Pobierz Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu. Zagadnienia wyznaniowe i więcej Publikacje w PDF z Diritto e Religione in Europa tylko na Docsity!
Nurt SVD 2 (2015) s. 191-
Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu.
Zagadnienia wyznaniowe
Jerzy Nikołajew
[email protected] Katolicki Uniwersytet Lubelski
Doktor prawa, specjalizujący się w prawie wyznanio wym, wykładowca KUL, autor monografii D uszpaster stw o w ięzienne. Tradycje, teraź n iejszo ść i p e r s p e k ty wy (Lublin 2009) oraz W olność sum ienia i religii s k a zanych i tym czasow o aresztow anych (Lublin 2012). Członek zwyczajny Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego.
Wprowadzenie
I
ran powszechnie uznawany jest za państwo muzułmańskie posiada jące konstytucję o wyraźnym religijnym zabarwieniu. Szyicki islam został tu uznany za oficjalną religię państwową już w 1501 roku za rzą dów dynastii safawidzkiej. Ta zasada została potwierdzona w kolej nych dwóch konstytucjach - z 1906 (1907) i 1979 (1989) roku. Nie moż na jednak pominąć okresu kilku tysięcy lat, kiedy w starożytnym pań stwie perskim występowały inne religie, zwłaszcza zaratusztrianizm1. Nie można też nie uwzględnić faktu, iż przedislamska Persja (od 1935 roku Iran) to miejsce styku różnych kultur i religii Wschodu i Zacho du, co w konsekwencji doprowadziło do utrwalenia określonej pozycji
1 Zaratusztarianizm (zoroastryzm) to religia powstała około VII w ieku p.n.e. na terytorium dzisiejszego Iranu. Jej prorok, Zaratusztra, swoją doktrynę re ligijną oparł na idei walki dobra ze złem i na w yjątkow ym znaczeniu kultu ognia. Zreform ował także mazdaizm , religię w ystępującą na ziem iach Persji jeszcze wcześniej. Zob. M. Boyce, Zaratusztarianie, tłum. Z. Józefowicz-Czabak, B.J. Korzeniow ski, Łódź 1988, s. 21.
192 Jerzy Nikołajew
chrześcijan obrządków wschodnich, a także Żydów2. Ich obecna pozy cja oraz konstytucyjna możliwość praktyk religijnych, a także uczest nictwa w życiu parlamentarnym w Iranie to pochodna historycznej obecności chrześcijaństwa i judaizmu w tym właśnie kraju. Religia była zawsze obecna w życiu Iranu (Persji), jednak po 1979 roku widać wręcz instrumentalne jej traktowanie przez sprawujących władzę i wykorzy stywanie do realizacji celów ujętych nawet w konstytucji3. Trzeba odnotować, że najlepiej w Iranie zadomowił się is lam szyicki, co szczególnie wyeksponowano w konstytucji z 1979 (1989) roku. W duchu religijnym opracowano preambułę konstytucyj ną, wskazującą na przewodnią rolę duchowieństwa muzułmańskiego i Koranu. Działalność organów władzy zdeterminowano konieczno ścią pozostawania w zgodzie z zasadami religijnymi. Irańska konstytu cja przyjęła podstawy stworzenia takiego systemu władzy, który póź niej nazwano fundamentalizmem islamskim. Nawiązano w nim do za łożeń islamu pierwotnego widzianego oczami twórcy tej religii, same go Mahometa4. Wcześniejsza konstytucja irańska z 1906 (1907) roku także nie była pozbawiona wątków religijnych, do których bez wątpienia nale żało uznanie islamu za religię państwową, a szariat za nadrzędne wy tyczne w kwestii stanowienia i stosowania norm prawnych. Ustawa zasadnicza zakazała też przyjmowania jakichkolwiek rozwiązań praw nych sprzecznych z doktryną i wiarą islamską. Nie była jednak tak radykalna religijnie jak Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu. Obie konstytucje jednoznacznie przy tym akcentowały społeczny szacunek dla duchowieństwa szyickiego i wartości religijnych ukształtowanych w tradycji irańskiej5.
2 Potęga państw a perskiego to czas panowania Cyrusa Wielkiego. Jednak w 330 r. p.n.e. Persja została podbita przez Aleksandra W ielkiego, a ostatni w ładca z dynastii Achemenidów Dariusz III musiał ustąpić z tronu na rzecz króla M acedonii. Zob. A. Banuazizi, M. W einer, The State, Religion and Ethnic Politics, Syracuse 1986, s. 121. 3 A. Ehteshami wyróżnił cztery etapy w relacjach pom iędzy w ładzą świecką a w ładzą religijną w najnowszej historii Islamskiej Republiki Iranu, które na zwał okresami konfrontacji (1980-1988), akom odacji i złagodzenia (1989-1997), odprężenia (1998-2005) i odrzucenia (od 2005 roku). Zob. tenże, Iran's Inter national Relations: Pragmatism in the Revolutionary Bottle, [w:] The Iranian at 30, Viewpoints Special Edition, The M iddle East Institute 2009, www.mideasti.org/ files/iran_Final.pdf [dostęp: 19.07. 2013]. 4 Zob. B.W. Hallaq, The Origins and Evolution o f Islamic Law, Cambrigde 2005, s. 100. 5 Zob. J. Zdanowski, Bracia muzułmanie i inni, Szczecin 1986, s. 78.
194 Jerzy Nikołajew
wił się też w kwestii cenzusu wyznaniowego, określającego bierne pra wo wyborcze. Przysługiwało ono mężczyznom w przedziale wieko wym 30-70 lat, będącym muzułmanami oraz obywatelami Iranu. Oma wiana konstytucja pozostawała w zgodzie z szariatem.
Konstytucja Republiki Islamskiej Iranu z 13579 (1979) roku
Konstytucja z 1979 (1989) roku jawi się wyraźnie teleologicznie (również w zakresie celów religijnych)10. W układzie redakcyjnym nie zawiera podziałów na artykuły i inne jednostki redakcyjne, występu jące zwykle w aktach prawnych, zwłaszcza w ustawach zasadniczych. Konstytucja ta składa się z poszczególnych części: preambuła, awan garda ruchu, państwo islamskie, gniew narodu, cena, jaką poniósł na ród, władza w islamie, przywództwo sprawiedliwego prawnika, eko nomia jest środkiem a nie celem, kobiety w konstytucji, armia w ideolo gii, sądownictwo w konstytucji, władza wykonawcza, środki masowe go przekazu, reprezentacja. Już sam ten układ wskazuje na dwie cechy szczególne przepisu. Pierwsza dotyczy ideologii rewolucji irańskiej, a druga jest odpowiedzią prawodawcy na pytanie o wskazanie oficjal nej religii państwowej. Nikt nie może mieć tu wątpliwości, że zmia ny polityczne możliwe będą w oparciu o założenia religii islamskiej11. „Muzułmańskość" (albo szerzej: „konfesyjność") tej konsty tucji widoczna jest w preambule, której treść stanowi wyjątek z Kora nu (sura 52,25) w brzmieniu: „W imię Boga Miłosiernego, Litościwego, wysyłaliśmy już Naszych posłańców z jasnymi dowodami i zesłaliśmy z nimi Księgę i wagę, aby ludzie stali przy sprawiedliwości". W pream bule znalazły się też słowa tłumaczące niepowodzenia poprzednich ru chów społecznych. Ich upadek wynika z tego, że „nie wyrosły z dok tryny islamu" albo „nie uwzględniły prymarnej doktryny islamu". W części dotyczącej awangardy ruchu zaakcentowano zdobycze ide ologiczne rewolucji irańskiej, choć znalazły się tu także wywody doty czące wezwania do Boga (Allah-u Akbar). Natomiast w części dotyczą
9 1357 rok to data podana w edług kalendarza muzułmańskiego. 10 Okres pomiędzy uchw aleniem pierwszej i kolejnej konstytucji irańskiej to bogaty w w ydarzenia czas II wojny światowej, detronizacji Rezy-szaha, rzą dów M osaddeqa, w alki o nacjonalizację ropy naftowej w latach 1951-1953, re ferendum w sprawie „Białej rew olucji" (1962-1963) i w końcu rew olucja w la tach 1978-1979, w wyniku której zdetronizow ano m onarchów pahlawijskich. Zob. R.K. Ramazani, Revolutionary Iran. Challenge and Response in the M iddle East, London 1990, s. 18. 11 Zob. B.W. Hallaq, The Origins ..., dz. cyt., s. 123.
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
cej państwa islamskiego wystąpiły motywy konsolidacji irańskich mu zułmanów w kraju i za granicą wokół idei państwa rządzonego przez prawnika muzułmańskiego (zagadnienia dotyczące przywódcy religij nego w Iranie zostaną rozwinięte w części dotyczącej znowelizowanej ustawy zasadniczej). W części odnoszącej się do gniewu narodu konstytucja użyła religijnych zapożyczeń, zwłaszcza gdy walkę rewolucyjną przyrówna ła do dżihadu, a ofiary walk nazwano męczennikami. Kolejna część usta wy zasadniczej nawiązywała do „ceny, jaką poniósł naród", a aspekt religijny wiązał się z przypomnieniem haseł walczących z monarchią rewolucjonistów. Były nimi: „niepodległość, wolność i państwo mu zułmańskie". Z założenia konstytucja miała być fundamentem islam skiego ustroju, a władza miała stworzyć warunki do wcielenia w ży cie islamskiej nauki religijnej. Według irańskiego ustrojodawcy prawo miało być zdeterminowane przez Koran i tradycję (sunnę), a państwo miało jawić się w kategoriach instytucji tworzącej prawo na wzór boski (zgodnie z sunną: „przyjmijcie dyspozycję Allaha"). W części dotyczącej sprawiedliwego prawnika konstytucja przypomina sunnę mówiącą o „przekazaniu władzy państwa namasz czonym teologom, którzy stoją na straży tego, co Bóg nakazuje (halal), a zakazującą tego, czego Bóg zabrania (haram)''. Następna część kon stytucji, poświęcona ekonomii jako środkowi, a nie celowi, odpowia da surze Koranu, w której zawarto wykład na temat istoty życia gospo darczego w doktrynie islamu. Część o kobietach w islamie to ten frag ment postanowień konstytucji, który w odniesieniu do religii wskazu je na godność kobiety i znaczenie rodziny w budowaniu zasad ustroju islamskiego. W kolejnej części ustawy zasadniczej, poświęconej armii w ideologii, jest miejsce na takie pojęcia jak święta wojna i wiara (mu zułmańska), które rozumiane są w kategoriach bezpieczeństwa we wnętrznego państwa. Dalsze postanowienia konstytucyjne wskazują na potrzebę funkcjonowania sądownictwa państwowego na bazie sys temu sprawiedliwości islamskiej oraz z wykorzystaniem „uczciwych i prawych sędziów dobrze znających religijne wykładnie". Dla po twierdzenia tej zasady umieszczono w konstytucji surę: „A jeśli spra wujecie sądy wśród ludzi, to sądźcie według sprawiedliwości". W następnej kolejności konstytucja, odnosząc się do zadań wła dzy wykonawczej w kontekście jej powiązań z religią, wyraźnie nakazu je realizację koncepcji ustanowienia społeczeństwa islamskiego w pań stwie irańskim. Znaczenie religijne przypisano mediom publicznym, służącym proklamacji kultury islamskiej i chroniącym społeczeństwo muzułmańskie przed wpływami antyislamskimi. Ludzie mass-mediów
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
ustrój Republiki Islamskiej Iranu oparty jest na określonych dogma tach wiary. W art. 2 konstytucji na pierwszym miejscu wyeksponowa no szachadę, czyli wyznanie wiary („Nie ma Boga prócz Allaha"), a co za tym idzie wiarę w najwyższą władzę i prawodawstwo Allaha oraz poddanie się Jego woli. Ten sam konstytucyjny przepis wskazywał na rolę boskiego Objawienia w prawodawstwie, boską sprawiedliwość w stwarzaniu świata, znaczenie szariatu oraz działalność muzułmań skich prawników14. Trzeba też pamiętać, że z irańskiej konstytucji jednoznacz nie wynika uprzywilejowana pozycja formalna przywódcy - prawni ka muzułmańskiego. Stoi on na szczycie hierarchii państwowej. Fak tycznie to jemu podporządkowano władzę ustawodawczą, wykonaw czą i sądowniczą. Pozycję przywódcy silnie związano z uzasadnie niem islamskim (szyizmem). Ma on zastępować dwunastego imama (tzw. ukrytego), o czym mówi art. 5 konstytucji15. Jest to koncepcja wła dzy, która oficjalnie obowiązuje od rewolucji muzułmańskiej z 1979 roku. Oznacza ona możliwość sprawowania rządów przez religijne go uczonego (będącego ekspertem w sprawach religii i prawa) pod czas nieobecności na ziemi dwunastego imama Mahdiego. Zasadę tę określa się też jako ideę zwierzchnictwa muzułmańskiego przywód cy (welajat-e fagih) i śmiało można nazwać ją podstawą ustrojową pań stwa irańskiego16. Przywódca musi więc posiadać specjalne kwalifika 14 Zob. D. Pearl, A Textbook on M uslim Law, London 1979, s. 19. 15 Szyizm jest najbardziej popularnym odłam em islam u w Iranie i na południu Iraku, pozostającym w opozycji w obec sunnizmu. Szyitów nazyw a się także alidami, gdyż wyw odzą się w prostej linii od Alego, zięcia Mahometa, i otacza ją kultem kolejnych, począwszy od Alego, imamów. Po śmierci D ża'afara as- Sadiqa (szóstego imama) nastąpił rozłam wśród szyitów na dwie szkoły: isma- ilitów i imamitów. Pierwsi uznali siedmiu imamów a drudzy przyjęli koncep cję dwunastu imamów (stąd nazyw ani są dwunastkow cami), z tym że ostat ni, M uhammad, przeszedł w stan ukrycia (ghejebat ) i pojawi się nagle w przy szłości jako M ahdi lub Q uaim (czyli ten, którego się oczekuje). W czasie jego nieobecności praw nicy muzułm ańscy „przyjm ują mądrość Allaha i interpretu ją jego objaw ienia". Natomiast sunnici swoją doktrynę religijną oparli na teo rii kalifatu. Zgodnie z nią kalifowie czerpią władzę i autorytet od ummy. Zob. M. Stolarczyk, Iran. Państwo i religia, W arszaw a 2001, s. 16-17. 16 W spółczesny Iran jest m iejscem ścierania się różnych koncepcji dotyczą cych czasu spełnienia się w izji powrotu ukrytego im am a, zwanego też w języ ku arabskim imam zaman.^ Rozpowszechnianie tego typu inform acji nosi zna m iona m arketingu politycznego i nastaw ione jest na określony efekt w izerun kowy. W ostatnim czasie w publicznej irańskiej telewizji pojawił się cykl fil m ów dokum entalnych pod znam iennym tytułem Ponowne nadejście jest bliskie , w którym poprzedni prezydent M ahm ud Ahmadineżad przedstawiony został
198 Jerzy Nikołajew
cje, tak aby można było nazwać go przewodnikiem (rahbarem). Nie cho dzi tu tylko i wyłącznie o perfekcyjną znajomość prawa szariatu, ale przede wszystkim o posiadanie cechy sprawiedliwego i charyzmatycz nego przywódcy. Zwłaszcza charyzma, która ma pochodzić od Boga, była czynnikiem uzasadniającym wydawanie prawa i normowanie ży cia społecznego przez osobę nią obdarzoną. Na tej podstawie stwo rzono koncepcję imamatu, co także znalazło odzwierciedlenie w irań skiej ustawie zasadniczej, która muzułmańskiego teologa ustanowiła przywódcą państwa (dotyczyło to zarówno ajatollaha Ruhollaha Cho- mejniego jak i Ali Chamenei). Warto zauważyć, że funkcja przywódcy nie jest dziedziczna. Mimo to umierający przywódca może wyznaczyć swojego następcę. Duchowy przywódca Iranu, określany nie tylko jako rahbar, ale też też wali-je fagih, wali-je amr, fagih lub sarparast, zgodnie z konstytucją (art. 5 i 107) posiada szeroki wachlarz kompetencyjny. Do jego upraw nień należy ustalanie zasadniczego kierunku polityki wewnętrznej kraju oraz nadzór nad funkcjonowaniem wszystkich organów wła dzy. Przywódcy przyznano także prawo do decydowania o wojnie i pokoju oraz ogłaszania powszechnej mobilizacji wojskowej, a także zwierzchnictwo nad irańskimi siłami zbrojnymi. Posiada on również władzę samodzielnego mianowania i dymisjonowania przedstawicie li władzy sądowniczej, szefów radia i telewizji, szefa sztabu generalne go, dowódcy Korpusu Strażników Rewolucji, dowódców wojskowych i służb specjalnych. Ponadto rahbar na wniosek parlamentu może zdy misjonować prezydenta, przy czym jego samego wybiera i odwołuje Zgromadzenie Ekspertów. Przywódca wpływa także na wybory pre zydenckie poprzez ustalanie listy kandydatów na ten urząd według kryterium zasad islamu. Przy pomocy Rady Konsultacyjnej nadzoru je politykę państwa, a wszelkie zmiany w konstytucji nie są możliwe
jako wcielenie Szuaiba ben Saliha, św iątobliwego męża, który m a towarzyszyć ukrytem u imamowi. Ahmadineżad, były strażnik rewolucji, oznak powrotu ukrytego im am a dopatrywał się w w ydarzeniach na świecie zw iązanych z klę skami żywiołow ym i, ogólną recesją gospodarczą i tzw. arabską w iosną ludów. Były ju ż prezydent publicznie m anifestow ał swoje przyw iązanie do dwuna stego im am a, m odląc się o jego rychłe nadejście, a nawet zebrał sw oich m ini strów (był bow iem faktycznym premierem ) przy studni w m eczecie Dżamka- ran niedaleko Kom, gdzie m a wyłonić się oczekiwany imam. Co ciekawe, ów czesny irański prezydent świadomie utrzym yw ał dystans w kontaktach z Ali Chamenei, choć jego poprzednicy znajdowali się w bliskich relacjach z ajatol lahami (nauczycielami) m ającym i siedzibę w Kom. Zob. Iran's Stolen Revolu tion, Open Dem ocracy, ww w.opendem ocracy.net/article/iran-s-election-and- what-com es-next [dostęp: 2.08.2013].
200 Jerzy Nikołajew
(w domyśle szariackiej). W ostatniej frazie przysięgi prezydent, wypeł niając swój urząd, chce „szukać pomocy Wszechmogącego Boga i na śladować Proroka islamu oraz świętych imamów"19. Warto podkreślić, że nie przewiduje się innej (nieislamskiej) roty przysięgi, co w prakty ce oznacza, że niezłożenie roty według formuły z art. 121 konstytucji uniemożliwi objęcie urzędu prezydenta w Iranie20. Kolejnym konstytucyjnym organem władzy w Iranie jest Islam skie Zgromadzenie Konsultatywne, często określane mianem madżlesu (z języka perskiego), czyli parlament (pełna nazwa to madżles-e szoura- je eslami). Już użyty w nazwie przymiotnik „islamskie" nadaje temu or ganowi władzy ustawodawczej charakter guasi-religijny. Konotacje re ligijne będą odnosić się także do innych instytucji w obszarze władzy ustawodawczej, np. obecności w parlamencie wyznawców innych niż szyicka religia, ślubowania religijnego czy zakazu ustanawiania prawa sprzecznego z zasadami religii państwowej21. Art. 64 konstytucji przewiduje możliwość posiadania przez wy znawców innych (niż szyicka) religii swoich reprezentantów w parla mencie. Liczbę tych osób określono na poziomie pięciu osób, co w przy padku liczącego 270 deputowanych irańskiego madżlesu odpowiada je dynie ok. 0,02% ogółu parlamentarzystów. Zgodnie z art. 64 konstytu cji prawo reprezentacji w parlamencie przyznano: po jednym przedsta wicielu religii zaratusztriańskiej, żydowskiej, chrześcijan ormiańskich z południa kraju, chrześcijan ormiańskich z północy kraju oraz jednego wspólnego przedstawiciela dla chrześcijan asyryjskich i chaldejskich. 19 Dla całościowego zrozum ienia ducha przysięgi prezydenckiej konieczne jest zacytowanie jej pełnego tekstu: „W imię Boga M iłosiernego, Litościw ego, jako Prezydent Republiki Islamskiej Iranu, w obliczu narodu irańskiego i święte go Koranu przysięgam na W szechm ogącego Boga strzec religii państwowej i ustroju Republiki Islamskiej oraz konstytucji kraju, a korzystając ze wszyst kich ofiarowanych mi sił i przyznanych kom petencji ślubuję wyw iązyw ać się ja k najsumienniej z powierzonych mi obowiązków, a sam siebie czyniąc sługą narodu pragnę działać na chw ałę państw a, dla krzew ienia w iary i moralności, dla w spierania praw a i sprawiedliwości, a unikania aktów samowoli; dla pro tekcji w olności i godności każdego z obywateli i praw całego narodu w myśl zagw arantow anych Konstytucją praw dla wszystkich; przysięgam nie szczę dzić wysiłków dla zabezpieczenia granic państwa, które strzegą politycznej, ekonom icznej i kulturalnej suwerenności narodu, a szukając pom ocy W szech m ogącego Boga i naśladując Proroka Islam u oraz Świętych Im amów przysię gam strzec w ładzy, którą naród powierzył mi w swojej bezgranicznej ufno ści na zasadzie uczciwej i lojalnej um ow y, która dokonała się z w oli narodu". Tekst podaję [za:] M. Stolarczyk, Iran..., dz. cyt., s. 212. 20 Zob. w w w .iranm ania.com [dostęp: 1.08.2013]. 21 Zob. J. Bielawski, Islam, W arszaw a 1980, s. 98.
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
Uwzględnienie w konstytucji wymienionych wspólnot religijnych po siada niewątpliwie uzasadnienie historycznie, natomiast niezrozumia łe są przyjęte proporcje i zupełne pominięcie innych proweniencji is lamskich poza szyicką, np. sunnitów czy malawitów22. Podobnie jak w przypadku prezydenta, przyjęto religijną for mułę przysięgi składanej przez deputowanych obejmujących mandat parlamentarny. Różnica polega jedynie na tym, że skoro deputowany mi mogą być wyznawcy innych religii niż islamska, w art. 67 przewi dziano możliwość złożenia przez nich ślubowania w odniesieniu do własnych świętych ksiąg. W tekście przysięgi znalazły się wprost od wołania do religii islamskiej („obowiązek stania na straży nakazów is lamu" oraz - w innym miejscu - „szanowania wiary", w domyśle mu zułmańskiej). Konstytucja zobowiązuje wszystkich, bez względu na przynależność religijną, do złożenia przysięgi islamskiej, nie przewi dując formuły zamiennej, np. własnej dla zaratusztrianów, Żydów czy chrześcijan. Trzeba jednak pamiętać, że rota przysięgi deputowanych, choć nasycona pierwiastkami religijnymi, nie posiada ich aż tak dużo jak rota prezydencka23. Nie można też pominąć faktu, że działalność prawodawcza irańskiego parlamentu musi uwzględniać konieczność stanowienia je dynie takiego prawa, które będzie zgodne z prawem szariackim. Po nadto wszystkie podejmowane uchwały muszą uzyskać aprobatę Rady Strażników, potwierdzającej ich zgodność z szariatem i konstytu cją (art. 72). Przyjęcie zasady niestanowienia prawa sprzecznego z isla mem jest konsekwencją uznania w konstytucji tej religii za państwową. Art. 4 ustawy zasadniczej wyraźnie wskazuje, że „system praw cywil nych, karnych, finansowych, ekonomicznych, administracyjnych, kul turalnych, militarnych, politycznych oraz innych przepisów prawnych powinien być wzorowany na nakazach islamu". Z powyższego zesta wienia widać, że doktrynie religijnej podporządkowano wszystkie ob
22 Zob. W. Giełżyński, Rewolucja w imię A llaha, W arszaw a 1979, s. 19. 23 Art. 67 konstytucji przewiduje następujący tekst ślubow ania poselskiego: „W imię Boga M iłosiernego, Litościw ego, ślubuję na uświęcony Koran, Boga W szechm ogącego, zachow ując w pamięci słowa ślubowania i opierając się na mojej godności ludzkiej, iż będę stał na straży nakazów islamu i zdobyczy is lamskiej rewolucji narodu irańskiego, ja k i pryncypiów rewolucji islamskiej Iranu. Będę strzegł zaufania, którym obdarzył mnie naród jako strażnika a w y pełniając obowiązki reprezentanta szanować będę wiarę. Będę trwał na stra ży niepodległości, rozwoju państw a i zachow ania praw narodu, będę służył ludziom i bronił konstytucji, a w yrażając swoje opinie w mowie i piśmie będę m iał na uwadze jedynie niezaw isłość państwa, w olność i dobro narodu". Zob. M. Stolarczyk, Iran..., dz. cyt., s. 200-201.
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
nie. Zgodnie z założeniami islamu władza wykonawcza (administra cyjna) przeznaczona jest „dla tych, których sprawy są przedmiotem wzajemnej narady" (sura 42,38). Przypisanie treści religijnych do kon cepcji sprawowania władzy publicznej jest typowe dla porządku kon stytucyjnego Republiki Islamskiej Iranu28. W zakresie władzy sądowniczej konstytucja umożliwia, a na wet nakazuje stosowanie prawa koranicznego w sytuacji, gdy przepisy obowiązującego prawa państwowego są niejasne bądź występują luki w prawie. Dotyczy to szczególnie „realizacji przepisów i zarządzeń ko deksu karnego islamu" (art. 156)29. Sądownictwo opiera się zatem na Koranie i zasadach islamu. Sędziowie mają wprost prawo do wykorzy stania koranicznych nakazów i zakazów lub odwołania się do fatw, co stanowi cechę odróżniającą ten porządek prawny od innych30. Sama instytucja fatwy jest na tyle interesującą, że warto poświę cić jej nieco więcej uwagi. Fatwa to opinia muftiego stosującego zasa dy szariatu, adresowana do określonego stanu faktycznego. Spełniać ma różnorakie zadania. Może być formą doradztwa dla rządzącego, wytyczną dla sędziów, edukować moralnie ummę. Najczęściej mamy do czynienia z fatwami będącymi odpowiedziami na konkretne pyta nia, pochodzącymi od sędziów, proszących o nią co najmniej dwóch muftich. Jakkolwiek decyzja spoczywa w gestii sędziego, stosujące go normy prawne, niemniej widoczne jest tu współdziałanie sędzie go, muftich, szkół koranicznych ustalających zasady prawa islamskie go, a także państwa wykonującego orzeczenia sądowe. Widać tu zatem faktyczną współzależność różnych instytucji tworzących islamski po rządek prawny31.
28 Zob. P. Owsia, Form ation o f Contract. A Comparative Study under English, French, Islam ic and Iranian Law, London 1994, s. 87. 29 Zob. J. Bury, J. Kasprzak, Prawo karne islamu, W arszaw a 2007, s. 125. 30 Irański system w ym iaru spraw iedliwości nie jest jednolity, gdyż obok sądów zw ykłych funkcjonują także specjalne sądy dla duchowieństw a i sądy rewolu cyjne (obydwa nie m ają jednak potw ierdzenia w przepisach konstytucyjnych). Pierwszy z sądów, działając niezależnie od system u sądownictw a i podlegając religijnem u przyw ódcy, zajm uje się przestępstwam i popełnianym i przez du chow nych i ich działaniem niezgodnym z szariatem (wyroki tego sądu są osta teczne). Natomiast sądy rewolucyjne nie m ają wyraźnego związku z kwestia mi wyznaniowym i, gdyż zajm ują się głównie sprawami dotyczącym i zagroże nia bezpieczeństw a narodow ego i przem ytem narkotyków (ich używ anie jest w islamie zakazane). Zob. A. Hiri, Shi'ism and Constitutionalism in Iran, Leiden 1987, s. 43. 31 O tym, że problem atyka dotycząca fatw jest współcześnie w ażna także w Eu ropie, świadczy chociażby fakt, że w 1997 r. w Londynie utw orzono Europej
204 Jerzy Nikołajew
Art. 110 ust. 11 konstytucji, przewidując prawo łaski dla ska zanych lub złagodzenia wyroku skazującego, odwołuje się do proce dur zgodnych z zasadami islamu. Jest to uprawnienie przypisane do kompetencji przywódcy religijnego, podejmującego działanie na wnio sek zwierzchnika władzy sądowniczej. Prawo religijne stosowane jest w tym przypadku równolegle do stanowionego32. Oprócz wyżej wymienionych organów władzy ustawodaw czej, wykonawczej i sądowniczej irańska konstytucja wymienia szereg innych instytucji państwowych, w których funkcjonowaniu odbiło się piętno religii islamskiej, np. poprzez wyznaniowy skład, religijne kom petencje czy szczególne prerogatywy wynikające z konfesyjnej przy należności. Należy tu wymienić Korpus Strażników Rewolucji Islam skiej (sepah-e pasdaran-e dżomburi-je elsami) oraz nieposiadającą umoco wania w konstytucji basidż (pełna nazwa to niru-je moqawemat basidż
- siły oporu i mobilizacji). Obie instytucje posiadają charakter militar ny bądź paramilitarny i mają za zadanie strzec porządku oraz moral ności publicznej (w tym religijnej), z tym że Korpus jest formacją zawo dową, a członkowie basidżu to ochotnicy. Ponadto w art. 144 konstytu cja wprost stanowi, że „armia Republiki Islamskiej Iranu jest armią is lamską". W art. 151 mówi się o obowiązkowym szkoleniu wojskowym wszystkich obywateli w oparciu o zasady islamu. Konstytucja przywo łuje w tym miejscu stosowny werset Koranu33. Elementy wyznaniowe widoczne są także w kreowaniu poli tyki zagranicznej. Według art. 152 konstytucji cele tej polityki powin ny zmierzać m.in. do obrony praw wszystkich muzułmanów. Nie uwzględnia się tutaj interesu innych grup wyznaniowych, nawet tych funkcjonujących legalnie, gdyż priorytetowo traktowane są potrzeby większości szyickiej w Iranie34. Art. 26 konstytucji formalnie umożliwia wolność partiom, to warzystwom, organizacjom politycznym i stowarzyszeniom islam skim, a także grupom utworzonym przez uznane mniejszości religij ską Radę ds. Fatwy. Natomiast najbardziej znaną szerokiej opinii publicznej w świecie była fatw a irańskiego ajatollaha Chom ejniego z 14 lutego 1989 r., do tycząca Salm ana Rushdiego, autora Szatańskich wersetów. Zakom unikowano w niej, że „autor książki w ym ierzonej w islam, Proroka i Koran oraz wszyscy, którzy uczestniczyli w publikacji, znając jej treść, są skazani na śm ierć". Zob. W. Bar, W olność religijna w Dar al-Islam. Zagadnienia prawa wyznaniowego,^ Lublin 2003, s. 148-152. 32 Zob. I.C. Kam iński, M ożliw ość tworzenia prawa w islamskiej kulturze prawnej (zarys problemu), „Państwo i Praw o", nr 7, 2007, s. 54. 33 Zob. T. Rahm an, Islamization o f Laws, „Ham dard Isam icus", nr 1, 2001, s. 95. 34 Zob. M. Al-Gazali, Zasady moralności islamu, [b.p. tłum.], Łódź 1994, s. 19.
206 Jerzy Nikołajew
prawnego (religijnego), czyli wdów i kobiet starszych, oraz konstruk cji prawnej powierzenia opieki nad dziećmi - zgodnie z prawem isla mu - „zacnym matkom"37. Cechą wyróżniającą porządek konstytucyjny państw islamskich jest wykorzystanie w ustawie zasadniczej klauzuli solidarności religijnej narodów islamskich. Także irańskie rozwiązania przewidują koniecz ność realizaqi w polityce państwowej obowiązku „oparcia się na koalicji i solidarności narodów muzułmańskich" (art. 11). Poza tym irańska usta wa zasadnicza wprost nawiązuje do potrzeby podejmowania wysiłków państwa na rzecz „jedności świata islamskiego" (art. 11)38. Jednak najdobitniejszym akcentem konfesyjnym w irańskiej konstytucji jest uznanie islamu za religię państwową. Art. 12 stanowi, że ofiqalną religią Iranu jest islam odłamu dża'afaryckiego - isna aszsza- ria, uznający dwunastu imamów, a „artykuł ten nie podlega weryfikacji po wsze czasy". Inne odłamy islamu, tj. hanafici, szafi'ici, malakici, han- balici i zajdyci, są obdarzone pełnym szacunkiem, a ich wyznawcy cie szą się pełną wolnością w kultywowaniu praktyk religijnych zgodnie z własnym prawodawstwem. Nauki i wychowanie religijne oraz stan społeczny (małżeństwo, rozwód, dziedziczenie, testament), a także spo ry z tym związane są formalnie uznawane, a w każdym regionie, gdzie wyznawcy powyższych odłamów stanowią większość, lokalne przepi sy formułuje się w ramach kompetenqi rad oraz prawodawstwa tych odłamów, nie naruszając praw innych sekt i wyznań39. Ponadto konstytucja irańska w art. 13 odnosi się do sytuacji prawnej przedstawicieli mniejszości religijnych, do których zalicza „irańskich zaratusztrianów, Żydów i chrześcijan". Przyznaje im wol ność praktyk religijnych. W kolejnym artykule konstytucji mowa jest o sposobie traktowania niemuzułmanów przez społeczność islamską. Mowa tu o nakazie „traktowania ich z należytym szacunkiem, w spo sób równy, sprawiedliwy i przestrzegając praw człowieka". Powoła no się tutaj na koraniczny nakaz (sura 60,8) i wprost użyto go w art. 14 konstytucji. Jednak obowiązki te, zarówno ze strony państwa jak i mu zułmańskich obywateli wobec niemuzułmanów, nie mają zastosowa nia, gdy ci spiskują i działają na szkodę islamu40.
37 Zob. J.J. Nasir, The Islam ic Law o f Personal Status, London 1986, s. 29; H. Ram a dan, Kobieta w islamie, [b.p. tłum.], Łódź 1993, s. 16. 38 Zob. H.A. Jam sheer, Jedność arabska. Geneza idei w tradycji wczesnego islamu, [b.p. tłum.], W arszaw a 1995, s. 29-30. 39 Zob. J. Danecki, Podstawowe w iadom ości o islamie, W arszaw a 1997, s. 22. 40 Zob. w w w .iranm ania.com [dostęp: 4.08.2013].
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
Co istotne, porządek konstytucyjny Iranu nie toleruje grupy is lamskich bahaitów traktując ich jak sektę. W konsekwencji powoduje to, że ta najliczniejsza grupa mniejszościowa, licząca około 300 tys. wy znawców, nie czuje się bezpiecznie wśród szyickiej większości. Komi sja Praw Człowieka ONZ w swoich dwóch kolejnych raportach z 1998 i 1999 roku stwierdziła powtarzające się naruszenia praw bahaitów polegające m.in. na bezprawnych aresztowaniach, braku poszanowa nia własności, eksmisjach, konfiskatach mienia, burzeniu miejsc kul tu religijnego. Mimo interwencji organów międzynarodowych sytuacja mniejszości bahaickiej nie ulega poprawie. Wyznawców tego odłamu islamu dalej traktuje się jak heretyków islamskich. Bazuje się przy tym na przekonaniu, że w Iranie nie ma miejsca dla innych wyznawców Al- laha poza szyitami41. Należy zaznaczyć, że w rozdziale II konstytucji, poświęconym językowi, historii i fladze państwowej, prawodawca irański także prze widział obecność w nim elementów stricte islamskich. Choć język per ski ( farsi ) - ze względu na tradycję literacką - traktowany jest jako ofi cjalny oraz powszechnie stosowany język narodu irańskiego, wyjątko we znaczenie posiada język arabski42. Jak wynika z art. 16 konstytucji, związane jest to z tym, że „język arabski jest językiem Koranu, nauk i doktryn islamskich". Dodatkowo w tym samym przepisie i z tych sa mych powodów nakazano nauczania języka arabskiego we wszystkich klasach szkół podstawowych i średnich43. W kolejnym artykule konstytucja odwołuje się do historii i ka lendarza muzułmańskiego, którego początkiem stały się wydarzenia religijne. Art. 17 za punkt zerowy przyjmuje hidżrę, czyli migrację Ma hometa z Mekki do Medyny, pomijając przeszłość przedislamską tego państwa. W tym samym miejscu konstytucja za dzień świąteczny i wol ny od pracy uznaje piątek. Następny akcent wyznaniowy irańskiej konstytucji dotyczy flagi państwowej. Widoczna jest na niej formuła religijna w postaci słów: Allah-u Akbar, czyli „Bóg jest wielki" (art. 18). Wyraźne odwoła nie do Boga dostrzec też można w art. 56 konstytucji, w którym mowa
41 Zob. F.A. Rauf, Islam. A Sacred Law, Putney 2000, s. 181. 42 Art. 15 konstytucji dopuszcza używ anie lokalnych i autochtonicznych dia lektów w publikacjach, środkach m asow ego przekazu i podczas nauczania li teratury w szkołach. Jednak generalną zasadą jest używ anie języka perskiego w urzędowej korespondencji i w książkach. Zob. S. Kitab, W ybrane zagadnienia klasycznego ustroju politycznego w islamie, Bydgoszcz 2003, s. 67. 43 Zob. J. Strzebel, Fundamentalizm religijny w Iranie po 19 latach, „Z nak", nr 1, 1998, s. 18.
KONSTYTUCJA ISLAMSKIEJ REPUBLIKI IRANU...
w życie drugiej konstytucji, ustrój polityczny Iranu można określić jako teokrację, w której władza świecka utożsamiana jest z władzą duchow nych, a instytucje państwowe mają mieć boskie pochodzenie. Dlatego nie dziwi nasycenie konstytucji odwołaniami do Boga i innymi elemen tami natury religijnej. Czytając tekst irańskiej ustawy zasadniczej trudno oprzeć się wrażeniu, że cały państwowy system prawny nie jest w stanie samo dzielnie funkcjonować bez wykorzystania szariatu i nauk religijnych islamu. Religia muzułmanów spełnia w prawie irańskim zadanie uni wersalnej masy plastycznej, która wypełnia luki prawne i sprawia przez to wrażenie kompletności unormowań prawnych. Przyjęto tutaj nieprawdziwe założenie, według którego jeśli normy państwowe nie obejmują stanu faktycznego, wyręczy je w tym zakresie Koran, sun na, idżma lub kijas, traktowane jako równorzędne z prawem państwo wym źródła prawa muzułmańskiego. Taka koncepcja nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczywistością46. Za wysoce konfesyjną determinantę, przyjętą w irańskim po rządku konstytucyjnym, można uznać pozycję duchowego przywód cy narodu. Jego znaczenie niewątpliwie należy łączyć z charyzmą Ru- hollaha Chomejniego oraz kolejnego ajatollaha Ali Chamenei, a tak że z doktryną religijną dwunastkowców, w tym z postacią ukryte go (dwunastego) imama. Zwierzchnia pozycja przywódcy nad inny mi urzędami w państwie nie ma odpowiednika w innych porządkach prawnych, nawet w państwach, gdzie islam jest oficjalnie uznawany. Ma on realny wpływ na realizację polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, a skutecznym instrumentem władzy znajdującym się w jego rękach jest możliwość ogłaszania religijnych fatw47. Ponadto na stosunki wyznaniowe w Islamskiej Republice Ira nu istotny wpływ wywiera Rada Strażników Rewolucji i Zgromadze nie Ekspertów. Obydwa gremia mają w swoim składzie duchownych islamskich, których kompetencje przekraczają zwyczajne uprawnienia pozostałych imamów. Poza tym kompetencje władzy sądowniczej nie są stricte państwowymi. Można dopatrzeć się w nich ingerencji w spra wy o charakterze religijnym. Trudno jednak znaleźć w konstytucji wy raźne wskazówki co do dopuszczalnych granic w tej materii, gdyż obie sfery wzajemnie się przenikają48.
46 Zob. S. W itkowski, W prowadzenie do prawa muzułmańskiego, W arszaw a 2009, s. 32-55. 47 Zob. I. W arraq, W hy I am not a M uslim, New Y ork 1995, s. 29. 48 Zob. Iran: W hat Happened, w here Now, Open Dem ocracy, ww w.opendem ocra- cy.net/farhang-jahanpur/iran-what-happened-w here-now [dostęp: 3.08.2013].
210 Jerzy Nikołajew
Elementy wyznaniowe widać także w innych postanowieniach konstytucyjnych. Należą do nich m.in. religijny motyw umieszczony na fladze państwowej, koraniczny zakaz lichwy, nieszkodzenie isla mowi w mediach, działalność partyjna, realizacja praw obywatelskich, szkolenie religijne w wojsku, islamska formuła roty prezydenckiej i po selskiej, religijna inwokacja poprzedzająca właściwy tekst konstytucji49. Na końcu należy zauważyć, że Iran nie jest odosobniony w przyjęciu konfesyjnych rozwiązań konstytucyjnych. Podobnie uczy niono w konstytucji np. Algierii, Arabii Saudyjskiej, Bahrajnu, Brunei, Egiptu, Gambii, Indonezji, Jemenu, Jordanii, Kataru, Kuwejtu, Libii, Malediwów, Malezji, Maroka, Mauretanii, Omanu, Pakistanu, Soma lii, Sudanu, Syrii, Tunezji. Skala irańskich zapożyczeń z islamu, wpro wadzonych następnie do konstytucji, jest jednak dużo wyższa niż w in nych ustawach zasadniczych państw wywodzących się z tego samego kręgu kulturowego i religijnego50. Reasumując, trudno dokonać jednoznacznej oceny przyjętych w irańskiej konstytucji (zwłaszcza tej aktualnie obowiązującej) rozwią zań wyznaniowych. Należy uwzględnić aspekt specyficznej tożsamo ści irańskiej, nasyconej orientalną tradycją prawną i wpływami islamu, a konstytucję z jej religijnymi konotacjami czytać oczyma przeciętne go Irańczyka, kultywującego charyzmat Chomejniego. Współczesny świat, zwłaszcza ten niearabski i nieislamski, postrzega Iran jako kraj niedemokratyczny, antyzachodni, nieprzyjazny obcym. Nie rozumie się do końca filozofii, według której duchowy przywódca religijny po siada zwierzchnią władzę nad państwem. Dla wychowanych w kręgu europejskiej (i wciąż jeszcze chrześcijańskiej) kultury prawnej oraz po litycznej wielokrotne odwoływanie się do wartości islamskich w usta wie zasadniczej wydaje się być nadużyciem, podobnie jak wskazanie oficjalnej religii, znaczenia prawa szariatu, orzeczeń religijnych, duali zmu prawa religijnego i państwowego. Autor ma jednak pełną świa domość tego, że zmiana tych (w uproszczeniu „islamskich") artykułów nie jest możliwa na podstawie aktualnie obowiązującej w Iranie kon stytucji, co zostało wyraźnie zaznaczone w art. 17751.
49 Zob. A. Rachm an, I. Doi, Shari'ah. The Islam ic Law, London 1984, s. 19-21. 50 Zob. W. Bar, W olność religijna ..., dz. cyt., s. 213 n. 51 Zob. S. al-Usajmin, Fundamenty wiary islamu, [b.p. tłum.], Bydgoszcz 1996, s. 191.
