz sprzeciwia się monarchii absolutnej^8. Samuel Ruther- ford uważany jest za prekursora umowy społecznej, którego zapatrywania miały znacz- ny wpływ na poglądy myślicieli doby oświecenia. Idea rządów prawa legła również u podstaw poglądów politycznych Johna Locke’a zebranych przede wszystkim w jego dwóch słynnych dziełach, mianowicie Dwóch trak- tatach o rządzie ( Two Treatises of Government , 1690) i Rozważaniach dotyczących

(^4) Ibidem , s. 73. (^5) Arystoteles, op. cit ., s. 80. (^6) Wielka Karta Swobód , http://zrodla.historyczne.prv.pl/ (dostęp: 20.03.2014). (^7) Tytuł „Prawo jest królem” był odwróceniem tradycyjnej łacińskiej maksymy „Rex Lex”, czyli „Król jest prawem”. (^8) S. Rutherford, Lex Rex. The Law and the Prince. A dispute for The Just Prerogative of King and People , http://www.constitution.org/sr/lexrex.htm (dostęp: 20.03.2014).

Joanna Podczaszy

rządzących odegrała nieocenioną rolę w kształtowaniu ustrojów demokratycznych. Idee Monteskiusza legły u podstaw konstytucjonalizmu i znalazły swój wyraz w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., Konstytucji amerykańskiej z 1787 r., Konstytucji 3 maja z 1791 r. oraz kolejnych ustaw zasadniczych XIX i XX w. Kolejnym zwolennikiem koncepcji rządów prawa był Jean-Jacques Rousseau, któ- ry twierdził, że nie należy stawiać znaku równości pomiędzy idealną sprawiedliwością, a rządami prawa, gdyż taka sytuacja jest niemożliwa do wystąpienia. Jego słynne zdanie z Umowy społecznej (1762) – „posłuszeństwo prawu, które się sobie przypisało jest wolnością”^15 − to odzwierciedlenie zasady demokratycznego państwa prawa. Rousseau przedstawił model ustroju politycznego z nadrzędnymi zasadami wolności i równości, co możliwe jest tylko w demokratycznej republice, gdzie obywatele borą udział w sta- nowieniu prawa, które jest wyrazem woli powszechnej. Pisał: „Tylko ten ustrój będzie dobry i trwały, w którym prawo będzie rządzić sercami obywateli” 16. Republiką nazywał każde państwo, w którym rządzi się w majestacie prawa, tylko wtedy bowiem rządzi interes publiczny – „Każdy rząd prawny jest republikański”^17. Kontynuatorem idei rzą- dów prawa był m.in. Alexis de Tocqueville, którego uważa się za entuzjastę ustroju de- mokratycznego. Według niego wolność w znaczeniu demokratycznym, to wolność opar- ta na prawie. Rozwijał koncepcje suwerenności ludu i podziału władzy, opartej na decentralizacji administracji i federalnym charakterze państwa. Był zwolennikiem idei praworządności, zdaniem Tocqueville’a prawo powinno być instrumentem służącym do ograniczania wszechwładzy państwa. Również liberaliści jak m.in. John Stuart Mill, czy Robert von Mohl, promowali ideę wolności i demokracji w świetle praworządności. Na przełomie XIX i XX w. pozytywiści podkreślali znaczenie prawa stanowionego, istotę jego przestrzegania i konieczność sankcjonowania zachowań sprzecznych z obowiązu- jącymi przepisami. Niemniej jednak, jak wspomniano na początku, pojęcie rządów prawa (ang. rule of law ) zostało spopularyzowane przez A.V. Diceya w książce Wstęp do nauki o prawie konstytucyjnym (1883), w którym charakteryzował instytucje polityczne Anglii^18. Sfor- mułował w nim trzy zasady odnoszące się do rządów prawa: 1) bezwzględna dominacja

(^15) J. J. Rousseau, Umowa społeczna , tłum. Pieretiatkowicz, Warszawa 1966, s. 25. (^16) J. J. Rousseau, op. cit ., s. 187. (^17) Ibidem , s. 69−70. (^18) A. V. Dicey, Wstęp do nauki o prawie konstytucyjnym , tłum. K. Kowalewski, Warszawa 1908, s. 115− − „Dwa znamiona po wsze czasy, […] charakteryzowały instytucje polityczne w Anglii. Pierwsze to wszechwładza lub supremacja niezaprzeczona władzy centralnej w całym kraju. Ta władza państwa lub narodu była w poprzednich okresach naszej historii reprezentowana przez koronę. […] Supremacja kró- lewska obecnie przekształciła się w zwierzchnictwo parlamentu. […] Drugie z tych znamion to […] rządy prawa, supremacja prawa”.

Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce

prawa nad arbitralną władzą, 2) równość wobec prawa dla wszystkich obywateli, 3) za- sady konstytucji (jak np. wolność indywidualna, czy prawo do organizowania spotkań publicznych) powinny wynikać z rozpatrywania przez sądy prywatnych spraw (szcze- gólnych, indywidualnych, osobistych)^19.

2. Współczesne rozumienie pojęcia „rządów prawa”

Stworzenie jednolitej definicji „rządów prawa” jest problematyczne, choćby z po- wodu występujących w literaturze terminów bliskoznacznych, takich jak: supremacja prawa , praworządność, państwo praworządne, państwo prawne. Wszystkie powyższe pojęcia charakteryzują podobne postulaty. Jak słusznie zauważa Józef Nowacki terminy te są odmiennymi nazwami, wywodzącymi się z różnych języków, określającymi te same zjawiska^20. Tym samym praworządność jest terminem języka polskiego; rządy pra- wa i supremacja prawa to określenia pochodzące z języka angielskiego ( rule of law, su- premacy ), a państwo prawne jest wyrażeniem z języka niemieckiego ( Rechtsstaat ). Słownik języka polskiego nie podaje definicji rządów prawa, pojawia się natomiast zwięzłe pojęcie praworządności definiowane jako „przestrzeganie przez wszystkich obywateli, instytucji, organizacji i organów państwa obowiązującego prawa”^21 oraz ter- min państwo prawa oznaczający „państwo, w którym są przestrzegane prawa”^22. Józef Nowacki przedstawił dychotomiczny podział postulatów, które składają się na znaczenie wymienionych pojęć: 1) postulaty negatywne głoszące zakaz istnienia samowoli rządzą- cych oraz 2) postulaty pozytywne, aprobujące obowiązywanie i przestrzeganie prawa. Następnie dokonuje wewnętrznego podziału postulatów pozytywnych na 1) postulaty formalne, czyli uniwersalne aspekty dotyczące samego prawa, jak ogólność, abstrakcyj- ność, jasność, jednoznaczność oraz 2) postulaty materialne, do których zalicza m.in. wolność, prawa jednostki, demokrację, czy postulaty socjalne^23. Doktryna państwa prawnego również proponowała dwustopniowy podział praworządności – „sprowadzała praworządność do przestrzegania przez organy państwa przepisów prawa pozytywnego (praworządność formalna) i nie wnikała tym samym w treść tych przepisów, co stanowi

(^19) A. V. Dicey [w:] W. Kwaśnicki, Rządy prawa a rozwój gospodarczy , [w:] Ekonomia 3. Mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna , red. Bożena Klimczak, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Nr 74, Wrocław 2009, s. 4. (^20) J. Nowacki, Rządy prawa , Katowice 1995, s. 55. (^21) http://sjp.pl/praworz%B1dno%B6%E6 (dostęp: 20.03.2014). (^22) http://sjp.pwn.pl/slownik/2497992/pa%C5%84stwo_prawa (dostęp: 20.03.2014). (^23) J. Nowacki, op. cit ., s. 29−46.

Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce

Na potrzeby niniejszego opracowania zostaną wykorzystane dane zaczerpnięte właśnie z tego projektu badawczego. The World Justice Project proponuje definicję rzą- dów prawa złożoną z czterech podstawowych zasad, odzwierciedlających powszechnie akceptowane standardy. Zgodnie z WJP rządy prawa to system, w którym przestrzega się następujących wytycznych: 1) prawo obowiązuje jednakowo rząd, urzędników, oby- wateli i przedsiębiorców; 2) prawo powinno być jasne, stałe, sprawiedliwe, publikowane i stosowane równo wobec wszystkich, powinno chronić podstawowe prawa jednostki, w tym bezpieczeństwo obywateli i własność; 3) proces w jaki prawa są ustanawiane, egzekwowane i chronione jest powszechnie znany, jasny i skuteczny; 4) sprawiedliwość jest wymierzana szybko przez kompetentnych, etycznie postępujących, niezależnych i neutralnych arbitrów, których jest wystarczająca liczba, by sprawienie prowadzić po- stępowania w oparciu o rzetelne źródła, odzwierciedlając interesy obywateli, którym służą^28. Te cztery podstawowe zasady zostały rozwinięte na dziewięć czynników, we- dług których oceniane są kraje biorące udział w badaniu. Czynnik pierwszy – ogranicze- nia dotyczące władzy rządowej – bada w jakim stopniu rządzący są związani prawem. W tej kategorii analizowane są konstytucyjne i instytucjonalne środki, za pomocą któ- rych działalność głowy państwa, ministrów, funkcjonariuszy publicznych, urzędników jest kontrolowana i ograniczana przez prawo, jak również bada się, czy zachowania nie- zgodne z obowiązującymi przepisami są sankcjonowane. Czynnik drugi – poziom ko- rupcji – bada, czy sprawujący władzę nie wykorzystują swoich kompetencji w celu osią- gnięcia własnych korzyści majątkowych. Czynnik trzeci – jawność rządów – skupia się na tym, czy prawo jest powszechnie znane, publikowane, stałe, oraz czy obywatele mają zagwarantowane prawo dostępu do informacji publicznej. Czynnik czwarty – prawa podstawowe – skupia się na skuteczności przestrzegania fundamentalnych praw czło- wieka, takich jak: prawo do życia, wolność słowa, wyznania, zrzeszania się, ochrona własności i zdrowia. Czynnik piąty – porządek i bezpieczeństwo – bierze pod uwagę wszelkie środki mające na celu zagwarantowanie obywatelom, jak sama nazwa mówi, porządku i bezpieczeństwa. Czynniki szósty, siódmy, ósmy i dziewiąty – egzekwowanie przepisów, dostępność do sądownictwa cywilnego, skuteczność wymiaru sprawiedliwo- ści w sprawach karnych i pozasądowe środki dochodzenia praw – poddają analizie sku- teczność stosowania i egzekwowania prawa, równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości i prawo do niezależnego, bezstronnego, szybkiego i rzetelnego procesu.

(^28) The Rule of Law Index 2014 , s. 4, http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_ law_index_2014_report.pdf. (dostęp: 20.03.2014).

Joanna Podczaszy

Tabela 1. Dziewięć czynników wpływających na wskaźnik „rządów prawa”

Czynnik 1 Ograniczenia dotyczące władzy rządowej

Czynnik 2 Poziom korupcji

Czynnik 3 Jawność rządów

1.1. Kompetencje władz są skutecznie ograniczane przez prawo 1.2. Władze rządowe podlegają sądowemu wymia- rowi sprawiedliwości 1.3. Działalność władz podlega skutecznej rewizji 1.4. Za niewłaściwe postępo- wanie urzędnicy państwowi podlegają sankcjom 1.5. Władze rządowe podlegają pozarządowej kontroli 1.6. Proces zmiany rządów jest regulowany przez prawo

2.1. Urzędnicy państwowi sprawujący władzę wyko- nawczą nie wykorzystują swoich kompetencji w celu osiągania własnych korzyści 2.2. Funkcjonariusze publiczni sprawujący władzę sądowniczą nie wykorzystu- ją swoich kompetencji w celu osiągania własnych korzyści 2.3. Funkcjonariusze policji i służb wojskowych pełniący swoje obowiązki nie wykorzystują swojej pozycji w celu osiągania własnych korzyści 2.4. Urzędnicy państwowi sprawujący władzę ustawo- dawczą nie wykorzystują swoich kompetencji w celu osiągania własnych korzyści

3.1. Prawo jest publikowane i powszechnie dostępne 3.2. Prawo jest stałe 3.3. Obywatelom przysługu- je prawo do zwracania się do instytucji rządowych oraz do udziału w sprawowaniu władzy 3.4. Dostęp do informacji publicznej

Czynnik 4 Prawa podstawowe

Czynnik 5 Porządek i bezpieczeństwo

Czynnik 6 Egzekwowanie przepisów 4.1. Równe traktowanie i brak dyskryminacji 4.2. Gwarancja prawa do życia i bezpieczeństwa 4.3. Prawo oskarżonego do rzetelnego procesu 4.4. Gwarancja wolności słowa 4.5. Gwarancja wolności wyznania 4.6. Gwarancja ochrony własności 4.7. Gwarancja wolności zrzeszania się 4.8. Ochrona praw związa- nych ze stosunkiem pracy

5.1. Kontrola przestępczości 5.2. Konflikty pomiędzy obywatelami są skutecznie ograniczane 5.3. Ludzie nie używają przemocy w celu naprawie- nia własnych krzywd

6.1. Przepisy są skutecznie egzekwowane 6.2. Przepisy są stosowane i egzekwowane w obiektyw- ny, niezależny sposób 6.3. Postępowania admini- stracyjne prowadzone są bez nieuzasadnionej zwłoki 6.4. Prawo do rzetelnego procesu jest przestrzegane 6.5. Zakaz wywłaszczania bez odpowiedniego odszko- dowania

Joanna Podczaszy

postępowań sądowych i administracyjnych oraz sposobie egzekwowania prawomoc- nych postanowień. Dostęp do informacji publicznej oraz możliwość zwracania się do instytucji państwowych przez obywateli również należałoby ulepszyć.

Tabela 2. Ranking Polski wg poszczególnych czynników

Czynniki Wynik Tendencja Ograniczenia dotyczące władzy rządowej 22 ↓ Poziom korupcji 27 ↓ Jawność rządów 27 - Prawa podstawowe 24 ↓ Porządek i bezpieczeństwo 25 ↑ Egzekwowanie przepisów 26 - Dostępność do sądownictwa cywilnego 22 - Skuteczność wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych 17 - Źródło: The Rule of Law Index – http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_in- dex_2014_report.pdf (dostęp: 20.03.2014) [tłum. własne].

Mimo chlubnego miejsca, jakie nasz kraj uzyskał w międzynarodowym rankingu, należy przypuszczać, że na grupie badawczej większej niż 1000 respondentów, wyniki te mogłyby być mniej zadowalające. Niemniej jednak należy cieszyć się z tego osią- gnięcia i popracować nad aspektami, które nadal należy usprawniać. Faktycznie „[...] wymiar sprawiedliwości boryka się w Polsce z wieloma trudnościami. Postępowania są przewlekłe. W najważniejszych dla obywatela sprawach nie można się doczekać roz- strzygnięcia: odzyskania pieniędzy, ochrony czci, przywrócenia do pracy” 29 , czasami uczestnicy sporów mogą odnieść wrażenie, że sądy przerabiają daną materię same dla siebie, a nie na potrzeby rozwiązania danego sporu. Taki stan budzi wśród obywateli niepewność i podważa zaufanie do państwa. Już dawno wśród obywateli powszechne jest twierdzenie, że w sądach nie ma sprawiedliwości i nie po to tam się idzie. Postępo- wania sądowe wszczyna się czasami z przymusu formalnego, aby np. uprawdopodob- nić nieściągalną wierzytelność i dzięki temu móc dokonać odpisu podatkowego, wnio- sek o upadłość składa się, aby uwolnić się od odpowiedzialności osobistej, choć z góry wiadomo, że wniosek taki zostanie odrzucony, wniosek o nabycie spadku składa się, aby móc uzyskać dostęp do majątku spadkodawcy zabezpieczonego wymogami pu- blicznych instytucji np. banków, choć w pozostałej części dawno został podzielony, podobnie w sprawach podziału majątku w przypadku rozwodów, zwłaszcza jeżeli

(^29) A. Zieliński, Państwo prawa – ale i rozumnych sędziów , „Rzeczpospolita”, nr 37 z 13.02.1998.

Koncepcja rządów prawa a jej stosowanie w Polsce

składnikiem majątku wspólnego jest np. przedsiębiorstwo jednego z małżonków. Ta- kich przykładów jest bardzo wiele, każdy pełnomocnik już z kilkuletnim stażem po- twierdzi, że nie ma spraw pewnych, jak i nie ma spraw przegranych, wynik każdego postępowania jest nieprzewidywalny i często w niewielkim zakresie zależy od danej materii i umiejętności danego pełnomocnika. Pozostaje nieodparte wrażenie, że nieza- wisły sąd w osobie danego sędziego w ocenie prawa materialnego najczęściej kieruje się swoimi subiektywnymi odczuciami co do sprawy jak i stron. Być może nie da się tego nigdy i nigdzie wyeliminować. Sędziowie w pierwszej kolejności dbają o spełnia- nie wymogów procesowych, a potem są tylko ludźmi. System kształcenia nie dał im umiejętności i potrzeby pragmatycznego rozwiązywania spraw w oparciu o istniejące w danym momencie ustawodawstwo, poza tym droga rozwoju zawodowego sędziów, ich sposób powołania i praktyczna nieusuwalność do końca aktywności zawodowej po- wodują taki stan, jaki obecnie mamy. Możemy się zastanowić, czy obecny model sę- dziego zawodowego, czyli studia prawnicze, aplikacja sądowa, mianowanie w wieku około trzydziestu lat i potem dalsza praca wyłącznie w tym zawodzie przez kolejne około trzydziestu lat jest tym, co odpowiada dzisiejszym wymogom szybko zmieniają- cego się świata. Samowolnie nasuwa się pytanie, czy taki sędzia jest w stanie pojąć materię trafiającą do jego właściwości, jeżeli on świat zna tylko ex post poprzez ustawy i kodeksy? Dzisiaj powołanie na sędziego jest najczęściej początkiem drogi zawodowej młodego człowieka, możemy sobie zadać pytanie, co by było, gdyby to odwrócić i takie powołanie byłoby ukoronowaniem drogi zawodowej człowieka, gdyby kryterium po- wołania do zawodu sędziego było kilkudziesięcioletnie doświadczenie w innych zawo- dach prawniczych, zwłaszcza w tych, które mają bieżącą styczność z rynkiem, tj. rad- ców prawnych i adwokatów, ale również prokuratorzy mogliby być dobrymi sędziami, oczywiście pod warunkiem nienagannej postawy osobistej, spełnienia rodzinnego i materialnego. Jak trafnie zauważa Kazimierz Frieske „[…] uporczywe dążenie do realizacji ide- ału państwa prawnego […] przynosi rezultaty wskazujące na pogarszanie się prawa na skutek ‘utraty waloru ogólności na rzecz drobiazgowych uregulowań’. Jedną z konse- kwencji tej drobiazgowości staje się przeładowanie instytucji sprawiedliwości i prze- wlekłość postępowania podważająca podstawy koncepcji państwa prawnego”^30. Wymiar sprawiedliwości jest podstawowym filarem funkcjonowania demokratycznego państwa i zwłaszcza teraz, kiedy w Europie do głosu dochodzą siły niezadowolone, często anar- chistyczne i pozyskują swoich reprezentantów w parlamentach krajowych i europej- skim, to niezbędne jest odbudowanie wśród obywateli poczucia bezpieczeństwa i spra- wiedliwości, realizowane poprzez ogólnie pojęty wymiar sprawiedliwości, do którego

(^30) K. Frieske, Socjologia prawa , Warszawa−Poznań, s. 273.