Pobierz Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy klęski ... i więcej Notatki w PDF z Archeologia tylko na Docsity!
K = H
Uniwersytet Jagielloński
Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii.
Zwycięstwa czy klęski?
Trudności w interpretacji źródeł
W przeciwieństwie do historiografii greckiej, starożytna Mezopotamia nie zna- ła w ogóle pojęcia historii, a cóż dopiero krytyki źródeł historycznych. Polityka podbudowana religijną ideologią miała duży wpływ na sposób, w jaki ukazywa- no kampanie wojenne u starożytnych władców Bliskiego Wschodu. Szczególnie w państwie nowoasyryjskim te dwa punkty tworzyły dobrze działającą machinę propagandową, na czele której stał król jako reprezentant bogów na ziemi^1. Za- zwyczaj poszczególne edycje asyryjskich roczników powstawały krótko po zaist- niałym wydarzeniu. Można byłoby wyciągnąć z tego wniosek, że opisywały one bardziej obiektywną prawdę historyczną. Jednak abstrahując od samego skom- plikowanego procesu ich tworzenia, na co wskazało szereg uczonych^2 , roczniki są przede wszystkim narzędziem propagandy^3. W Asyrii oraz w innych państwach starożytnej Mezopotamii nie było możliwości weryfikacji prawdziwości danych zawartych w inskrypcjach królewskich. Tym samym dochodziło do swobodnego manipulowania świadomością obywateli, a obraz otaczającej ich rzeczywistości był często niekompletny czy przekłamany. Skrybowie pracujący na dworze kró- lewskim dokonywali selekcji zebranego materiału i konstruowali narrację, która
(^1) B. Oded, “The Command of the God” as a reason for going to war in the Assyrian royal inscriptions , [w:] „Scripta Hierosolymitana 33: Ah, Assyria... Studies in Assyrian History”, Jerusalem 1991, s. 233–234. (^2) Assyrian Royal Inscriptions: New Horizons in literary, ideological, and historical analysis: papers of a symposium held in Cetona (Siena) June 26–28 , red. F. M. Fales, Roma 1981. (^3) M. Liverani, The Ideology of the Assyrian Empire , [w:] „Power and Propaganda: A Symposium on Ancient Empires”, red. M. T. Larsen, Copenhagen 1979, s. 297–317.
K = H
najbardziej odpowiadała oczekiwaniom władcy. Niewygodne fakty, militarne niepowodzenia były przemilczane lub używano specjalnych stylistycznych i lite- rackich figur w celu ich zamaskowania. Na scenach ukazanych na reliefach or- tostatowych w pałacach królewskich niejedna porażka mogła być przedstawiona w zupełnie innym świetle^4. Źródła te są zatem dość tendencyjne i nierzadko daleko odbiegają od praw- dy historycznej, zwłaszcza gdy posiadamy relację tylko z jednej strony konfliktu. Jednak spotykamy również wydarzenia opisane w kilku różnych źródłach, które powstawały niezależnie od siebie. Dzięki ich porównaniu możemy niekiedy uzy- skać bardziej bezstronny obraz. Toteż badacze uważają, iż kroniki babilońskie są bardziej rzetelne niż kroniki asyryjskie^5. Jednak również w tych pierwszych natra- fiamy na błędy w datowaniu lat panowania władców czy sporadycznego zatajania niektórych informacji. Gdy tak skonfrontowane dane historyczne prowadzą do zupełnie różnych wniosków, wtedy rzeczywisty rezultat konfliktu można odtwo- rzyć tylko na podstawie późniejszych strat i zysków. Przyjrzyjmy się bliżej trzem bitwom o istotnym znaczeniu dla imperium asy- ryjskiego. Będą to bitwy: pod Karkar (853 r. p.n.e.), pod Dēr (720 r. p.n.e.), oraz pod ©allulˆ (691 r. p.n.e.).
1. Bitwa pod Karkar
W VI roku panowania Salmanasara III (853 r. p.n.e.) po przekroczeniu Eu- fratu, odebraniu trybutu od krain północnej Syrii i zabezpieczeniu tego ob- szaru, armia asyryjska dotarła do Karkar (współczesne stanowisko Tell Qarqur na prawym/wschodnim brzegu Orontesu, znajdujące się 7 km na południe od Dżisr asz-Szughur). Tutaj pomiędzy Karkar a do tej pory niezidentyfikowanym ośrodkiem Gilzau doszło do zbrojnego starcia z koalicją dwunastu państw^6. We- dług Monolitu z Kurkh^7 trzon wrogiego Asyrii sojuszu tworzyli: król Adad-idri z Aram-Damaszku, władca krainy Hamat – Irhuleni – oraz król Achab z Izraela.
(^4) J. M. Russell, The Writing on the Wall. Studies in the Architectural Context of Late Assyrian Palace Inscriptions , Winona Lake 1999, s. 220–246. (^5) J. J. Glassner, Mesopotamian Chronicles , Atlanta 2004 s. 19–25. (^6) S. Yamada, The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shal- maneser III (859–824 B.C) Relating to his Campaigns to the West , Leiden-Boston 2000, s. 150–163. (^7) A. K. Grayson, Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC II (858–745BC) , “RIMA3”,To- ronto 2002, s. 11–12, 23–24.
K = H
kontroli nad obszarem północnej Syrii. Dopiero po przeprowadzeniu szeregu kampanii w latach 848, 845 i 841 p.n.e., udało się pokonać niepokornych rywali i zebrać trybut, który po części ukazany został na Czarnym Obelisku z Nimrud^14.
2. Bitwa pod Dēr
Zarówno ta bitwa, jak i późniejsza, przedstawiona tutaj pod ©allulˆ, dotyczą tego samego teatru działań. Miała miejsce w 720 r. p.n.e., na samym początku pa- nowania Sargona II (722–705 p.n.e.). Otwiera długotrwały okres wojny. Asyria zamierza odzyskać kontrolę nad południowym sąsiadem – Babilonem. W tym konflikcie Elam jest sojusznikiem Babilonu. W pobliżu Tell Aqar stoczona została bitwa pomiędzy Sargonem II a połączoną armią Humban-nikaša I z Elamu i Mar- duk-apla-iddina II (biblijny Merodach-Baladan), ówczesnego władcy Babilonu i równocześnie szejka chaldejskiego plemienia Bit-Jakini^15. Trzy niezależne źródła opisują to starcie. Każde z nich inaczej przedstawia jego przebieg. W źródłach asyryjskich Sargon chełpi się triumfem nad Humban-nikašem^16. Według Kroniki Babilońskiej to król Elamu zmusił armię asyryjską do odwrotu^17. Następnie zadał jej klęskę nieopodal Dēr. Kronika odnotowuje także, iż zmierzający z posiłkami Marduk-apla-iddina nie dotarł na czas i nie uczestniczył w bitwie. Później wład- ca babiloński próbował zatrzeć ten niewygodny dla niego fakt. Na zapisanym cylindrze znalezionym w Nimrud (pierwotnie pochodzącym z Uruk), podaje on informację o pokonaniu Asyrii ( Subartu ) i wyparciu wroga z terytorium swojego państwa^18. Jeżeli uznamy wojska Elamu za armię opłaconą przez władcę Babilo- nu, co poświadczone jest w późniejszych przekazach, wtedy taką relację można uznać jako po części prawdziwą. Mimo iż nazwa miejscowości Dēr nie pojawia się na tym zabytku, to badacze są zgodni, że chodzi tutaj o tę właśnie bitwę^19. Z pewnością opis bitwy w Kronice Babilońskiej jest najbliższy prawdy. Mimo że Asyryjczycy przegrali, to jednak zachowali kontrolę nad samym miastem Dēr. W rezultacie obie strony utrzymały swoje pozycje. Pozwoliło to Sargonowi bez
(^14) A. K. Grayson, op. cit. , s. 62–71. (^15) J. A. Brinkman, Elamite Military Aid to Merodach-baladan , „JNES” 24 (1965), s. 162. (^16) A. Fuchs, Die Inschriften Sargons II. aus Khorsabad , Göttingen 1994, s. 197. (^17) J. J. Glassner, op. cit. , s. 195. (^18) C. J. Gadd, Inscribed Barrel Cylinder of Marduk-Apla-Iddina II , „Iraq” 15/2 (1953), s. 123. (^19) J. Brinkman, Merodach-baladan II , Studies Presented to Leo A. Oppenheim , Chicago 1964, s. 14–15; M. W. Watters, A Survey Of Neo-Elamite History , Philadelphia 1997, s. 19–20.
K " X " A . Z \ ...
przeszkód zająć się obszarem centralnego Zagrosu i rozprawić się z państwem Urartu. Dopiero po okresie dziesięciu lat względnego spokoju na tym obszarze król Asyrii rozpoczął kampanię, której celem było odzyskanie Babilonu.
3. Bitwa pod ©allulˆ
Sennacherib (705–681 p.n.e.) kontynuuje agresywną politykę swojego ojca wobec Babilonu^20. Ostatecznie zdobędzie i złupi Babilon w roku 689 p.n.e. Do bitwy doszło w 691 r. p.n.e. nieopodal miejsca, gdzie Dijala wpływa do Tygrysu. Prze- ciwnikami Asyrii byli: Muššēzib-Marduk – król Babilonu wraz z Humban-umeną III – królem Elamu. Ten ostatni dowodził oddziałami z krain położonych na terenie Zagrosu (Parsuaš, Anszan, Pašeru, Ellipi) oraz plemionami chaldejsko-aramejskimi. We wrogich szeregach pojawia się również Nabû-šum-iškun, syn Marduk-apla-id- diny. W szczegółowej relacji przedstawionej przez Sennacheriba Asyria triumfowała na polu bitwy^21. Natomiast jeśli sięgniemy do Kroniki Babilońskiej, to znajdziemy lakoniczną informację, która mówi nam, iż: In an unknown year, Humban-nimena mustered the army of Elam and Akkad; he joined battle with Assyria at Halulê and cau- sed the withdrawal of Assyria^22. Oba źródła są sprzeczne, dlatego mamy do czynienia z różną interpretacją tego wydarzenia. Dla A. K. Graysona^23 niekwestionowanym zwycięzcą jest Elam; J. Brinkman^24 podkreśla jednak, że już w niedługim odstępie czasu po bitwie doszło do oblężenia i zdobycia Babilonu przez Asyryjczyków, więc musiała to być porażka, ale o krótkotrwałym znaczeniu. H. W. F. Saggs^25 w swojej ocenie zwracał uwagę na samo miejsce bitwy tuż przy południowo-wschodniej gra- nicy Asyrii. Ponieważ dalszy marsz wrogiej armii w głąb państwa Sennacheriba nie nastąpił, więc w ogólnym rozrachunku możemy uznać tę bitwę za jego zwycięstwo. Ciekawą opinię zaprezentował A. Laato^26. Dla niego dalsze wydarzenia po ©allulˆ
(^20) L. D. Levine, Sennacherib’s Southern Front: 704–689 B.C. , „JCS” 34 (1982), s. 28–58. (^21) A. K. Grayson, J. Novotny, The Royal Inscriptions of Sennacherib, King of Assyria (704–681 BC), Part 1 , The Royal Inscriptions of The Neo-Assyrian Period (=RINAP 3), Winona Lake 2012, s. 181–184. (^22) J. J. Glassner, op. cit. , s. 199. (^23) A. K. Grayson, Problematical Battles in Mesopotamian History , [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, Chicago 1965, s. 337–342. (^24) J. A. Brinkman, Sennacherib's Babylonian Problem: An Interpretation , „JCS” 25 (1973), s. 89–95. (^25) H. W. F. Saggs, The Might that was Assyria , London 1984, s. 102. (^26) A. Laato, Assyrian Propaganda and the Falsification of History in the Royal Inscriptions of Sennache- rib, „Vetus Testamentum” 45/2 (1995), s. 209.
K " X " A . Z \ ...
nazywany jest: (…) a rash fellow who had neither insight nor counsel^32 , zaś Muššēzib- Marduk to: (…) a person of lowly status, a coward (lit. „who has no knees”), (and) a servant who belonged to the governor of the city La–ru^33.
Należy podkreślić, iż w celu przeprowadzenia krytycznej analizy prze-
biegu danego wydarzenia asyriolog przede wszystkim musi ocenić poszcze-
gólne typy źródeł pod względem ich przydatności. Roczniki powstały we-
dług z góry narzuconego planu ideologicznego. Zazwyczaj są one kompila-
cjami wydarzeń, których celem jest utrzymanie narracji, aby zawsze był to
przekaz opisujący zwycięską kampanię. Jednym z takich zabiegów jest łą-
czenie porażek z sukcesami, w ten sposób tworząc wrażenie, iż w rezultacie
kampania czy wyprawa zakończyła się sukcesem. Historyk jest w znacznie
lepszej sytuacji, ale dopiero w okresie Sargonidów, kiedy może on sięgnąć
do listów^34. W przypadku omówionych bitew pozbawieni jesteśmy tego
typu źródeł. Porównywanie materiału asyryjskiego – z, przykładowo, ela-
mickim czy babilońskim – stanowi często jedyny sposób krytycznej oceny
wydarzeń. Oczywiście istnieją tutaj również ograniczenia i pułapki. Przede
wszystkim, w wielu przypadkach, całkowity brak źródeł bądź fragmenta-
ryczne ich zachowanie, odmienna ich specyfika, a poza tym specjalizacja
wymagana przy takich studiach. Asyriolog rzadko kiedy bywa iranistą
(przykładowo specjalistą od Elamu). Rodzi to również problemy języko-
we, ponieważ analiza źródeł powinna opierać się na oryginalnych tekstach.
Coraz większą rolę odgrywa archeologia, a ostatnio widzimy coraz węższą
jej specjalizację, przez co historyk nie zawsze potrafi interpretować dane
archeologii. Sądzę, iż przechodzimy teraz przez okres pewnej rewolucji me-
todologicznej, gdzie tradycyjne pojęcie badań interdyscyplinarnych już nie
wystarcza. Specjalizacja jest nowym wyzwaniem, zaś tworzenie obiektyw-
nej syntezy coraz trudniejsze.
(^32) D. D. Luckenbill, op. cit. , linijki 11–16. (^33) RINAP 3, 22 (v 17–24a). (^34) M. in. A. Fuchs, S. Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part III: Letters from Babylonia and the Eastern Provinces , „SAAS 15”, Helsinki 2001 , passim ; M. Dietrich, The Babylonian Correspond- ence of Sargon and Sennacherib, „SAAS 17”, Helsinki 2003 , passim.
