Pobierz Konstytucja 3 maja 1791 roku na tle koncepcji ustrojowych ... i więcej Egzaminy w PDF z Historia tylko na Docsity!
Państwo i Społeczeństwo
VI: 2006 nr 4
Andrzej Dziadzio
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU NA
TLE KONCEPCJI USTROJOWYCH OŚWIECENIA
1. Wprowadzenie
Narodziny nowożytnego konstytucjonalizmu wiążą się z historią trzech rewolucji: amerykańskiej, francuskiej, polskiej. Genezę konstytucji amerykańskiej stanowiła wywalczona niepodległość. Konstytucja francuska była konsekwencją dokonanego przewrotu społecznego. U podstaw polskiej konstytucji legł zamach o charakterze głównie politycznym. Wszystkie trzy konstytucje wyrastały jednak z tych samych intelektualnych korzeni ideologii oświecenia1. Wspólne więc były dla nich zasady oświeceniowej myśli prawnopolitycznej: suwerenność narodu i trójpodział władz, chociaż urzeczywistnionych na miarę własnych potrzeb i warunków. Wszystkie trzy konstytucje poprzedziły gwałtowne wydarzenia: konstytucję amerykańską - zbrojna walka stanów z metropolią, francuską-zburzenie Bastylii i Wielka Trwoga, konsty tucję p o lsk ą-1 rozbiór państwa i ograniczenie suwerenności państwa na rzecz Rosji. Każda z tych konstytucji m iała być zatem sposobem na osiągnięcie wewnętrznej stabilizacj i i bezpieczeństwa. Tkwiła w tym oświeceniowa wiara w potęgę prawa. Najdobitniej oddają ten aspekt ich powstania dwie konstytucje: amerykańska i polska. Preambuły obu konstytucji zawierają podobne sformułowania. Według ame
1 Comtiiution and Reform in Eighteenth-Ceńtury Poland. The consitution of3 May 1791, editedby S. F is z - m an, Indiana University Press 1997; The beginning o f the Constitutional Era. A Bicentennial Comparatwe Analysis o fth e First Modem Constitutions, R. R. L u d w ik o w sk i and W. F. F ox, JR, The Catholic University o f America Press 1993; Europeanand American Constitutionalism in the Eighteen Century, e ditor M. R o z b ic k i, American Studies Center Warsaw Universlty 1990; Nationale und internationale Aspekte der polnischen Yerfassung vom
3. Mai 1791, Hrsg. R. Ja w o rs k i, Frankfurt Am Main 1993; Konstytucja 3 Maja w tradycji i kulturze polskiej, red. A. B a rsz c z e w sk a -K ru p a , Łódź; Konstytucje Polskie. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonali zmu, red. M. K a i las, Warszawa 1990; Pierwsza w Europie-200 rocznica Konstytucja 3 maja 1791-1991, Katowice
rykańskiej, ustanowienie konstytucji miało służyć „zapewnieniu ładu wewnętrznego i środków na obronę wspólną”. W polskiej preambule - jak czytamy - gdy naród stał się „wolny od hańbiących obcej przemocy nakazów”, konstytucja miała mu gwaran tować „egzystencję polityczną, niepodległości zewnętrzną i wolność zewnętrzną”. Łączy więc te dwie konstytucje taki sam cel: zabezpieczenie niepodległości. Ale istnieje także inny wspólny wymiar obu konstytucji. Naród Stanów Zjednoczonych przez uchwalenie konstytucji dążył - jak napisano w niej - do „stworzenia warunków sprzyjających powszechnemu dobrobytowi, zabezpieczenia dla nas i dla potomnych błogosławieństw wolności”. Reprezentanci narodu polskiego zebrani w sejmie - jak stwierdzała preambuła - „chcąc na błogosławieństwo, na wdzięczność współczes nych i przyszłych pokoleń zasłużyć „uchwalali konstytucję” dla dobra powszechnego i dla ugruntowania wolności”. Podobna stylizacja treści obu konstytucji świadczy o tym, że oba narody - chociaż dalekie jeszcze od egalitaryzmu - wyznaczały sobie perspektywę stworzenia państwa liberalno-demokratycznego. Inne podłoże - niż amerykańska i polska - miała rewolucja francuska. Była rewoltą stanu trzeciego, który obalił pozycje warstw uprzywilejowanych i skruszył podstawy absolutyzmu królewskiego. Była procesem radykalnym tak w sferze za sięgu społecznego, jak i konsekwencji politycznych, gdyż przyniosła zmianę układu władzy. W przeciwieństwie do francuskiejpolska rewolucja była zjawiskiem pole gającym na dobrowolnym społecznym i politycznym samoograniczeniu się klasy wówczas rządzącej w Polsce, czyli szlachty. Powodem tego samoograniczenia - jak napisano w konstytucji - był „własny nasz interes dobrze rozumiany”. Szlachta zatem przez uchwalenie Konstytucji 3 m aja 1791 roku osiągnęła ewolucyjne przejście od ancien regime do nowego ustroju. Był to ewenement na skalę XVIII wieku, ale i czasów późniejszych2. Wydarzenia w Polsce nie były więc rewolucją w nowożytnym znaczeniu tego słowa. Uderzać więc musi dzisiaj kontrast między radykalizmem postanowień konstytucji francuskiej a powściągliwością pol skich reform. Ale dla większości współczesnych wydarzeniom końca XVIII wieku porównanie przebiegu procesów ustrojowych w Polsce j we Francji wypadało często na korzyść polskiej drogi reform jako „łagodnej rewolucji”, Z tego płynie uprawnie nie do używania terminu „rewolucja” dla polskich reform. Rewolucja francuska oczywiście budziła duże zainteresowanie politycznych elit Rzeczypospolitej. Przed polskimi reformatorami stało rozwiązanie problemu rów nouprawnienia mieszczaństwa, chociaż nie stanowiło ono tej siły, co we Francji i to nie tylko w kategoriach społeczno-gospodarczych konieczności, ale w aspekcie pozy skiwania sojusznika w reformowaniu ustroju politycznego. Tylko bowiem powstanie sojuszu między królem Stanisławem Augustem Poniatowskim - zdecydowanym na
164 ANDRZEJ DZIADZIO
■ 2 Nie kto inny, ale K. Marks, największy zwolennik rewolucyjnej przebudowy społeczeństwa, pozostaw taką ocenę konstytucji: „konstytucja ta widnieje w tle rosyjsko-prusko-austriackiej barbarii jako jedyne dzieło wol nościowe (Freiheitswerk), które kiedykolwiek Europa Wschodnia stworzyła. I wyszła ona wyłącznie z klasy uprzy wilejowanej. Historia świata nie zna żadnego innego przykładu podobnej szlachetności szlachty”, [w:] E. R o s tw o ro w s k i, Maj 1791 -M a j 1792. Rok monarchii konstytucyjnej, Warszawa 1985. Konserwatysta brytyjski E. B u rk ę z kolei pisał: „Celem obu rewolucji, polskiej i francuskiej, jest wolność, lecz by ją osiągnąć; przechodzi polska rewolucja od anarchii do porządku, francuska wypada z porządku w anarchię”. H. K o có j, 200. rocznica Konstytucji 3 maja, [w:] Pierwsza w Europie..., s. 15.
zmuszeni do wykonywania pańszczyzny. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana pozostała dominującym systemem ekonomicznym do końca XVIII wieku. W historii Rzeczypospolitej uderza dość szczególny fakt zależności systemu ustrojowego od czynników ekonomicznych. Koniunktura na zboże i dogodne warunki jego eksportu do połowy XVII w. zapewniły dość prężny rozwój państwa - wówczas też kwitła demokracja szlachecka. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, wyraźnie zauważalny w końcu XVII wieku, pokrywa się z ewolucją ustroju: demo kracja szlachecka stała się wtedy fasadą dla rządów rodów magnackich. N a stan gospodarczy państwa szlacheckiego rzutowało także bezpośrednio znaczne ograniczenie praw miast. Zakaz nabywania ziemi przez mieszczan oraz szereg przywilejów gospodarczych szlachty zrujnowały miasta. Szlachta osiągnęła w ten sposób jeszcze jedną korzyść polityczną: król ńie mógł oprzeć swych rządów na żadnej innej sile społecznej poza nią samą. Gospodarczą funkcję mieszczaństwa przejęli Żydzi, cieszący się przywilejami handlowymi, których szlachta nie naruszyła. Żydzi stanowili w Rzeczypospolitej osobny stan, liczebnością prawie równy stanowi szlacheckiemu (10% społeczeństwa), a także posiadali własną autonomię, wzorowa n ą na szlacheckiej5. Dla szlachty Żydzi nie stanowili żadnej konkurencji - tym chęt niej korzystała z ich usług. Symbioza gospodarcza szlachecko-żydowska przetrwała
- właściwie bez większych zakłóceń - do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej w 1795 roku. Żydzi bowiem, doceniając zachowanie im przez szlachtę autonomii
- niezależnie od ograniczeń jakim podlegali—pozostali wobec niej lojalni. Mimo iż szlachta od połowie XV wieku zapewniła sobie udział we władzy, to w rzeczywistości królowie rżądzili we współpracy z radą królewską (senatem). Rządom królewsko-oligarchicznym położyła kres konstytucja nihil novi (1505), w której król zobowiązał się, że „odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie m a przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia”. Wpisane zasady „nic o nas bez nas” do ustrojowego kanonu dało początek demokracji szla checkiej. Ostatnim konkurentem szlachty do zdobycia pełni władzy pozostała magna- teria. Wkrótce też szlachta wystąpiła z program egzekucji „praw i dóbr”. Egzekucja dóbr miała ostrze antymagnackie: chodziło o odebranie bezprawnie dzierżawionych królewszczyzn i wyegzekwowanie dzierżawnych czynszów. Program ten jednak zrealizowano połowicznie i przez to też nie udało się szlachcie osłabić pozycji eko nomicznej magnaterii. Przez „egzekucję praw ” rozumiała szlachta przywrócenie i stosowanie daw nych przywilejów. W pojęciu tym nie mieścił się już postulat stanowienia nowego, bardziej skutecznego prawa. W postawie tej tkwił już konserwatyzm, który mocno zaciążył na mentalności szlachty. Pomyślność państwa łączyła ona bowiem tylko z wykonywaniem przez króla dobrych starych praw. Wszelką inicjatywę królewską wzmocnienia systemu prawnego Rzeczypospolitej szlachta odbierała jako zamach na swe wolności i przejaw stworzenia silnych rządów (dominium absolutum). W XVII wieku powszechne stało się przekonanie, że ommnis novitas semper nociva (wszelka nowość jest zawsze szkodliwa)6.
5A. B ry k , JewishAutonomy in the Polish Lithuanian Commonwealthfrom theXVIth toXVIIIth c, „Archi wum Iuridicum Cracoviense”, Vol. XXI, 1988. 6 J. M ic h a ls k i, op. cit., s. 3.
166 ANDRZEJ DZIADZIO
Ruch egzekucyjny XVI wieku miał też i dobre strony. Zreformowano skarb i wojsko. Zunifikowano państwo przez zawarcie unii rzeczowej polsko-litewskiej w 1569 roku, ze wspólnym władcą, sejmem i polityką zagraniczną. Powstała Rzecz pospolita Obojga Narodów. Egzekucjoniści zaprowadzili w państw ie tolerancję religijną, w skali niespotykanej w żadnym innym kraju7. Sądownictwo znalazło się całkowicie w rękach szlachty. Powołany Trybunał Koronny (1578), jako sąd ape lacyjny, składał się z przedstawicieli szlachty wybieranych co roku na sejmikach deputackich. Szlachta zatem uzyskała kolejną gwarancję: niezależność władzy są downiczej od króla. Po bezpotomnej śmierci ostatniego króla z dynastii Jagiellonów (1572) szlach ta stała się już prawdziwym suwerenem władzy. W tzw. artykułach henrykowskich określiła na przeszło dwa stulecia ustrój państwa. Za naczelną zasadę przyjęła wybór króla w drodze wolnej elekcji przez ogół szlachty (elekcja viritim). Król pozostać miał strażnikiem tolerancji religijnej - to był drugi w kolejności zapis tej swoistej „konstytucji Rzeczpospolitej szlacheckiej”. Ó wojnie, podatkach mógł decydować za zgodą sejmu zwoływanego co dwa lata na sześć tygodni. Król m usiał strzec przywilejów szlacheckich. W razie pogwałcenia przez niego tych fundamentalnych zasad ustrojowych, szlachta mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Zalegalizowane zostały tym samym antykrólewskie rokosze i konfederacje. Król rządzić miał więc z woli ludu szlacheckiego, był niej ako władcą „na kontrakcie”, stroną umowy j edno- stronnie określonej przez szlachtę, którą mogła wypowiedzieć. Dodatkowo szlachta z królem-elektem spisywała pacta comenta, będące umową polityczno-prawną, która zawierała jego osobiste zobowiązania odpowiadające politycznym oczekiwaniom szlachty. Król nie mógł podejmować decyzji państwowych bez zgody sejmu i wybiera nych przezeń senatorów-rezydentów. Organem rządzącym stał się sejm. Samodziel nie król nadawał jedynie urzędy, regulował sprawy miast królewskich i Żydów. Nie sprawował więc władzy wykonawczej w nowożytnym rozumieniu. Rzeczpospolita nie dysponowała bowiem aparatem administracyjnym. Wprawdzie król powoływał urzędników centralnych i lokalnych, ale byli oni dożywotni i nie odpowiadali przed królem za swoje działania. Szlachta wyrażała przekonanie, że decyzje sejmu podej mowane jednomyślnie - zasadę tę zalecały artykuły henrykowskie - będą cieszyły się powszechnym szacunkiem i nie będą potrzebowały żadnego aparatu egzekucyj nego8. Wolność - w pojęciu szlachty - była nie do pogodzenia z przymusem. Do rangi zatem politycznego dogmatu urosła paremia „nierządem Polska stoi”. W XVI i na po czątku XVII wieku hasło to —wobec wykonywania swych ustrojowych funkcji przez sejm, króla, Trybunały - było uznaniem dla zalet wolnościowego systemu Rzecz pospolitej; systemu politycznego, który był unikatem w dziejach feudalnej Europy. System ten uległ załamaniu, gdyż szlachta nie wypracowała mechanizmu, w którym każdy szlachcic musiałby zrezygnować ze swej ,suwerenności na rzecz ogółu, przy zachowaniu demokratycznego charakteru państwa. Należy jednak pamiętać, że dy lemat: jak pogodzić autentyczną wolność jednostek ze sprawnym silnym państwem,
7 J. T az b ir, Geschichte derpolnischen Toleranz, Verlag Interpress 1977.
- S. G ro d z isk i, op. cii., s.153.
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU N A TLE KONCEPCJI USTROJOWYCH... 167
prowadzącej do anarchii. Ale swoisty kult liberum veto aż do Konstytucji 3 maja był jeszcze czymś innym: zwycięstwem Rzeczpospolitej federacyjnej, w której każde województwo - zdominowane przez m iejscową koterię m agnacką—stało się suwe rennym podmiotem politycznym". W zgodzie więc z rzeczywistym stanem rzeczy pozostawały słowa, jakie wyrazili magnaci, późniejsi uczestnicy konfederacji tar- gowickiej, która obaliła Konstytucję 3 maja. Pisali oni w przededniu obrad Sejmu Czteroletniego: „prowincje składają naród, a nie pewna liczba osób znajdujących się w Warszawie podczas sejmu”. Nieprzypadkowo więc twórcy konstytucji w jej preambule bezpośrednio powiązali likwidację liberum veto, jako największej wady ustrojowej Rzeczpospolitej, z najważniejszym celem reform: „ocaleniem ojczyzny naszej i jej granic”. Utrzymanie bowiem gwasz-federacyjnego kształtu państwa grozi ło tym, że magnaci mogli dla własnych korzyści i interesów zaakceptować naruszenie jego integralności terytorialnej.
- K ształt ustrojow y państw a według K onstytucji 3 m aja
Specyfika Konstytucji 3 maja polegała na tym, że zmieniła ona nie tylko system poli tyczny, ale i społecżny. Wprowadzone przez nią reformy społeczne, niweczące głów nie stanową przepaść między szlachtą a mieszczaństwem, wyznaczały jednocześnie kierunek ewolucyjnego odejścia od struktur feudalnych. Konstytucja stanowiła zatem niejako polską drogę ku nowoczesnemu społeczeństwu przez stopniowe uobywatel- nienie niższych warstw, co charakterystyczne, w niejednym zgodną z poglądami tej miary autorytetu co J. J. Rousseau12. W płaszczyźnie społecznej nowy ustrój był więc bardziej procesem niż uformowaną strukturą. Konstytucja 3 maja stworzyła w pełni oryginalną formę ustroju politycznego. Połączyła ona bowiem w sobie wiele wątków. Znalazły w niej odbicie zarówno idee oświeceniowej myśli politycznej, jak i zasady monarchizmu, a nawet elementy an tycznej kultury prawnej. Nawiązała także w dużym stopniu do tradycji staropolskie go republikanizmu. W umiejętny sposób zostały w niej wykorzystane rozwiązania ustrojowe monarchii angielskiej, konstytucjonalizmu amerykańskiego i francuskiego. W ten sposób powstało dzieło konstytucyjne o charakterze niepowtarzalnym, dosto sowanym do potrzeb XVIII-wiecznej Polski, ale i nowoczesne, w wielu rozwiąza niach nieustępujące konstytucjonalizmowi europejskiemu w XIX wieku. Materie uregulowane w Ustawie Rządowej oddaje w sposób klarowany i jasny jej systematyka. Konstytucja dzieli się na 11 artykułów. Można j ą generalnie podzie lić na trzy części. Pierwsza została pioświęcona ustrój owi społecznemu: art. I. Religia panująca, art. II. Szlachta ziemianie, art. III. Miasta i mieszczanie, art. IV. Chłopi włościanie. W drugiej części uregulowany został ustrój polityczny: art; V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych, art. VI. Sejm, czyli władza prawodawcza, art. VII. Król, władza wykonawcza, art. VIII. Władza sądownicza. Redakcja tej części Kon
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU NA TLE KONCEPCJI USTROJOWYCH... 169
1 1 S. P ła z a , Changes in the politicial system o f the polish Commonwealth after the extinction o f the Jagiel- lonian Dynasty, „Acta Poloniae Historia” 1985, t. 52, s. 79; Z. W ój c i k, Liberum Veto, [w:] Dzieje Narodu i państwa polskiego, Kraków 1992, s. 41. ' ■ ' ’ ■ 12 J. J. R o u ss e a u , Uwagi nad rządem Polski, przeł. i oprać. M. S ta rz e w s k i, Kraków [1924],
stytucji pozwoliła uwypuklić zasadę trójpodziału władzy, jako jednej z naczelnych zasad ustrojowych. W części trzeciej znalazły się postanowienia o: art. IX. Regen cji, art. X. Edukacji dzieci królewskich, art. XI. Sile zbrojnej narodowej. Ramowy charakter konstytucji został uzupełniony wieloma ustawami wykonawczymi, które dopiero dały pełny kształt ustrojowi państwa. W szczególności były nimi ustawy: prawo o sejmie, prawo o sądach sejmowych, ustawa o Straży; ustawy o komisjach: policji, skarbowej i wojskowej, ustawa o sądzie ziemiańskim, ustawa o urządzeniu wieczystym królewszczyzn.
A. Podstawowe zasady ustrojowe
a) Zasada podziału władz Zgodnie z monteskiuszowską zasadą, konstytucja w celu zagwarantowania „całości państw, wolności obywatelskiej i porządku społecznego” dzieliła władze publiczne na władzę prawodawczą, w ykonaw czą i sądowniczą (art. V). Przeprowadzała ją wszakże inaczej niż konstytucja amerykańska, w której szczególnie widoczna jest separacja władz. W polskiej konstytucji w systemie organów państwowych wyraźną przewagę uzyskał sejm - a ściślej Izba Poselska. Nawiązano w ten sposób do repub likańskiej tradycji suwerenności sejmu13.. Z tej tradycji wypływało także traktowa nie rządu jako emanacji sejmu. Z tą tradycją konstytucja zerwała tylko w połowie, gdyż wprowadziła dualizm w zakresie pełnienia władzy wykonawczej: jak „rząd” należał do króla i Straży Praw, tak „administracja” (z wyjątkiem spraw zagranicz nych i sprawiedliwości) należała do komisji rządowych zwanych wielkimi (policji, skarbu, wojska i edukacji)14. Komisje te były powoływane przez sejm i przed nim odpowiedzialne. Miały także uprawnienia sądownicze, co z kolei naruszało rozdział władzy rządowej i sądowniczej. W yrazem zwierzchności sejmu nad rządem był udział w składzie Straży Praw marszałka sejmu, jednak bez prawa podejmowania decyzji. Z kolei król przewodniczył senatowi z prawem głosu.
b) Zasada suwerenności narodu W art. V zawarto deklarację, że ,„wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. W porównaniu z konstytucją francuską z 1791 roku, według której „władza należy do narodu”, zachodzi różnica, biorąca się z tego, że społeczeństwo polskie posiadało nadal strukturę stanową. Narodem politycznym była wyłącznie szlachta. Ale Konstytucja 3 maja wprowadza jednocześnie ponadstanowe, nowoczesne pojęcie narodu, czego świadectwem są takie sformułowania, jak to, że „wszyscy obywatele są obrońcami całości swobód narodowych” albo „lud rolniczy... najliczniejszą w narodzie stanowi ludność”. Natomiast podobnie jak konstytucja fran cuska,, konstytucja polska formułuje zasadę rządów przedstawicielskich, w których poseł jest reprezentantem całego narodu.
170 ANDRZEJ DZIADZIO
1 3W. S z c z y g ie ls k i, Konstytucja 3 maja, [w:] Konstytucja 3 maja w tradycji..., s. 16. 1 4Z. S z c z ą sk a , op. cit., s. 72.
roku deputacja zakończyła pracę nad drugą wersją projektu ustawy o urządzeniu ludu żydowskiego w całym narodzie polskim. Pod obrady sejmu został wniesiony w ostatnim dniu zebrania się sejmu. Stąd projekt nigdy nie stał się obowiązującym prawem. Według projektu, społeczność żydowska w wolnych miastach miała swobo dę osiedlania się, prowadzenia rzemiosła i handlu, kupna domów i nieruchomości, za kładania fabryk. Nie mieli Żydzi jednak prawa nabywania nieruchomości ziemskich. Ci, którzy przybyli do Polski, byli zwolnieni na 10 lat od podatku, gdy zakładali fabryki i zakłady. Gwarantowano im samorząd, który zreorganizowano. Posiadali pełne swobody religijne i zapewniono im szacunek dla rytuału. Nie posługiwał się projekt terminem „niewierny”, ale „starozakonny”. Pozostali grupą etniczną, wyzna niow ą i stanową ze swymi prawami i obyczajami. Projekt, nie przewidywał zatem gwałtownej asymilacji, lecz wariant tolerancyjny17. '
a) Szlachta i ziemianie K onstytucja utrzym ała uprzyw ilejow aną pozycję szlachty w życiu publicznym, w ypływ ającą z danych praw, które zostały potwierdzone. .Nade wszystko jednak gwarantowała „bezpieczeństwo osobiste, wolność osobistą i własność gruntową”, które „świątobliwie i nienaruszalnie” miały zostać zachowane. W stylizacji tego sfor mułowania przebija wyraźnie koncepcja „niepozbywalnych i świętych” praw, które upowszechniła wówczas francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Jej słynna triada praw naturalnych: „wolność, własność, bezpieczeństwo” znalazła pełne zastosowanie do polskich realiów. Konstytucja 3 maja odniosła je przede wszystkim do szlachty, aie ustawy wykonawcze prawa te rozciągały na wszystkich obywateli, chociaż w sposób niekiedy zróżnicowany. Konstytucja potwierdzała równość stanu szlacheckiego, ale rozdzielono j ą na dwóch płaszczyznach: cywilnej i politycznej. Tę ostatnią, równość w zakresie praw politycznych, uzależniono jednak od cenzusu majątkowego, włączając do konstytucji prawo o sejmikach. Konstytucja ratowała więc demokrację przez wprowadzenie cenzusu. To był paradoks polskich reform18. Konstytucja zamieniała daw ną źrenicę wolności szlacheckiej w postaci l i b e r u m y e t o i wolnej elekcji na bezpieczeństwo osobiste i własność jako odtąd źrenicę wolności obywatelskiej.
b) Miasta i mieszczanie N a m ocy wcześniej uchwalonego praw a o miastach, które stało się częścią kon stytucji, mieszczanie uznani zostali za ludzi wolnych, którym potwierdzono prawa własności grantów i domów. Nabyli prawo kupowania posiadłości ziemskich oraz rozciągnięto na mieszczan posesjonatów prawo neminem captivabimus. Otrzymali mieszczanie reprezentację w sejmie w liczbie 24 plenipotentów dla przedstawiania potrzeb miast, ale bez prawa głosowania. Przedstawiciele miast zasiadali w komi sjach sejmowych policji i skarbu. M ieszczanie uzyskali prawo piastowania niż szych urzędów administracyjnych, osiągania rang oficerskich w wojsku, dostęp do
172 ; a n d r z e j D z i a d z i o
1 7K. Z ie n k o w s k a , Reform Relatingto the Third Estate, [w i\ Constitution and Reform..., s. 341-352. 1 8A. L ity ń s k i, Sejmikjako instytucja demokracji szlacheckiej 1764-1793. Tradycje — mity —nowości — uto pie, [w:] Parlamentaryzm i prawodawstwo przez wieki, Kraków 1999, s. 77.
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU NATLE KONCEPCJI USTROJOWYCH... 173
wyższych godności duchownych. Ustawa likwidowała zależność miast od szlachty i gwarantowała samorząd miejski.
c) Chłopi włościanie Artykuł konstytucji omawiający pozycję chłopstwa został zredagowany w duchu doktryny fizjokratyzmu. Stwierdzono bowiem, że spod ręki ludu rolniczego płynie „najobfitsze bogactw krajowych źródło”. Ustawa Rządowa postanawiała, że zawiera ne między dziedzicami a chłopami umowy określające zakres powinności miały wią zać obie strony i ich następców. Umowy te miały podpadać pod „opiekę Rządu Krajo wego”. Konstytucja nie precyzowała prawnych instrumentów, poprzez które państwo sprawować miało tę ochronę, ani też później nie wydano norm wykonawczych do tego zapisu konstytucji. Wyznaczała jednak kierunek działań władz państwowych, które miały wzmocnić pozycję chłopstwa. Dobrym tego przykładem była ustawa „Urządzenie wieczyste królewszczyzn”, według której chłopi w królewszczyznach przechodzący w drodze sprzedaży w ręce prywatne uzyskali „wieczystą” własność gruntu wraz z prawem jego sprzedania i opuszczenia wsi. Uzyskali w ten sposób wolność osobistą. Wolność osobistą posiadali także wszyscy chłopi bezrolni „wolni od wszelkich obowiązków włościańskich”. Konstytucja ogłaszała natomiast wolność zupełną dla wszystkich chłopów przybyłych z zagranicy, którzy,ja k tylko staną nogą na polskiej ziemi” mogli obrać sobie każdy zawód i prawo przenoszenia się w każde wybrane miejsce w kraju. Przepis ten miał na celu nie tylko pozyskanie nowych sił społecżnych, ale miał również wymowę polityczną: chodziło o pozyskanie tej lud ności polskiej, która po I rozbiorze znalazła się poza granicami państwa. Uderzało to w interesy państw zaborczych. Ten też przepis miał najbardziej wzburzyć carycę Katarzynę II. Reformy polskie bowiem mogły naruszyć skostniałe struktury feudalne Rosji. Stąd pojawi się później w motywach uzasadniających kolejny rozbiór Polski zarzut o Jakobińskim ” charakterze polskich reform.
C. Prawa i obowiązki obywatelskie.
Ustawa Rządową - w odróżnieniu od konstytucji francuskiej - nie zawierała dekla racji praw. Swoisty katalog praw i wolności obywatelskich wywieść jednak można z wielu ustaw rozwijających postanowienia konstytucji. Także w Stanach Zjednoczo nych prawa i wolności zawierały pierwsze poprawki do konstytucji. Art. 1 konsty tucji polskiej deklarował wolność wszystkich wyznań i pokój w wierze. Zapewniał tolerancje religijną, gdyż wszystkie wyznania zostały wzięte pod opiekę rządową. Kwestię religii poruszyła także konstytucja amerykańska przez uznanie równości wszystkich wyznań. Obie zatem konstytucje doceniały wagę religii jako elementu życia społecznego19. Posmak ateizmu miały natomiast rozwiązania konstytucji fran cuskiej. Poza tym konstytucja polska za religię narodową i panującą uznała religię rzymskokatolicką. Wynikało to z rangi Kościoła katolickiego, do którego należała większość ówczesnego społeczeństwa. Wyeksponowanie stanowiska religii kato
1 9 R. R. L u d w ik o w sk i, op. cit., s. 148-149.
a) Władza ustawodawcza. Sejm Sejm dzielił się na dwie izby: izbę poselską (203 posłów) i senatorską (130 senato rów). Posłów wybierano na sejmikach, senat (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie) pochodził z nominacji królewskiej. Wybierany na dwa lata sejm m iał być zawsze gotowy; sejm m ógł być zwołany w każdym czasie, w tym samym składzie, gdy dawniej do sejmów nadzwyczajnych przeprowadzano nowe wybory. Przyjęto więc rozwiązanie na wzór parlamentu angielskiego. Kompetencje sejmu były rozległe. Poza stanowieniem prawa, w tym także aktów niższego rzędu niż ustawy, wydawał zalecenia dla Straży Praw i miał moc uchylania aktów rządowó-administracyjnych. Decydował o wojnie i pokoju, zawierał umowy międzynarodowe. Sejm miał także uprawnienia ustrojodawcze. Co 25 lat sejm konstytucyjny miał dokonywać rewizji Ustawy Rządowej. Postanowienia sejmu, chociaż wydawane w imieniu króla, nie wymagały sankcji królewskiej, ale podpisywane były przez marszałka sejmu. Sejm podejmował uchwały większością głosów. Pozycja senatu, jako organu o wpływach magnackich, uległa osłabieniu w po równaniu z okresem wcześniejszym, gdy senat był izbą równorzędną izbie poselskiej. Konstytucja 3 maja przyznała senatowi prawo veta zawieszającego wobec uchwał izby poselskiej; sprzeciw senatu mogła izba poselska odrzucić na następnej sesji sejmu. Wobec ustaw podatkowych senat nie m ógł zastosować praw a veta. Tymi uregulowaniami polska konstytucja niejako antycypowała angielski „Parlament Act” z 1911 roku Sejm sprawował ścisłą kontrolę nad poczynaniami organów władzy wykonawczej w drodze pociągania jej przedstawicieli do odpowiedzialności poli tycznej i konstytucyjnej. Dla realizacji tej ostatniej formy odpowiedzialności sejm powoływał sąd sejmowy. Ustawa Rządowa nie przewidywała natom iast kontroli konstytucyjności działań sejmu.
b) Władza wykonawcza. Król i Straż Praw Konstytucja 3 maja oddała władzę wykonawczą królowi, który podejmował decyzje w Straży Praw, składającej się z prymasa, pięciu ministrów (policji, skarbu, wojska, sprawiedliwości, do spraw zagranicznych), marszałka sejmu, następcy tronu i dwóch sekretarzy bez prawa głosu. Decyzje królewskie dla swej ważności wymagały kontr asygnaty. Decyzje króla w Straży Praw były wiążące dla Komisji rządowych powo ływanych przez sejm, nad którymi nadzór sprawował odpowiedni minister w Straży Praw. Nie mieli zatem ministrowie własnej resortowej administracji, poza jedynie ministrem spraw zagranicznych. To dawało królowi dużą samodzielność w prowa dzeniu polityki zagranicznej. Straż Praw, pochodząca z nominacji królewskiej, była „radąkrólewską”, w której król pracował z ministrami. Był więc niejako dożywotnim „szefem” administracji rządowej. Widzieć w tym można pewną analogię do rządów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. Organizacja administracji państwa, jak ą przyjęła Ustawa Rządowa, w której połączono instytucję Straży Praw, jako swoistego rządu, z kolegialnymi resortami pochodzącymi z wyboru sejmu, była wypadkową tendencji monarchistycznych i republikańskich. Kolegialnie, niefachowe i wybierane Komisje odpowiadały na szlacheckie obawy, że scentralizowana, zbiurokratyzowa na i zawodowa administracja może być zagrożeniem dla wolności obywatelskich i środkiem dla stworzenia silnych rządów królewskich.
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU NA TLE KONCEPCJI USTROJOWYCH... 175
Ważnym elementem praworządnego charakteru państwa polskiego według Konstytucji 3 maja była zasada, że władza wykonawcza działa tylko na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Władza ustawodawcza należała tylko do sejmu. Je dynym wyjątkiem w tej dziedzinie było prawo władzy wykonawczej do tego, aby: „tymczasowe i potoczne dla bezpieczeństwa i spokojności kraju wynikające potrzeby załatwiać”, które powinny być przedłożone sejmowi na najbliższym posiedzeniu. Dawało to zatem królowi działającemu w Straży z ministrem spraw zagranicznych prawo wydawania tymczasowych norm prawnych w sytuacjach dla państwa wyjąt kowych. Regulacja ta przypomina nieco późniejsze rozwiązania karty konstytucyjnej z 1814 roku, o możliwości wydawania przez króla ordonansów w razie zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Ministrowie za swe działania ponosili przed sejmem zarówno odpowiedzial ność polityczną, jak i konstytucyjną. Odpowiedzialność konstytucyjną przed sądem sejmowym za „wszelkie przestępstwa” obejmowała osobę i majątek ministra. Kon- stytucj a 3 maj a stworzyła mieszaną formę ustrój ową, w której wystąpiły tak elementy rządów parlamentarnych (odpowiedzialność polityczna), jak i cechy systemy pre zydenckiego (samodzielna pozycja władcy). Współdziałanie króla z sejmem mogło w praktyce ustrojowej dać szansę na swego rodzaju osobiste rządy monarchy.
c) Organizacja sądownictwa Ustawa Rządowa utrzymywała stanowy charakter sądownictwa. Sądami dla szlachty były w pierwszej instancji sądy ziemiańskie, w drugiej trybunały prowincjonalne. W dobrach prywatnych chłopi podlegali sądownictwu dominialnemu. Król nie miał prawa nominacji sędziów. Sąd ziemiański składał się z 10 sędziów wybieranych przez sejmiki deputackie na 4 lata. Od sędziów nie wymagano żadnych specjalnych kwali fikacji. Sądy ziemiańskie miały być sądami stale urzędującymi. Reformy sądowe nie naruszały więc modelu sądownictwa szlacheckiego z okresu wcześniejszego, którego cechą był wybór sędziów spośród szlachty. Przeprowadzone reformy sądownictwa w okresie Sejmu Czteroletniego zmierzały jedynie do poszerzenia grona osób biorą cych udział w ferowaniu wyroków.
176 ANDRZEJ DZIADZIO
- Uwagi końcowe
Historię ustroju Polski czasów nowożytnych wypełniają trzy okresy: demokracji szlacheckiej, kryzysu wewnętrznego i reformy państwa. W XVI wieku na ogromnym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej stworzony został model ustrojowy będący ewenementem tak na ówczesne czasy, jak i z dzisiejszej perspektywy historycznej. Był to ustrój opierający koncepcję władzy na swoistej umowie społecznej, pełnej podmiotowości jednostki, na autorytecie prawa i wysokiej świadomości prawno politycznej rządzących i rządzonych. W sferze idei zatem.szlachta polska była nad wyraz nowoczesna, w niejednym wyprzedziła późniejsze koncepcje liberalne XVIII i XIX wieku. Z tej właśnie tradycji brał się wolnościowy wymiar Konstytucji 3 maja z 1791 roku Istniejąca zbieżność m iędzy francuską D eklaracją Praw Człowieka i Obywatela z katalogiem uprawnień wolnościowych polskiej konstytucji była nie
DrUk i Oprawa TERCJA s.ć. Kraków ul. Golikówka 77/ tel.012-653-00-
- IS S N 1643-
- ISBN ; 978-83-7188-058-
