Pobierz Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego i więcej Egzaminy w PDF z Systematyka tylko na Docsity!
ROZDZIAŁ II
KONSTYTUCJA
JAKO PODSTAWOWE ŹRÓDŁO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
1. Pojęcie i istota konstytucji
Pojęcie konstytucja wywodzi się z łacińskiego słowa constituere , które ozna- cza: ustanawiać, urządzać, kształtować, porządkować. Już w starożytnym Rzymie terminem rem publicam constituere określana była działalność prawotwórcza mają- ca na celu zorganizowanie państwa, nadanie państwu ustroju politycznego. Termin „konstytucja” przeszedł w historii znaczącą ewolucję, posługiwano się nim w róż- nych znaczeniach. W wielu wypadkach używano go na oznaczenie praw fundamen- talnych państwa, jak czynił to chociażby najwybitniejszy francuski teoretyk państwa XVI w. Jean Bodin. Z kolei w średniowieczu pojęciem constitutio określano po- wszechnie reguły życia zakonnego, ten sam termin wykorzystywany był w Rzeczy- pospolitej szlacheckiej na określenie ustaw sejmowych. Terminu „konstytucja” uży- wano również na oznaczenie czynników decydujących o ustroju państwa. W takim znaczeniu pojęciem tym posługiwał się m.in. Monteskiusz, uznając za najważniej- szy czynnik kształtujący ustrój państwa całokształt właściwości środowiska geogra- ficznego.
Współcześnie pod nazwą „konstytucja” rozumiany jest najczęściej jeden akt prawny określający ustrój danego państwa. W nauce prawa konstytucyjnego ter- min ten bywa używany także w innych znaczeniach. Przede wszystkim wyróżnia się konstytucję w sensie materialnym oraz w sensie formalnym. Konstytucja w zna- czeniu materialnym pojmowana jest jako całokształt norm prawnych (z normami prawa zwyczajowego włącznie) regulujących ustrój państwa, nawet jeśli nie znaj- dują się wśród nich normy wyposażone w szczególną moc prawną. Nie sposób przy tym nie zauważyć, że pojęcie konstytucji w ujęciu materialnym pokrywa się w za- sadzie z tradycyjnym pojęciem prawa konstytucyjnego (w szerokim znaczeniu tego terminu). Z kolei konstytucja w znaczeniu formalnym to zespół norm prawnych zawartych najczęściej w jednym akcie prawnym, różniącym się od ustaw zwykłych pod względem mocy prawnej oraz szczególnej nazwy.
Z przedstawionym wyżej rozróżnieniem konstytucji w ujęciu materialnym oraz formalnym wiąże się wyraźnie podział na konstytucję niepisaną i konstytucję pi-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II
saną. Pierwsza z nich, czyli konstytucja niepisana , charakterystyczna jest dla ta- kiego państwa, w którym nie występuje jeden lub kilka aktów o najwyższej mocy prawnej, mających za przedmiot regulacji podstawy ustroju państwowego. W tym znaczeniu konstytucję niepisaną posiada głównie Wielka Brytania. Konstytucję bry- tyjską tworzy bowiem całokształt norm prawnych, które regulują podstawy ustroju politycznego tego państwa, bez względu na formę aktów prawnych, w których nor- my te są zawarte. Zaliczają się do nich zarówno ustawy i uchwały parlamentu, jak też zwyczajowe prawo konstytucyjne oraz liczne konwenanse konstytucyjne. Brak jest jednak wśród źródeł brytyjskiego prawa konstytucyjnego aktów posiadających szczególną moc prawną. Niepisaną konstytucję posiada także Izrael. W odróżnie- niu jednak od Wielkiej Brytanii, zasady ustroju tego państwa określają w zasadzie tylko normy prawa stanowionego. Na pojęcie konstytucji Izraela składa się obecnie 11 ustaw zasadniczych (podstawowych) uchwalanych przez parlament w zwykłym trybie ustawodawczym, m.in. ustawa o Knesecie, ustawa o prezydencie państwa, ustawa o rządzie, ustawa o stolicy państwa Jerozolimie. Akty o najwyższej mocy nie występują też w systemie prawnoustrojowym Nowej Zelandii.
Pojęcie konstytucja pisana używane jest z kolei najczęściej na określenie jed- nego aktu prawnego, zawierającego normy o najwyższej mocy prawnej. Niekie- dy jednak obowiązuje w państwie kilka aktów posiadających taką samą, najwyższą moc prawną w hierarchii aktów normatywnych. Takie „bloki konstytucyjne” mia- ły zastosowanie m.in. we Francji w okresie III Republiki (1875–1940) oraz w Pol- sce (1992–1997). Aktualnie przykładem takiego rozwiązania może być zwłaszcza Szwecja, gdzie konstytucję tworzą 4 akty prawne: Akt o Formie Rządu (jest on zwy- czajowo najważniejszy, gdyż reguluje całokształt podstawowych instytucji ustro- jowych państwa), Akt o sukcesji tronu, Akt o wolności druku oraz Akt o wolności ekspresji. Konstytucję pisaną w formie więcej niż jednego aktu o szczególnej mocy prawnej posiadają poza tym m.in. Austria oraz Dania.
W nauce prawa konstytucyjnego dzieli się niekiedy konstytucje na rzeczywiste i fikcyjne. Pojęcie konstytucja rzeczywista zastosowane zostało po raz pierwszy przez niemieckiego myśliciela i działacza socjalistycznego Ferdynanda Lasalle’a, który w 1862 r. określił konstytucję jako aktualnie istniejący układ sił politycznych w danym państwie. Obecnie pod pojęciem konstytucji rzeczywistej rozumie się je- dynie taką konstytucję pisaną, której treść odzwierciedla istniejący w państwie układ sił politycznych, dzięki czemu jej postanowienia mogą być realizowane w prakty- ce. Konstytucja fikcyjna charakteryzuje się natomiast tym, że zawiera szereg sfor- mułowań lub rozwiązań, które nie odpowiadają istniejącym w państwie stosunkom społeczno-politycznym i tym samym nie mają w praktyce żadnego zastosowania. W konsekwencji istniejący faktycznie w danym państwie ustrój polityczny różni się od zasad tego ustroju określonych w treści obowiązującej konstytucji. Taki charak-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II Konstytucja we współczesnych systemach ustrojowych jest podstawowym źró- dłem prawa konstytucyjnego. Jako podstawowy akt określający ustrój politycz- ny i społeczno-gospodarczy posiada ona zawsze podwójne znaczenie: polityczne i prawne. Znaczenie polityczne konstytucji polega głównie na tym, że wyrażone są w niej najważniejsze idee i zasady, na których opiera się struktura władzy politycz- nej i struktura określonego państwa. Jej szczególne znaczenie prawne polega zaś na tym, że wyrażone w niej idee i zasady zostały sformułowane jako normy prawne, jako prawne zasady ustroju danego państwa.
2. Geneza konstytucji pisanej i jej ewolucja
Koncepcja konstytucji pisanej pojawiła się dopiero w dobie Oświecenia i była wynikiem dorobku liberalno-burżuazyjnej myśli politycznej. Po raz pierw- szy wysunęła ją grupa ideologów tego nurtu politycznego (Locke, Monteskiusz, Ro- usseau, Jefferson) w okresie walki z feudalizmem o władzę polityczną oraz o nowy kształt ustroju politycznego. Na wysunięcie postulatu konstytucji pisanej złożyło się w tamtym okresie historycznym co najmniej kilka przyczyn.
- Panującemu dotąd światopoglądowi teologicznemu, uznającemu Biblię za podstawę ustroju społecznego oraz uzasadniającemu pozycję i uprawnienia władcy absolutnego prawem boskim, przeciwstawiono wówczas światopo- gląd racjonalistyczny. Przyjmował on założenie, że skoro rozum ludzki jest niezawodną miarą prawdy, to należy się nim kierować przy tworzeniu do- skonalszych form instytucji społecznych i politycznych oraz rozumnych re- guł sprawowania rządów. Nowe instytucje i reguły rządzenia powinny być jednak bezwzględnie zapisane w akcie o najwyższej mocy prawnej, czyli w konstytucji.
- Dążenie do odrzucenia systemu feudalnego oznaczało walkę z przywileja- mi szlachty i duchowieństwa, której efektem miało być przyznanie praw po- litycznych dla całego stanu trzeciego i tym samym przyjęcie zasady równo- ści wszystkich obywateli wobec prawa (bez względu na ich przynależność stanową). Z hasłami wolności jednostki oraz równości praw politycznych wszystkich obywateli wiązał się oczywiście postulat zapisania tych zasad w treści konstytucji, która miała stanowić gwarancję ich realizacji i nienaru- szalności.
- Znaczący wpływ na wysunięcie postulatu konstytucji pisanej wywarła też doktryna umowy społecznej, głoszona przez przedstawicieli szkoły prawa natury. Zwolennicy tej doktryny stali bowiem na stanowisku, że konstytucja powinna stanowić swego rodzaju umowę społeczną między ludem a panują-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego cym, gdyż ma określać warunki, na jakich będzie sprawowana władza przez panującego.
- Wysunięcie postulatu konstytucji pisanej wiązało się również z teorią po- działu władz. Według tej koncepcji wolność jednostki może być zagwaranto- wana tylko wówczas, gdy istnieje podział władzy między organami państwa, a przy tym są one wyposażone we wzajemne hamulce. Wymaga to jednak konstytucjonalizacji zasady podziału władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oraz określenia w konstytucji wzajemnych stosunków między poszczególnymi władzami. Pierwsze konstytucje pisane mają rodowód anglosaski. W okresie rewolucji burżuazyjnej w Anglii opublikowano tzw. „umowy ludu” (Agreement of the Pe- ople) z 1647 i 1649 r., które były pierwszymi projektami konstytucji pisanej w Eu- ropie. Z tego okresu pochodzą też pierwsze pisane akty konstytucyjne kolonii an- gielskich w Ameryce Północnej (poczynając od Fundamental Orders of Connecticut z 1639 r.). Określone w tych aktach zasady i rozwiązania wywarły później niemały wpływ na rozwiązania wprowadzone w konstytucji federalnej Stanów Zjednoczo- nych Ameryki z 1787 r.
Przyjęcie konstytucji federalnej z 1787 r. poprzedziło uchwalenie przez Kon- gres Kontynentalny (składający się z przedstawicieli kolonii): Deklaracji Niepod- ległości z 4 lipca 1776 r. oraz Artykułów Konfederacji. Drugi z tych dokumentów, posiadający jednocześnie prawnomiędzynarodowy i prawnokonstytucyjny charak- ter, był pierwszym aktem określającym podstawy ustroju państwa amerykańskiego. Artykuły Konfederacji zostały przyjęte przez Kongres Kontynentalny w listopadzie 1777 r., ale weszły w życie dopiero po ich ratyfikacji przez wszystkie legislatury sta- nowe. Akt ten zagwarantował stanom pełną suwerenność, wolność i niezależność. Jedynym wspólnym organem konfederacji był Kongres, składający się z wybiera- nych delegatów poszczególnych stanów. Słabość instytucji ogólnokrajowych była jednak krytycznie oceniana przez znaczną część polityków (federalistów), którzy zmierzali do stworzenia ścisłych więzi pomiędzy stanami i ukształtowania państwa związkowego (federacyjnego). Zmiany w tym kierunku wprowadziła już kilka lat później federalna ustawa zasadnicza.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. była pierwszą – w pełnym zna- czeniu tego słowa – konstytucją pisaną w świecie. Poza krótkim wstępem (w którym określono „naród Stanów Zjednoczonych” jako najwyższy autorytet ustrojodaw- czy), składa się ona zaledwie z 7 artykułów, mających jednak istotnie rozbudowa- ną treść, tak że można je przyrównać do rozdziałów konstytucji europejskich. Ła- two przy tym zauważyć, że na systematyce konstytucji zaważyło przyjęcie przez jej twórców koncepcji podziału władz. Stąd też trzy pierwsze artykuły poświęco- ne są kolejno: władzy ustawodawczej (Kongresowi), władzy wykonawczej (prezy-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego
ku, nietykalność własności prywatnej. Proklamowała także zasadę podziału władz, uznając ją (art.16) za niezbędny element ustroju konstytucyjnego.
Deklaracja Praw włączona została, w charakterze wstępu, do pierwszej kon- stytucji francuskiej z 3 września 1791 r., kształtującej monarchię konstytucyjną. Po przejęciu władzy przez jakobinów Konwent Narodowy uchwala w 1793 r. tzw. kon- stytucję jakobińską, która proklamuje we Francji ustrój republikański. Konstytucja jakobińska nie weszła jednak faktycznie w życie i w 1795 r. zastąpiono ją nową konstytucją republikańską, nawiązującą w swej treści do obu poprzednich konsty- tucji. Stała ona na gruncie podziału władz, przywracała ograniczone i pośrednie wybory do instytucji przedstawicielskich, wprowadzała po raz pierwszy dwuizbo- wy parlament. Po kilku latach zastąpiona zostaje konstytucją z 13 grudnia 1799 r., wprowadzającą we Francji dyktaturę jednostki przy zachowaniu pozorów demokra- cji parlamentarnej. Konstytucja przyznała najwyższą władzę w państwie Pierwsze- mu Konsulowi (Napoleonowi Bonaparte), który w wyniku późniejszych zmian kon- stytucji obwołany został najpierw (w 1802 r.) dożywotnim konsulem, a następnie (w 1804 r.) proklamowany „Cesarzem Francuzów”.
Jedną z najstarszych konstytucji pisanych w świecie, drugą po konstytucji ame- rykańskiej, była polska Konstytucja 3 maja 1791 r. Nawiązywała ona wyraźnie do założeń konstytucjonalizmu brytyjskiego, a zwłaszcza zwyczajowej zasady rex re- gnat sed non gubernat (król panuje, ale nie rządzi). W konstytucji majowej przyjęto bowiem zasadę, że decyzja króla jako przewodniczącego gabinetu ministrów (Stra- ży Praw), aby mogła uzyskać moc obowiązującą, musiała być podpisana przez wła- ściwego ministra, który w konsekwencji takiego rozwiązania ponosił za jej treść odpowiedzialność przed Sejmem. Była to sformułowana po raz pierwszy w akcie rangi konstytucyjnej zasada kontrasygnaty aktów prawnych głowy państwa, któ- ra stała się później jednym z charakterystycznych rozwiązań stosowanych w sys- temach rządów parlamentarnych. Nie można przy tym zapominać, że na ówczesne polskie rozwiązania ustrojowe znaczący wpływ wywarła również francuska myśl konstytucyjna i wydarzenia pierwszego okresu rewolucji francuskiej, czego wyra- zem było wprowadzenie takich zasad ustrojowych, jak zasada podziału władz oraz zasada zwierzchnictwa narodu.
Konstytucja 3 maja różniła się jednak od innych ówczesnych konstytucji tym, że połączyła w swej treści określenie postępowych zasad ustrojowych: zwierzchnic- twa narodu (pod pojęciem „naród” rozumiano jednak wówczas wyłącznie szlachtę), podziału władz oraz ograniczonych rządów parlamentarnych z jednoczesnym utrzy- maniem stanowej struktury społecznej i politycznej. Konstytucja ta obowiązywała zaledwie 14 miesięcy, odegrała jednak znaczącą rolę w naszej historii. Przeszła ona do tradycji narodu polskiego jako „dowód jego wielkości w dobie upadku”, stała się
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II w okresie zaborów symbolem dążeń niepodległościowych, przyczyniła się w znacz- nym stopniu do naszego narodowego przetrwania. Pod wpływem amerykańskich oraz francuskich rozwiązań konstytucyjnych końca XVIII w. idea konstytucji pisanej zdobywa popularność i znajduje zastoso- wanie w wielu państwach już w pierwszej połowie XIX stulecia. W okresie tym uchwalono w Europie kilka bardzo stabilnych ustaw zasadniczych, np. konstytu- cja Szwecji z 1809 r. została zastąpiona nową dopiero w 1975 r. Dwie z przyję- tych wówczas konstytucji obowiązują (z późniejszymi zmianami) do dziś: Norwegii z 1814 r. (najstarsza z obecnie obowiązujących konstytucji w Europie) oraz Belgii z 1831 r. Do najstarszych należały też pierwsze konstytucje państw Ameryki Ła- cińskiej, które w pierwszej połowie XIX w. wyzwoliły się spod zależności hiszpań- skiej, m.in. Chile z 1818 r., Argentyny z 1819 r. oraz Meksyku z 1824 r. Nie obowią- zywały one jednak zbyt długo, były wielokrotnie zmieniane na skutek typowego dla tego regionu braku stabilizacji politycznej (częste zamachy stanu i przewroty woj- skowe). Do utrwalenia się konstytucji pisanej w kulturze politycznej i prawnej wielu społeczeństw drugiej połowy XIX w. przyczyniły się poglądy przedstawicieli nur- tu pozytywizmu prawniczego (m.in. Johna Austina), którzy stali na stanowisku, że jedynie normy prawa pozytywnego dają pełną gwarancję stałości oraz pewności w stosunkach społecznych i politycznych. Z bardziej znaczących konstytucji tamte- go okresu należy wymienić ustawy zasadnicze: III Republiki Francuskiej z 1875 r., Rzeszy Niemieckiej z 1871 r., Konfederacji Szwajcarskiej z 1874 r. oraz Cesarstwa Japonii z 1889 roku. Bardzo szybki rozwój konstytucjonalizmu nastąpił jednak dopiero w XX w. Wtedy też zaznaczył się najbardziej wpływ rozwiązań prawnoustrojowych roz- winiętych państw demokratycznych. Najwięcej nowych konstytucji pojawiało się w czterech okresach minionego stulecia: a) bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej, m.in. w Niemczech (tzw. Konstytucja weimarska), Polsce (Konstytu- cja marcowa), Czechosłowacji, Jugosławii, Austrii, Finlandii, republikach nadbał- tyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) oraz w ZSRR; b) w pierwszych latach po II woj- nie światowej (m.in. we Francji, Włoszech, Japonii, RFN i w państwach demokracji ludowej); c) po uzyskaniu niepodległości przez szereg państw postkolonialnych (zwłaszcza w latach 60. na kontynencie afrykańskim); d) po rozpadzie bloku państw realnego socjalizmu od 1989 r. (także w krajach, które wchodziły wcześniej jako republiki związkowe w skład Czechosłowacji, Jugosławii oraz ZSRR). W konse- kwencji konstytucja pisana stała się, z nielicznymi wyjątkami, powszechnie przyjętą formą prawnej regulacji podstawowych założeń oraz instytucji ustrojowych współ- czesnego państwa.
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II
zacji i funkcjonowania organów państwowych (m.in. w szwedzkim Akcie o Formie Rządu z 1809 r., konstytucji Belgii z 1831 r. oraz w dwóch kolejnych konstytucjach Szwajcarii z 1848 i 1874 r.).
Znaczne rozszerzenie zakresu regulacji konstytucyjnej miało miejsce w ustawach zasadniczych uchwalonych w okresie międzywojennym oraz po II woj- nie światowej. W dużym stopniu pod wpływem rozwijającego się ruchu socjali- stycznego oraz rewolucji w Rosji do treści wielu konstytucji wprowadzono regu- lację podstaw ustroju społeczno-gospodarczego oraz praw socjalnych, kulturalnych i ekonomicznych jednostki. Przepisy dotyczące tej problematyki znalazły się m.in. w konstytucji weimarskiej z 1919 r. i w konstytucji Włoch z 1947 r. oraz w kon- stytucjach państw realnego socjalizmu (w tym w konstytucji PRL z 1952 r.). Istot- ne poszerzenie tej sfery regulacji miało też miejsce w uchwalonych w dekadzie lat 70. XX w. trzech postautorytarnych konstytucjach Europy południowej: Grecji z 1975 r., Portugalii z 1976 r. i Hiszpanii z 1978 r. Od wielu lat w konstytucjach nowo uchwalonych lub poważnie zmienionych widoczna jest również tendencja do rozszerzania prawno-instytucjonalnych gwarancji nadrzędności norm konstytucyj- nych (głównie poprzez wprowadzenie i konstytucjonalizację sądownictwa konsty- tucyjnego) oraz gwarancji podstawowych praw i wolności jednostki (m.in. poprzez upowszechnienie instytucji ombudsmana).
Analiza treści współczesnych konstytucji pozwala wyodrębnić kilka grup za- gadnień, które są przedmiotem regulacji (oczywiście w różnym zakresie) w każdej pełnej konstytucji. Zagadnienia te przyjęło się definiować w nauce prawa konstytu- cyjnego pojęciem materie konstytucyjne. Do materii konstytucyjnych zalicza się normy konstytucji określające:
- podmiot władzy najwyższej w państwie oraz formy sprawowania władzy przez suwerena,
- podstawy ustroju społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza charakter istnieją- cych w danym państwie stosunków własnościowych,
- podstawowe prawa i wolności jednostki,
- strukturę terytorialną państwa, a w przypadku państw federacyjnych także wzajemne relacje między związkiem i podmiotami federacji,
- strukturę organów państwowych oraz wzajemne stosunki między nimi,
- procedurę zmiany konstytucji. Wymienione wyżej zagadnienia obejmują tzw. minimum pełnej regulacji ma- terii konstytucyjnych. Wynika więc z tego jednoznacznie, że jeśli jakaś konsty- tucja pomija w swojej treści któryś z tych elementów, nie powinna być uznana za pełną konstytucję. Niekiedy mogą rodzić się w związku z tym pewne wątpliwo-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego
ści. Jako przykład może służyć francuska konstytucja V Republiki z 1958 r., któ- ra nie zawiera regulacji praw i wolności jednostki i powołuje się w tej kwestii jedy- nie na Deklarację Praw z 1789 r. oraz wstęp do konstytucji IV Republiki z 1946 r., który z kolei odwołuje się do „fundamentalnych zasad uznanych przez ustawy Re- publiki”. Nie można jej jednak z tego względu uznać za akt fragmentaryczny, gdyż w ramach funkcjonującego we Francji tzw. bloku konstytucyjnego, o czym była już mowa przy charakterystyce istoty pełnej konstytucji, znalazła się faktycznie wy- czerpująca regulacja wszystkich materii konstytucyjnych.
W konstytucjach poszczególnych państw w różnym zakresie zawarta jest regu- lacja wielu innych zagadnień. Najczęściej są to postanowienia odnoszące się do fi- nansów publicznych, niekiedy nawet bardzo rozbudowane (m.in. w konstytucjach Szwajcarii, RFN oraz Australii). Z reguły też przedmiotem regulacji konstytucyjnej są sprawy obronności i bezpieczeństwa państwa (w tym zagadnienia stanów nad- zwyczajnych), czego przykładem może być m.in. przepis art. 16 konstytucji V Re- publiki, stanowiący podstawę wprowadzenia przez prezydenta stanu wyjątkowego. Coraz częściej w przepisach konstytucyjnych określa się również zasady tworzenia oraz rolę partii politycznych. Liczne są także przykłady regulacji zagadnień charak- terystycznych dla konstytucji tylko jednego państwa. Jest to np. art. 9 konstytucji Ja- ponii z 1946 r., który stanowi, że naród japoński „wyrzeka się na zawsze wojny jako suwerennego prawa narodu, jak również użycia lub groźby użycia siły jako środ- ka rozwiązywania sporów międzynarodowych” oraz wprowadza zakaz utrzymywa- nia przez to państwo własnych sił zbrojnych. Tak rozumiana zasada pacyfizmu, od dawna zresztą poddawana krytyce i kwestionowana w doktrynie japońskiego prawa konstytucyjnego, jest przy tym jedną z podstawowych zasad ustrojowych współcze- snej Japonii.
Stopień szczegółowości regulacji konstytucyjnej posiada nader istotne zna- czenie w procesie stosowania przepisów konstytucji w praktyce. Konstytucje szcze- gółowe stwarzają bowiem organom państwowym możliwości stosowania przepisów konstytucji bezpośrednio, a więc bez konieczności rozwijania ich postanowień akta- mi prawnymi niższego rzędu. Natomiast konstytucje lakoniczne utrudniają poważ- nie ich bezpośrednie stosowanie, gdyż w odniesieniu do większości postanowień tego typu konstytucji konieczne jest wydawanie ustaw zwykłych. W tym wypadku konstytucja może być stosowana bezpośrednio w zasadzie tylko przez parlament, który jest zobowiązany do wydawania ustaw konkretyzujących określone normy konstytucyjne. Inne organy państwowe nie mogą więc stosować konstytucji bezpo- średnio w sprawach stanowiących materie ustawowe, czyli jednoznacznie zastrze- żonych w samej konstytucji do regulacji w formie ustaw zwykłych. Konstytucje bardzo ogólne stwarzają jednak dużo większe możliwości dokonywania wykładni ich przepisów, sprzyjają więc dostosowywaniu systemu prawa oraz praktyki ustro- jowej do zmieniających się uwarunkowań społeczno-gospodarczych i politycznych.
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego
wadzamy i ustanawiamy dla Stanów Zjednoczonych Ameryki niniejszą konstytu- cję”. Wstęp nie jest jednak niezbędnym elementem konstytucji, dlatego też wie- le ustaw zasadniczych nie zawiera go w swej systematyce (np. konstytucja Austrii z 1920 r., konstytucja Danii z 1953 r., konstytucja Holandii z 1983 r. oraz konstytu- cja Finlandii z 1999 r.).
Należy podkreślić, że przyjęta systematyka konstytucji nie ma żadnego wpływu na wewnętrzne zróżnicowanie norm konstytucyjnych. Przy ich klasyfikacji dok- tryna prawa konstytucyjnego wyróżnia najczęściej 5 rodzajów norm składających się na treść ustawy zasadniczej:
- zasady konstytucji – są to podstawowe rozstrzygnięcia autorytetu ustrojo- dawczego dotyczące kształtu ustroju politycznego danego państwa, jak np. zasada suwerenności narodu, zasada republikańskiej formy państwa, zasada federalizmu, zasada podziału władz, zasada państwa prawnego,
- normy kompetencyjne – określają głównie zakres uprawnień poszczegól- nych organów państwowych oraz podstawowe prawa i wolności jednostki,
- normy organizacyjne – dotyczą organizacji państwa oraz jego organów (np. struktury parlamentu i rządu),
- normy proceduralne – regulują m.in. tryb uchwalania ustaw oraz procedurę tworzenia rządu,
- normy programowe – wytyczają bieżące cele działalności państwa, a także określają zadania, które powinny być zrealizowane w przyszłości (tego ro- dzaju normy były charakterystyczne zwłaszcza dla konstytucji państw real- nego socjalizmu). Zaprezentowana tutaj klasyfikacja norm konstytucyjnych nie wpływa bynaj- mniej na moc prawną postanowień konstytucji, które nie są pod tym względem zróżnicowane, a więc powinny być przestrzegane na tych samych zasadach. Ma ona natomiast duże znaczenie dla podmiotów stosujących konstytucję, jest też bardzo przydatna w procesie wykładni przepisów ustawy zasadniczej.
4. Sposób uchwalania i zmiany konstytucji
Specyficzny tryb uchwalania konstytucji oraz dokonywania zmian w jej treści jest jedną z kilku zasadniczych cech, istotnie odróżniających ten akt normatywny od ustaw zwykłych. Ta cecha konstytucji jest wyrazem szczególnej mocy prawnej tego aktu, a jednocześnie ma stanowić o większej jego trwałości w porównaniu z ustawa- mi zwykłymi.
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II Sposób uchwalania konstytucji , a w konsekwencji także jej zmiany, wiąże się ściśle z określeniem podmiotu, do którego należy władza najwyższa w państwie, jak też z ustaleniem form, w jakich suweren powinien tę władzę sprawować. W tym za- kresie wykształciły się historycznie cztery podstawowe rozwiązania :
- suwerenem jest monarcha, on więc nadaje konstytucję,
- konstytucja zostaje przyjęta w drodze referendum, a więc przez naród w gło- sowaniu powszechnym,
- konstytucję uchwala specjalnie do tego celu powołany organ przedstawiciel- ski, zwany konstytuantą,
- konstytucja uchwalana jest przez parlament, który funkcjonuje jednak wów- czas w szczególnym trybie, innym niż przy uchwalaniu ustaw zwykłych. Konstytucja nadawana przez panującego, czyli konstytucja „oktrojowana” (nazwa ta pochodzi od francuskiego słowa octroyer – nadać), pojawia się w XIX w., stając się formą wprowadzenia w kilku państwach instytucji monarchii konstytucyj- nej. Taki charakter miały m.in. karta konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r., na- rzucona przez cara Aleksandra I konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. oraz konstytucja pruska z 1850 r. W najnowszej historii do oktrojowania dwóch ustaw zasadniczych przyczyniły się amerykańskie władze okupacyjne. Dotyczy to zwłasz- cza konstytucji japońskiej z 1946 r. oraz, w nieco mniejszym stopniu, konstytucji RFN z 1949 r. W obu przypadkach nastąpiło to zresztą z dobrym i trwałym skut- kiem, gdyż konstytucja Japonii nie była jeszcze do tej pory nowelizowana, nato- miast ustawa zasadnicza RFN obowiązuje bez poważniejszych zmian także po zjed- noczeniu Niemiec.
Zwolennikiem przyjmowania konstytucji w drodze referendum był przede wszystkim J.J. Rousseau, co wiązało się ściśle z głoszoną przez niego teorią umo- wy społecznej. Ta forma uchwalania ustawy zasadniczej znalazła zastosowanie już na przełomie XVIII i XIX w. – w drodze referendum przyjęto m.in. konstytucję ja- kobińską z 1793 r. oraz konstytucję stworzonej przez Napoleona w 1802 r. Republi- ki Helweckiej. Instytucja referendum konstytucyjnego wprowadzana jest współ- cześnie przez coraz większą liczbę państw, gdyż przyjęcie konstytucji w tym trybie uznawane jest za najbardziej demokratyczny sposób jej uchwalenia. Wówczas pro- jekt konstytucji jest przyjmowany przez parlament lub konstytuantę, a następnie poddawany pod głosowanie powszechne (referendum), w którym głosujący wypo- wiadają się „za” lub „przeciw” temu projektowi. Taka procedura została przyjęta przy uchwalaniu m.in. konstytucji francuskiej IV Republiki z 1946 r., konstytucji Hiszpanii z 1978 r., konstytucji Szwajcarii z 1999 r. oraz Konstytucji Rzeczypospo- litej Polskiej z 1997 roku.
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II Biorąc pod uwagę zakres zmiany konstytucji, możemy wyróżnić zmianę cał- kowitą i zmianę częściową. Zmiana całkowita może polegać: a) na zastąpieniu do- tychczas obowiązującej konstytucji całkowicie nową ustawą zasadniczą lub b) na uchyleniu dotychczasowej konstytucji bez jednoczesnego wprowadzania w jej miej- sce innego aktu rangi konstytucyjnej (taka sytuacja miała miejsce przede wszyst- kim w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej po dokonanych tam przewrotach wojskowych i wprowadzeniu rządów dyktatorskich, m.in. w Brazylii w 1967 r.). Zmiana częściowa polega zaś na zmianie treści jedynie niektórych postanowień konstytucji. Jeśli jednak zmiana ta dotyczy podstawowych zasad ustroju państwa, obejmuje znaczną część przepisów konstytucji lub polega na istotnym uzupełnie- niu jej dotychczasowego tekstu, określana jest jako rewizja konstytucji. Z rewi- zją konstytucji mamy z reguły do czynienia w okresach istotnych przemian poli- tycznych i gospodarczych. Taki charakter miała m.in. nowelizacja konstytucji PRL z 1952 r. dokonana w dniu 29 grudnia 1989 r. W jej wyniku nastąpiła bowiem grun- towna zmiana fundamentalnych zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodar- czego państwa polskiego.
Pod względem formalnym całkowita zmiana konstytucji nie różni się zasadni- czo od zmiany częściowej. W niektórych krajach wprowadzono jednak rozróżnienie obu form zmian konstytucyjnych. W przypadku całkowitej zmiany konstytucji (za- stąpienie dotychczasowej konstytucji nową ustawą zasadniczą) wprowadzono bar- dziej utrudnioną procedurę postępowania w porównaniu z trybem przeprowadzania częściowej zmiany konstytucji. Rozwiązanie takie zostało przyjęte m.in. w konsty- tucjach Austrii i Bułgarii. Konstytucja Austrii z 1920 r. (w redakcji z 1929 r.) dla cał- kowitej zmiany konstytucji wprowadza wymóg przeprowadzenia referendum kon- stytucyjnego (art. 44 ust. 3), natomiast zmiana częściowa może być przeprowadzona w szczególnym trybie przez parlament (art. 44 ust. 1). Z kolei konstytucja Bułga- rii z 1991 r. stanowi, że częściowa zmiana konstytucji może być dokonana przez Zgromadzenie Narodowe (parlament) większością 3/4 głosów wszystkich posłów w trzech głosowaniach przeprowadzonych w różnych dniach (art. 155 ust. 1), zaś całkowita zmiana konstytucji – przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe (konstytu- antę) większością 2/3 głosów wszystkich członków tego organu w trzech głosowa- niach przeprowadzonych w różnych dniach (art. 161).
Najczęściej podmiotem uprawnionym do dokonywania zmian konstytucyjnych jest parlament, działający jednak wówczas w szczególnym trybie postępowania. W niektórych państwach przy przeprowadzaniu zmian konstytucyjnych wykorzy- stuje się także instytucję referendum. Przykładem może być zwłaszcza Szwajcaria, gdzie referendum konstytucyjne ma w każdym przypadku charakter obligatoryjny. Oznacza to, że jakakolwiek zmiana konstytucji (zarówno związkowej, jak i kanto- nalnej), niezależnie od tego, czy obejmuje całą konstytucję, czy tylko jeden z jej
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego
przepisów, nie może mieć miejsca bez zaakceptowania tej zmiany w drodze referen- dum przez większość ludności kraju lub kantonu.
Szczególne warunki dokonywania zmian konstytucyjnych przejawiają się z reguły w różnych stadiach postępowania ustawodawczego. Prawo inicjatywy usta- wodawczej w zakresie zmiany konstytucji przysługuje najczęściej głowie państwa, rządowi oraz określonej liczbie deputowanych do parlamentu. W przypadku inicja- tywy poselskiej wprowadza się jednak z reguły wymóg zebrania podpisów pod pro- jektem przez większą liczbę deputowanych niż przy zwykłej inicjatywie ustawo- dawczej. Przy dokonywaniu zmiany całkowitej, gdy konieczne jest przygotowanie projektu nowej konstytucji, zadanie to powierza się specjalnej komisji konstytucyj- nej, którą powołuje z reguły izba niższa parlamentu. W trakcie głosowania nad pro- jektem zmiany konstytucji niezbędne jest określone quorum (zwykle co najmniej połowa ogólnej liczby deputowanych) oraz istnieje wymóg uzyskania kwalifikowa- nej większości głosów (z reguły wynosi on 2/3, ale w Grecji i Hiszpanii – 3/5). W parlamencie dwuizbowym kwalifikowana większość głosów musi być uzyskana w odrębnych głosowaniach w obu izbach parlamentu.
Przy dokonywaniu zmian w treści ustawy zasadniczej wprowadzany jest nie- kiedy wymóg przyjęcia takiej poprawki przez parlament dwóch kolejnych kaden- cji. Warunek taki przewiduje się m.in. przy nowelizacji konstytucji Finlandii i Szwe- cji. Analogiczne rozwiązanie znajduje zastosowanie także w Hiszpanii, ale jedynie przy całkowitej lub częściowej rewizji konstytucji. Postępowanie w tym zakresie podzielone zostało tam na trzy odrębne etapy: 1) przyjęcie założeń rewizji konsty- tucji przez obie izby parlamentu większością 2/3 głosów, co w konsekwencji ozna- cza rozwiązanie izb; 2) potwierdzenie tej decyzji przez nowo powołane w wybo- rach izby parlamentu i przyjęcie przez nie (większością 2/3 głosów) nowego tekstu konstytucji lub jej części; 3) zatwierdzenie rewizji konstytucji w drodze referendum konstytucyjnego.
Wyjątkowo utrudnioną procedurę zmiany konstytucji wprowadzono w niektó- rych państwach federacyjnych, gdzie udział w dokonywaniu zmian konstytucyj- nych został zagwarantowany także poszczególnym podmiotom federacji. Przykła- dem mogą być rozwiązania przyjęte w systemach konstytucyjnych USA i Australii. W USA zmiana konstytucji federalnej może dojść do skutku tylko wtedy, gdy pro- jekt takiej zmiany zostanie najpierw przyjęty przez obie izby Kongresu (Izbę Repre- zentantów i Senat) kwalifikowaną większością głosów, a następnie zaakceptowa- ny przez co najmniej 3/4 legislatur (parlamentów) stanowych. W Australii projekt zmiany konstytucji musi być najpierw przyjęty bezwzględną większością głosów w Senacie oraz w Izbie Reprezentantów. Następnie poddawany jest on pod głoso- wanie w referendum konstytucyjnym, przy czym zmiana konstytucji jest możliwa wyłącznie w wyniku uzyskania w referendum tzw. „potrójnej większości”: 1) ponad
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego
cji uregulowane są najczęściej w samej konstytucji. Tej problematyce poświęcony jest zwykle jeden z ostatnich rozdziałów ustawy zasadniczej, zatytułowany z reguły jako „Postanowienia przejściowe” (m.in. w konstytucjach Francji i Hiszpanii). Nie- kiedy jednak zagadnienia te są regulowane w odrębnym akcie prawnym, uchwala- nym jednocześnie z tekstem konstytucji. Rozwiązanie takie przyjęto m.in. w odnie- sieniu do polskiej konstytucji z 1952 r., bowiem Sejm Ustawodawczy uchwalił 22 lipca 1952 r. ustawę konstytucyjną pod nazwą „Przepisy wprowadzające Konstytu- cję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. W akcie tym określono zarówno datę wej- ścia w życie konstytucji, jak też uregulowano (na okres przejściowy) szereg kwestii wiążących się z faktycznym wprowadzaniem w życie niektórych jej postanowień.
Przy prezentacji problematyki zmian w treści ustaw zasadniczych należy jesz- cze zwrócić uwagę na tryb nowelizacji Konstytucji RP z 1997 r.. Został on uregu- lowany w rozdziale XII Konstytucji, który zawiera tylko jeden artykuł (235). Prze- widziane w nim warunki oraz procedura zmian konstytucyjnych pozwalają zaliczyć Konstytucję RP do kategorii konstytucji sztywnych, a więc takich, których tryb zmiany w porównaniu z ustawami zwykłymi ulega istotnemu obostrzeniu. Przeko- nuje o tym to, że: 1) z formalną inicjatywą zmiany przepisów konstytucji może wy- stąpić tylko Prezydent RP, Senat oraz 1/5 ustawowej liczby posłów (uprawnienie to nie przysługuje więc dwóm podmiotom dysponującym prawem inicjatywy usta- wodawczej – Radzie Ministrów oraz grupie 100 000 obywateli); 2) tekst ustawy zmieniającej konstytucję musi być przyjęty w jednakowym brzmieniu przez obie izby parlamentu (Sejm został tu więc pozbawiony decydującego głosu w sprawie treści aktu ustawodawczego); 3) na rozpatrzenie projektu ustawy o zmianie kon- stytucji Senat ma 60 dni (przy ustawach zwykłych – 30 dni); 4) do przyjęcia usta- wy zmieniającej konstytucję wymagana jest kwalifikowana większość 2/3 głosów w Sejmie i większość bezwzględna w Senacie; 5) podmioty uprawnione do wystę- powania z inicjatywą zmiany konstytucji mogą żądać, w przypadku zmiany treści rozdziałów I, II i XII, przeprowadzenia ogólnokrajowego referendum zatwierdzają- cego. W ten sposób konstytucja wprowadza znaczące gwarancje jej trwałości, gdyż przyjęty w treści art. 235 tryb nowelizacji wyklucza możliwość dokonywania zmian ustawy zasadniczej w doraźnych celach politycznych.
5. Nadrzędność konstytucji w systemie prawa i jej gwarancje
Najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, że jest ona aktem nadrzędnym w stosunku do ustaw zwykłych, a w konsekwencji – w stosunku do wszystkich in- nych aktów prawnych w państwie. Jej nadrzędność w systemie źródeł prawa jest konsekwencją dwóch omówionych wyżej cech charakterystycznych konstytucji: szczególnej treści oraz szczególnego trybu uchwalania i dokonywania zmian w tre- ści ustawy zasadniczej. Na treść konstytucji składają się jedynie normy o charakte-
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
Rozdział II
rze podstawowym, wymagające uzupełnienia i rozwinięcia w normach prawnych niższego rzędu bądź też w drodze wykładni konstytucji. W każdej konstytucji znaj- duje się z reguły szereg przepisów, które odsyłają do ustaw zwykłych, mających za zadanie konkretyzację oraz zapewnienie wykonania jej postanowień. Tym samym ustawy traktowane są jako akty „wykonawcze” w stosunku do konstytucji, a więc mają niższą od konstytucji rangę w systemie źródeł prawa. Z kolei szczególny tryb uchwalania i zmiany konstytucji ustalony został po to, aby wykluczyć zmiany kon- stytucji w drodze zwykłego ustawodawstwa. Tryb ten określony jest przy tym w sa- mej konstytucji, co stanowi zawsze istotną przesłankę jej nadrzędności nad ustawa- mi zwykłymi.
Najwyższa moc prawna konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza, że żadna norma prawna niższej rangi nie może być sprzeczna z normami konstytucji. O zgod- ności z konstytucją ustaw zwykłych oraz innych aktów normatywnych decyduje za- równo treść tych aktów, jak i tryb ich uchwalania. Warunkiem zgodności z konsty- tucją jest więc nie tylko merytoryczna niesprzeczność aktów prawnych z zasadami konstytucji, ale także uchwalanie ich przez upoważnione do tego w konstytucji or- gany państwowe i to w takim trybie postępowania, jaki został przewidziany w prze- pisach ustawy zasadniczej.
Zasada nadrzędności konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza nie tyl- ko zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją, lecz rów- nież obowiązek wydawania aktów niezbędnych dla zapewnienia pełnej realiza- cji norm konstytucyjnych. Obowiązek ten spoczywa w głównej mierze na organie władzy ustawodawczej (parlamencie), gdyż jest on powołany w pierwszej kolej- ności (poprzez uchwalanie ustaw zwykłych) do realizacji przepisów konstytucji. Obowiązek realizacji postanowień konstytucji dotyczy zarówno tych wypadków, gdy konstytucja wyraźnie nakłada na parlament obowiązek uchwalenia ustawy, jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyraźnie przewidziane, lecz jest niezbędne dla zapewnienia realizacji jej postanowień. Jeśli organ ustawodawczy nie wydaje ustaw, do uchwalenia których został zobowiązany w przepisach konstytu- cji, uniemożliwia pełną realizację norm konstytucyjnych, naruszając przy tym cią- żący na nim obowiązek ścisłego przestrzegania norm zawartych w ustawie zasadni- czej. Ma to w sumie nie mniejsze znaczenie niż zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z przepisami konstytucji.
Z problematyką nadrzędności norm konstytucyjnych wiąże się ściśle kwestia zapewnienia zgodności ustaw oraz innych aktów normatywnych z konstytucją. Aby to osiągnąć, należy stworzyć mniej lub bardziej rozbudowane gwarancje nadrzęd- ności konstytucji , czyli takie rozwiązania i instytucje prawnoustrojowe, których za- daniem byłoby zabezpieczenie realizacji norm konstytucyjnych.
Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn.
