Pobierz Kryminalistyczne aspekty przesłuchania świadka i więcej Streszczenia w PDF z Psychologia tylko na Docsity! Z. Niezgoda Zbigniew Niezgoda Kryminalistyczne aspekty przesłuchania świadka Osobowym środkom dowodowym, zwłaszcza zaś zeznaniom świadków, przypada poważna rola w postępowaniu karnym. W ogromnej większości spraw zeznania świadków stanowią zasadniczy materiał dowodowy, umożli- wiający ustalenie okoliczności zdarzenia (m.in. jego czasu, miejsca), a nie- kiedy dostarczają też ważnych informacji o osobie podejrzanej. Informacje uzyskane podczas przesłuchania bardzo często są istotnymi wskazówkami do podjęcia różnych czynności procesowo-wykrywczych, a zeznania stano- wią ważne ogniwo w łańcuchu dowodów. Przesłuchanie jest czynnością, w której uczestniczą: osoba przesłuchują- ca, odbierająca zeznanie oraz osoba przesłuchiwana lub zeznająca, czyli świadek. W rozumieniu psychologii społecznej przesłuchanie jest procesem komunikacji interpersonalnej, bowiem między przesłuchującym i przesłuchi- wanym istnieje wzajemne oddziaływanie i obustronny przekaz informacji, także o charakterze pozawerbalnym. Na przebieg przesłuchania i jego sku- tek mają więc wpływ obie strony interakcji. Ważną rolę odgrywa zatem ich wzajemna percepcja i ocena, wzajemne postawy, stany psychologiczne obu stron oraz ich oczekiwania i cele. Podstawowym celem przesłuchującego jest uzyskanie od świadka jak największej liczby informacji rzetelnych i wiarygodnych o przeszłym zdarze- niu. Cele przesłuchiwanego mogą być różnorodne, np. złożenie szerszego zeznania (co nie musi oznaczać zeznania zgodnego z prawdą), zeznania obojętnego bez zaangażowania czy umyślne wprowadzenie przesłuchują- cego w błąd1. Zdaniem M. Cieślaka2 przesłuchanie świadka można określić jako czynność procesową (sposób przeprowadzenia w formie ustnej dowo- dów), polegającą na uzyskaniu przez organ prowadzący postępowanie kar- ne zeznań od świadka co do okoliczności, mających znaczenie dla sprawy karnej. Prawidłowość przeprowadzenia przesłuchania, to czy przesłuchanie za- kończy się sukcesem i otrzymamy logiczną, prawdziwą oraz wartościową relację, zależy od bardzo wielu czynników m.in. od przestrzegania reguł pro- cesowych, ale również taktyki przesłuchania. Elementy te przeplatają się ze Prokuratura i Prawo 2, 2007 76 1 M. C i o s e k, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 92. 2 M. C i e ś l a k, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, PWN, Warszawa 1984, s. 49. Kryminalistyczne aspekty przesłuchania świadka sobą, na poszczególnych etapach występują z różnym nasileniem, wymaga- jąc od prowadzącego czynność, elastyczności, wiedzy i odpowiedniego przygotowania. Taktyka przesłuchania to ogół sposobów, metod środków wykorzystywa- nych do uzyskania postawionego celu. Obejmuje zatem bardzo ogólny zbiór wskazówek i związanych z nimi czynności dotyczących nie tylko samego faktu przesłuchania w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale także wcześniej- szych procedur, np. zapoznania się z ustalonymi danymi na temat przestęp- stwa, czy też spraw dotyczących kolejności przesłuchania poszczególnych świadków. Przepisy prawa, określające ogólne ramy dozwolonego prawnie sposobu postępowania w toku przesłuchania świadka, nie zawierają jednak szczegółowych wskazówek regulujących poszczególne elementy czynności przesłuchania. Problematyką tą zajmuje się kryminalistyka i psychologia zeznań3. Istotną kwestią dotyczącą taktyki przesłuchania jest ustalenie podmiotów uprawnionych do przeprowadzania tej czynności. W postępowaniu sądowym nie ma żadnej wątpliwości, że czynność tę przeprowadza sąd, dopuszczając pytania stron. Inaczej wygląda sprawa w postępowaniu przygotowawczym, gdzie występuje wielość podmiotów uprawnionych do prowadzenia postę- powań, w tym wykonywania czynności procesowo-kryminalistycznych. Wa- runkiem koniecznym jest jednak, aby organ procesowy przesłuchujący świadka posiadał legitymację procesową oznaczoną w zakresie podmioto- wym i przedmiotowym, uprawniającą do przeprowadzania określonych czynności. W postępowaniu karnym uprawnienia do przesłuchiwania świad- ków posiada policja i prokuratura, co wynika wprost z przepisów kodeksu postępowania karnego, a także z ustawy o Policji. Wniosek taki wypływa z treści art. 298 § 1 k.p.k., w którym stwierdza się, że postępowanie przygo- towawcze prowadzi prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie – Policja. Biorąc także pod uwagę zapis art. 311 k.p.k., który stanowi, że śledztwo prowadzi Policja, jeżeli nie prowadzi go prokurator, nie ma więc najmniejszych wątpliwości, że Policja może prowadzić przesłuchania świad- ków praktycznie bez żadnych ograniczeń we wszystkich sprawach. Ograni- czenia pojawiają się w przypadku innych podmiotów, które posiadają upraw- nienia Policji (Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, co wynika z art. 312 k.p.k.), ale mogą one prowadzić postępowania jedynie w zakresie ich właściwości. Oznacza to, że przesłuchanie świadka tylko wtedy będzie miało umocowanie prawne, jeżeli dotyczyło będzie spraw związanych z bezpośrednią działalnością takiego urzędu, jego kompeten- cjami i zakresem działania. 3 B. H o ł y s t, Psychologia kryminalistyczna, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2006, s. 940. Prokuratura i Prawo 2, 2007 77 Z. Niezgoda wał on na przesłuchanie zbyt długo, a tym samym, by jak najmniej czasu tracił w związku ze swoim przybyciem na przesłuchanie. Istotne jest ustale- nie kolejności przesłuchań świadków i wzywanie ich w terminach tak ustalo- nych, aby wyeliminować bezpośrednie kontakty. W pierwszej kolejności po- winni być przesłuchiwani świadkowie najbardziej bezstronni, oceniani jako godni zaufania, najważniejsi z punktu widzenia posiadanych wiadomości o zdarzeniu. Dzięki przesłuchaniu takich świadków można uzyskać podsta- wowy materiał dowodowy, który skontrolowany, krytycznie oceniony i uzu- pełniony dalszymi przesłuchaniami i czynnościami, pozwoli na stworzenie najwłaściwszej wersji przebiegu zdarzenia. Przesłuchanie, w szczególności pierwsze, należy przeprowadzać możli- wie najwcześniej od chwili zaistnienia przestępstwa. Postulat ten wiąże się ze znanym powszechnie zjawiskiem zacierania się obrazu pamięciowego w miarę upływu czasu. Długi upływ czasu między danym zdarzeniem a ze- znaniem może wpłynąć niekorzystnie na dokładność odtwarzanych spo- strzeżeń. Ponadto, istotny jest też wpływ różnych osób, które często w sposób zamierzony, w okresie między spostrzeżeniem a złożeniem ze- znań przez świadka, oddziaływają zniekształcająco na obraz pamięciowy. Zdaniem T. Hanauska6, czasami odroczenie czasu złożenia zeznania przy- czynia się do większej ich wierności, ponieważ w tym czasie wygasną emo- cje, a pamięć nie podlega jeszcze intensywnym procesom destrukcyjnym. Przesłuchanie należy prowadzić w warunkach najbardziej sprzyjających skupieniu uwagi i jak najmniej krępujących świadka. Miejsce przesłuchania, to z reguły siedziba organu dokonującego tej czynności. W literaturze kryminalistycznej coraz częściej można spotkać pogląd, że pokój do przesłuchań powinien być urządzony w taki sposób, aby jego at- mosfera ułatwiała nawiązanie kontaktu z przesłuchiwanym. W praktyce re- alizacja tych postulatów, zwłaszcza odnoszących się do pomieszczenia, w którym przeprowadza się przesłuchanie, niestety często nie jest możliwa. Dlatego należy przynajmniej dążyć do tego, aby w czasie przesłuchania w pokoju nie było osób postronnych. Również rzeczą niedopuszczalną jest prowadzenie rozmów czy innych czynności równolegle z przesłuchaniem świadka. Skuteczne kierowanie przesłuchaniem nie jest możliwe bez sporządzenia planu tej czynności. Plan taki jest szczególnie ważny, gdy postępowanie jest skomplikowane, gdy do wykonania jest wiele czynności szczegółowych, gdy bierze w nim udział wiele osób czy też oczekuje się od świadka przekazu tak wielu informacji, że utrudnione będzie sprawne przeprowadzenie przesłu- chania. Sztuką sporządzania planu przesłuchania jest takie jego ujmowanie, aby nie stał się on tylko formalnym realizowaniem zasady programowania, 6 T. H a n a u s e k, Braki pamięciowe w zeznaniach świadka, Prob. Krym. 1969, nr 82, s. 311. Prokuratura i Prawo 2, 2007 80 Kryminalistyczne aspekty przesłuchania świadka nie sprowadzał się do operowania ogólnikami, schematami przydatnymi w każdym przesłuchaniu, pod którymi kryje się improwizacja i przypadko- wość. Na etapie programowania przesłuchania powinno się także dokonać wy- boru metody przesłuchania. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że naj- właściwszą jest tzw. metoda mieszana przesłuchania, polegająca na połą- czeniu metody opowiadania spontanicznego z pytaniami i odpowiedziami. Stanowisko to wydaje się o tyle słuszne, że zarówno z punktu widzenia kry- minalistycznej taktyki prowadzenia przesłuchania, jak i biorąc pod uwagę wskazania kodeksowe, jest to metoda kompleksowa, zapewniająca najlep- sze wyniki. Etapy przesłuchania Po zakończeniu czynności przygotowawczych do przesłuchania przystą- pić można do realizacji tychże założeń i rozpocząć tą czynność. Sposób procesowego przesłuchania uwarunkowany jest przepisami pro- cedury karnej, które nakazują w toku przesłuchania stosować metodę mie- szaną (art. 171 § 1 k.p.k.), jako metodę w pełni odpowiadającą również za- sadom psychologii zeznań. W doktrynie i praktyce nie ma jednolitego poglą- du w kwestii, z ilu etapów czy części składa się procesowy sposób przesłu- chania świadka. Najsłuszniejszy moim zdaniem jest podział przebiegu prze- słuchania świadka na następujące etapy: etap swobodnej rozmowy (rozmo- wy wstępnej), etap przesłuchania wstępnego, etap spontanicznych zeznań, etap pytań i odpowiedzi oraz etap czynności końcowych. Etapy te są ściśle powiązane z przepisami kodeksu postępowania karne- go, zawierają bardziej szczegółowe dyrektywy praktyczne, mające na celu podniesienie efektywności rezultatów przesłuchania. W literaturze kryminalistycznej większość autorów wyróżnia trzy zasadni- cze etapy przesłuchania świadka: czynności wstępne, fazę zeznań sponta- nicznych oraz etap pytań i odpowiedzi7. Bardziej rozbudowaną propozycję podziału przedstawia i T. Hanausek8 K. Otłowski9. Różnica między tymi podziałami sprowadza się zasadniczo do stopnia ich szczegółowości, na- zewnictwa poszczególnych etapów, faz i większego lub mniejszego akcen- towania elementów psychologicznych bądź to elementów procesowych. 7 Patrz np. Z. C z e c z o t, T. T o m a s z e w s k i, Podstawy kryminalistyki ogólnej, Wydawnictwo UW, Warszawa 1989, s. 54; P. H o r o s z o w s k i, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s. 112; W. G u t e k u n s t, Programowanie przesłuchania, Prob. Krym. 1964, nr 52, s. 717. 8 T. H a n a u s e k, Kryminalistyka..., op. cit., s. 160. 9 K. O t ł o w s k i, Przesłuchanie świadka w postępowaniu przygotowawczym, Prob. Praw. 1973, nr 6, s. 24. Prokuratura i Prawo 2, 2007 81 Z. Niezgoda Etap swobodnej rozmowy (orientacyjno-rozpoznawczy) ma na celu na- wiązanie kontaktu z przesłuchiwanym i stworzenie właściwej atmosfery, sprzyjającej pozytywnemu stosunkowi świadka do przesłuchania, a tym sa- mym szczerości i obszerności zeznań. Na tym etapie nie prowadzi się for- malnego przesłuchania. Jest to bardziej swobodna, niezobowiązująca roz- mowa, która ma na celu poznanie świadka, wprowadzenie go w atmosferę siedziby organu przesłuchującego, przełamanie strachu i nieśmiałości. Świadka należy poinformować po co został wezwany. Faza ta powinna roz- począć zapytanie o imię i nazwisko świadka, ale jeszcze bez sformalizowa- nego odpytywania o wszystkie potrzebne dane osobowe. W tej fazie prze- słuchania zapytanie o imię i nazwisko świadka ma bardziej służyć przedsta- wieniu się sobie, chociażby w celu wyeliminowania pomyłki co do osoby świadka, niż formalnemu sprawdzeniu danych osobowych. Stadium swobodnej rozmowy ma również dać wstępną orientację prze- słuchującemu, co do możliwości zaistnienia okoliczności wskazujących, że świadkowi będą przysługiwały określone prawa, w tym np. prawo do odmo- wy zeznań, zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej, czy też uwzględnienia zakazów dowodowych. Mając na uwadze treść art. 191 k.p.k., a także art. 190 k.p.k., można wy- snuć wniosek, że ta faza nie stanowi stricte przesłuchania procesowego. Artykuł 191 k.p.k. stanowi, że przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Te pierwsze czynności poprzedza obowiązek wynikający z art. 190 k.p.k., czyli uprzedze- nie o odpowiedzialności karnej za zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy, a na tym etapie jeszcze tego nie czynimy. Po zakończeniu fazy swobodnej rozmowy należy przejść do fazy przesłu- chania wstępnego. Pierwszą czynnością, jaką należy wykonać, będzie sprawdzenie tożsamości świadka na podstawie zbadania jego dowodu oso- bistego lub innego dokumentu pozwalającego na wiarygodne ustalenie toż- samości. Następnie zgodnie z wymogami art. 190 § 1 k.p.k., przed przesłu- chaniem, świadek powinien być uprzedzony o odpowiedzialności karnej za składanie zeznań nieprawdziwych lub zatajanie prawdy. Czynności tej nie należy ograniczać tylko do uprzedzenia o odpowie- dzialności karnej z art. 233 k.k., lecz najlepiej odczytać konkretny przepis karny. Należ również upewnić się, czy świadek zrozumiał treść uprzedzenia. Jeżeli przesłuchujący dojdzie do wniosku, że świadek nie zrozumiał znacze- nia o konsekwencjach karnych, to obowiązany jest bliżej wyjaśnić treść tego przepisu10. 10 R. G ó r e c k i, Świadek..., op. cit., s. 77. Prokuratura i Prawo 2, 2007 82 Kryminalistyczne aspekty przesłuchania świadka mniejsza niż przy odbieraniu zeznań metodą pytań bezpośrednich. Swobod- ne zeznania zapewniają relacje mniej kompletne, choć najbardziej dokładne, natomiast przez pytania bezpośrednie obniża się stopień dokładności ze- znań, a zwiększa ich kompletność16. Problematyka swobody wypowiedzi w literaturze przedmiotu rozważana jest głównie w kontekście wyjaśnień składanych przez podejrzane- go/oskarżonego, a nie zeznań świadków, dlatego w tym miejscu zostanie pominięta. Etap pytań i odpowiedzi następuje po złożeniu zeznań przez świadka w formie swobodnego wypowiadania. Etap ten powinien się składać z ze- społu szczególnie precyzyjnie opracowanych i w logicznej kolejności ułożo- nych pytań. Od ich poprawnej redakcji w dużej mierze zależy wykrycie prawdy materialnej i wydanie sprawiedliwego wyroku. Kryteriów i wymogów, jakim powinny odpowiadać stawiane świadkowi py- tania, jest wiele, ale nie stanowią one przedmiotu rozważań w tym artykule. Przesłuchanie świadka zgodnie z art. 143 § 1 pkt 2 k.p.k. dokumentuje się protokołem. Protokół jest formą utrwalenia przebiegu przesłuchania świadka. O randze i znaczeniu protokołu świadczy to, że zeznania świadka ciągle stanowią najpowszechniejszy i zasadniczy środek dowodowy składa- jący się na faktyczną podstawę orzeczenia. Zapis zeznań powstaje nie tylko dlatego, że taki jest wymóg formalny, ale przede wszystkim dlatego, że dowód ten ma dalsze zastosowanie i niekiedy wręcz fundamentalne znaczenie w toczącym się postępowaniu. Nie jest więc obojętna jakość takiego protokołu, wierność zapisywanej relacji i sposób jej przekazania. W protokole należy ująć to wszystko, co ściśle jest związane z czynno- ścią przesłuchania świadka, a więc sposób zachowania się świadka, odwo- ływanie zeznań, formy wyrażania się itp. Protokół winien być wiernym odbi- ciem czynności, które są protokołowane. Protokół przesłuchania sporządzony w postępowaniu przygotowawczym, jak i protokół rozprawy powinny zawierać nie tylko udzielane odpowiedzi, ale także stawiane pytania. M. Lipczyńska17 zauważa, że odpowiedź jest wytwo- rem pytania i często dopiero odpowiedź wraz z zaprotokołowanym pytaniem tworzą zrozumiałą całość. Wypowiedzi świadka wciąga się do protokołu z możliwą dokładnością, ale zawsze ostateczną postać redakcyjną nadaje przesłuchujący, oczywiście bez zmiany ich treści. Niewłaściwe utrwalenie przesłuchania uniemożliwia obiektywne dokonanie kontroli prawidłowości postępowania, prowadząc niejednokrotnie do konieczności powtórnego przeprowadzenia czynności, 16 J. M. S t a n i k, Psychologiczna problematyka zeznań, ZNIBPS 1978, nr 19, s. 366. 17 M. L i p c z y ń s k a, Pytania w procesie karnym, Prob. Krym.1963, nr 43, s. 351. Prokuratura i Prawo 2, 2007 85 Z. Niezgoda a tym samym przedłużenia czasu trwania postępowania i zwielokrotnienia jego kosztów. Jednocześnie stwierdzić należy, i uznać za rzecz normalną, że swobodne zeznania świadka nie będą równie fotograficznym odtworzeniem faktów w protokole zeznań. Dokładność nie jest równoznaczna z ujęciem w pisem- ną formę protokolarną wszystkiego, co mówi przesłuchiwany świadek. Do protokołu wciąga się tylko te okoliczności, które są istotne dla danej sprawy karnej. Spornym zagadnieniem w doktrynie jest moment, w którym przesłuchują- cy powinien protokołować zeznania. Jest jednak zgodność co do kwestii, że wyróżnia się tu trzy sposoby co do formy sporządzania protokółów. Pierwszy sposób polega na spisywaniu odpowiedzi świadka, zdanie po zdaniu, czyli po każdym pytaniu. Drugi sposób polega na sporządzeniu pro- tokołu po zakończeniu przesłuchania świadka. Trzeci sposób, to protokoło- wanie po każdym fragmencie zeznań stanowiących pewna zamkniętą całość pewnej kwestii lub problemu. Każdy z wymienionych sposobów protokoło- wania jest właściwy, jeśli zagwarantowana będzie efektywność przesłucha- nia i zgodność z przepisami procedury18. Ostatnią czynnością procesowego sposobu przesłuchania jest podpisanie protokołu zeznań przez osoby uczestniczące w tej czynności procesowej. Zgodnie z art.150 § 1 k.p.k. przed podpisaniem przesłuchujący winien także zapoznać świadka z protokołem czynności, co może się odbyć przez poda- nie protokołu do osobistego odczytania przez świadka lub wyjątkowo po- przez odczytanie treści. Jeżeli świadek zgłasza uwagi do treści zapisu, nale- ży je uwzględnić i dokładnie opisać poprawki w protokole, czyniąc dodatko- we zapisy. Po zakończeniu przesłuchania należy zainteresować się, czy świadek w związku z wezwaniem go nie poniósł jakichś kosztów lub strat (np. utraty zarobku) i sprawy te uregulować bez konieczności upominania się o nie przez samego zainteresowanego. 18 R. G ó r e c k i, Świadek..., op. cit., s. 228. Prokuratura i Prawo 2, 2007 86