Pobierz Kryminologia- spis zagadnien i więcej Poradniki, Projekty, Badania w PDF z Kryminologia tylko na Docsity!
KRYMINOLOGIA – WYKŁAD DLA II ROKU PRAWA - REPETYTORIUM*
(dr Piotr Chrzczonowicz) I****. KRYMINOLOGIA WSRÓD INNYCH NAUK PENALNYCH (DEFINICJE POJĘĆ) Kryminologia – w czysto leksykalnym znaczeniu to nauka o przestępstwie. Z punktu widzenia najbardziej znaczących polskich przedstawicieli tej dyscypliny naukowej - definiowana jest ona jako nauka społeczna zajmująca się badaniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, sprawcy przestępstwa , ofiary przestępstwa , a także instytucji i mechanizmów kontrolnych , które tworzą społeczeństwa dla zapobiegania i zwalczania przestępczości. Nauka prawa karnego – zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, tworzeniem usystematyzowanego zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa. W ramach tej dyscypliny zawiera się również wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena, a także formułowanie propozycji zmian prawa karnego. Wymaga to gromadzenia wiedzy o historii prawa karnego oraz rozwiązaniach ustawodawczych w innych państwach (tzw. metoda komparatystyczna, tj. prawnoporównawcza), przeprowadzania krytycznej analizy orzecznictwa sądowego oraz przeprowadzania empirycznych badań funkcjonowania prawa karnego w praktyce. Wiktymologia (łac. victima – ofiara) – to nauka o ofierze przestępstwa. Abstrahując od szerokiego ujęcia kryminologii (w którym wiktymologia jest jej działem), wiktymologia stanowi jakby jej dopełnienie. Początki tej nauki sięgają lat 40. XX w. Przedmiotem zainteresowań i badań wiktymologii jest zjawisko pokrzywdzenia przestępstwem (wiktymizacji) oraz pokrzywdzony. Wiktymologia koncentruje się w szczególności na badaniu roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza na ustalaniu czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa, oraz metod zapobiegania wiktymizacji. Wśród zadań wiktymologii znajdujemy również formułowanie postulatów co do kreacji i funkcjonowania mechanizmów kompensowania pokrzywdzonym szkód wyrządzonych przestępstwem. Penologia (łac. poena – kara) – etymologicznie penologia jest nauką o karze. Uściślając – chodzi tu o karę kryminalną, a niekiedy również inne środki reakcji karnej (generalnie więc sankcje). W rzeczywistości zatem, mówiąc o penologii, ma się na myśli penologię kryminalną. Nauka ta wkracza często w obszary, którymi zajmuje się nauka prawa karnego, nauka prawa penitencjarnego czy kryminologia. Nie ma jednak wątpliwości, że przedmiotem zainteresowań penologii jest kara – kara jako zjawisko prawne i socjologiczne (fakt prawny i społeczny), stąd penologia nazywana bywa socjologią kary. Penologia zajmuje się analizą celów i skutków kary, jej ewolucją i racją bytu. Interesuje się ona również praktyką wymiaru sprawiedliwości. Nauka o polityce kryminalnej – polityka kryminalna – jej przedmiotem jest działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; zajmuje
się ona zagadnieniem jak najbardziej racjonalnego wykorzystania przysługującego państwu ius puniendi (prawa karania, prawa wymierzenia sprawiedliwości karnej). Obejmuje ona politykę legislacyjną państwa w zakresie tworzenia regulacji prawa karnego czy szerzej - kwestie legislacji w sferze karnoprawnej (zagadnienie kryminalizacji i dekryminalizacji określonych zachowań), a także stosowania prawa karnego – politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar i środków karnych za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. politykę karną ) oraz politykę w zakresie wykonywania kar izolacyjnych, tj. pozbawienia wolności (tzw. politykę penitencjarną ). Polityka kryminalna jest funkcją bieżącej polityki państwa. W powyższym kontekście wypada przywołać definicje pewnych innych pojęć: Kryminalizacja to uznanie jakiegoś czynu za przestępstwo, jak i utrzymywanie przestępczości jakiegoś czynu. Będzie to zarówno tworzenie nowych zakazów przez ustawodawcę, jak i utrzymywanie już istniejących. Penalizacja oznacza zagrożenie czynu karą (utrzymywanie zagrożenia czynu karą). Zagrożenie to nie może nastąpić bez uznania czynu za przestępstwo lub wykroczenie, stąd penalizacja musi następować łącznie z kryminalizacją bądź kontrawencjonalizacją (tj. przekwalifikowanie przestępstwa w wykroczenie). Dekryminalizacja to wyłączenie jakiegoś czynu z kręgu przestępstw. Depenalizacja to uchylenie karalności danego typu czynu. Kryminalistyka – to nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania sprawców przestępstw oraz pozyskiwania, badania i utrwalania środków dowodowych dla celów postępowania karnego. Kryminalistyka zajmuje się poza tym metodami i środkami technicznymi zapobiegania przestępstwom. Penitencjarystyka – nauki penitencjarne – zajmują się różnymi aspektami wykonywania kar ograniczenia czy pozbawienia wolności i innych środków detencyjnych. W obszarze tych nauk mieści się zarówno problematyka prawa penitencjarnego oraz problematyka metod postępowania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieżenia ich degradacji społecznej w trakcie wykonywania kary izolacyjnej Działy kryminologii (według B. Hołysta): Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) – zajmuje się przejawami przestępczości (zaliczamy tu np. dynamikę i strukturę przestępczości, geografię kryminalną i sposoby komunikacji przestępców). Etiologia kryminalna – bada przyczyny przestępczości (czynniki przyczynowe), w tym także osobowość przestępcy oraz zagadnienia wiktymologiczne. Profilaktyka kryminologiczna – obejmuje różnorodne zagadnienia, np. system wychowania i oświaty, kultury, działalność massmediów, skuteczność orzekanych kar, rolę społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości itp. Kryminologia jest dziedziną naukową o charakterze interdyscyplinarnym. Nie posiada ona własnej, autonomicznej metodologii badawczej, a jedynie wykorzystuje metody stworzone w ramach innych dyscyplin o charakterze podstawowym, takich jak np.:
- zachowania przestępne naruszają ogólnie aprobowany w społeczeństwie porządek, co zaburza funkcjonowanie społeczeństwa (istnienie ładu społecznego opiera się na konsensusie – większość społeczeństwa dobrowolnie akceptuje jego istnienie),
- można zapobiegać przestępczości eliminując warunki sprzyjające zachowaniom przestępnym, a więc korygując te cechy człowieka, które wywołują takie zachowanie lub warunki społeczne, w których żyje (korekcjonalizm – cechy, które czynią sprawcę odmiennym od innych – nie-sprawców można starać się korygować; stosowane w przeciwdziałaniu przestępczości środki nie powinny być uważane za odwet, ale za zmierzające do poprawy człowieka; prawo karne ma być środkiem oddziaływania, a nie represji; duży nacisk kładzie się na prewencję szczególną wyrażająca się w potrzebie resocjalizacji),
- obejmuje dwa nurty: biopsychologiczny (paradygmat rodzajów ludzkich) oraz socjologiczny (paradygmat rodzajów otoczenia); pierwszy z nurtów oparł się na założeniu, że niektóre cechy człowieka tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych – cechy te można ustalić, wyodrębnić; istnieje możliwość wykrycia związku przyczynowego pomiędzy taką cechą a określonym zachowaniem się; drugi z nurtów oparł się na założeniu, że na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne; niekorzystne warunki społeczne powodują zachowania antyspołeczne, w tym przestępne, a nawet mogą wykształcić u jednostki tendencję do takich zachowań; można ustalić, jaki czynniki społeczne powodują zachowania m.in. przestępne; usunięcie lub ograniczenie siły oddziaływania tych czynników pozwala skutecznie przeciwdziałać przestępczości,
- rozwija się w drugiej połowie XIX w.; przedstawicielami są: Cesare Lombroso, Raffaele Garofalo, Enrico Ferri. Kryminologia antynaturalistyczna:
- przestępczość bierze się z konfliktów przenikających społeczeństwo, a mających swe źródło w sprzeczności interesów między grupami społecznymi, jak i między jednostkami (opierała się na konfliktowej wizji społeczeństwa i prawa karnego – prawo karne jest instrumentem używanym w konfliktach społecznych przez strony konfliktu; przestępczość jest skutkiem określonego przebiegu procesów społecznych),
- normy prawne, które określają zachowania uznane za przestępne, są ustawiane w interesie tych warstw społecznych, które w społeczeństwie dominują,
- normy prawne stosowane są jako środek dyscyplinowania jednostek, zwłaszcza znajdujących się u dołu drabiny społecznej; naznaczonym jako przestępca może zostać każdy, niezależnie od tego, czy naruszył normę prawną czy nie,
- zapobieganie przestępczości polegać może jedynie na zmianie sposobu stanowienia (depenalizacja, dekryminalizacja) oraz stosowania norm karnoprawnych, a więc na łagodzeniu ujemnych skutków istnienia prawa karnego, nie zaś na korygowaniu (resocjalizacji, poprawianiu) przestępców,
- w obrębie tego nurtu wyróżnia się teorię naznaczenia społecznego (etykietowania, stygmatyzacji), teorie konfliktu społecznego (procesy naznaczenia społecznego wywoływane są przez konflikty społeczne, co oznacza, że tworzenie i egzekwowanie prawa karnego związane jest z instytucją władzy i nierównym dostępem do niej) oraz nurt fenomenologiczny (przedmiotem zainteresowania są tu społeczne funkcje prawa karnego; próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy oficjalne cele prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości pokrywają się z celami rzeczywistymi, realizowanymi przez instytucje ścigania i wymiaru sprawiedliwości),
- rozwija się w latach 60. i 70. XX w.
Kryminologia (neo) klasyczna:
- przestępstwo jest zachowaniem stanowiącym akt wolnej woli człowieka, a więc człowiek jest za to zachowanie odpowiedzialny (każdy człowiek, w tym przestępca, jest jednostką racjonalną, która świadomie dokonuje wyboru pomiędzy alternatywnymi sposobami zachowania się; myślenie o przestępcy bazuje na indeterministycznej koncepcji człowieka, zakładającej, że przestępca jest jednostką normalna, niczym nieróżniącą się od innych, świadomie wybierającej zło; każdy jest potencjalnym przestępcą),
- kara wymierzona za przestępstwo jest zarówno sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło, jak i sposobem powstrzymywania ukaranego oraz innych jednostek przed popełnianiem przestępstw (kara ma wymiar etyczny i odwetowy; podstawą odpowiedzialności karnej ma być popełniony czyn – koncepcja prawa karnego czynu),
- dominuje pesymistyczna wizja natury człowieka – człowiek jest nie tylko zdolny, ale i skłonny do świadomego wyboru zła, do popełniania przestępstw),
- społeczeństwo musi dążyć do ograniczenia przestępczości, gdyż stanowi ona zagrożenie dla tworzących społeczeństwo jednostek, a tym samym dla społeczeństwa jako całości (bez prawa karnego nie byłoby możliwe istnienie społeczeństwa – nawiązanie do koncepcji umowy społecznej),
- najlepszą metodą zapobiegania przestępczości jest operowanie karą kryminalną, która musi czynić zadość społecznemu poczuciu sprawiedliwości oraz odstraszać potencjalnych sprawców przestępstw (kara ma charakter celowy, służy prewencji generalnej, a zwłaszcza ma odstraszać od dokonywania świadomego wyboru zła)
- nurt kryminologii klasycznej rozwija się w XVIII w. i na początku XIX w.; przedstawiciele: Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Anzelm Feuerbach (kryminologia neoklasyczna powstała w latach
- XX w., będąc wyrazem konserwatywnego podejścia do problematyki przestępczości; stanowiła powrót do założeń kryminologii klasycznej w obliczu przekonania o nieskuteczności opartej na koncepcjach pozytywistycznych polityki kryminalnej, z racji tego, że stanowi ona działalność kosztowną i nie prowadzi do osiągnięcia celu, jakim jest zmniejszenie przestępczości). III. WYBRANE TEORIE KRYMINOLOGICZNE Teorie antropologiczne Teoria „przestępcy z urodzenia” ( Cesare Lombroso ): badania prowadzone na więźniach doprowadziły Lombroso do twierdzenia, że niektórzy ludzie wykazują trwała tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała. „Przestępca z urodzenia” musiał mieć co najmniej sześć takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha), ale także polegających na odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności, etc. Według Lombroso, w zależności od konfiguracji takich cech można by określić, do popełniania jakich kategorii przestępstw wykazuje inklinacje dany osobnik (przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, seksualne, podpalenia). Wrodzoną inklinację do popełniania przestępstw Lombroso początkowo uważał za atawistyczną, potem wskazywał na obciążenia dziedziczne, które wynikają z chorób psychicznych lub alkoholizmu, uwzględniał także wpływ czynników środowiskowych (np.
dominującą w nim warstwą jest warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej. Z warstwy średniej wywodzą się „kontrolerzy społeczni”: nauczyciele, sędziowie, funkcjonariusze policji, kierownicy działów w zakładach pracy. Osoby z warstwy niższej poddawane są ich wpływom. Dla większości z nich przesunięcia w hierarchii społecznej są zablokowane, bo nie mogą oni sprostać wymaganiom dla społecznego awansu (np. wykształcenia, przestrzegania obyczajów przyjętych w warstwie średniej, odpowiedniego słownictwa). Są one świadome znaczenia sukcesu i społecznego awansu i jednocześnie pozbawione możliwości zaspokojenia wynikłych stąd potrzeb w sposób akceptowany przez wywodzących się z warstwy średniej kontrolerów społecznych. Młodzież z warstwy niższej ma istotne problemy przystosowawcze, co prowadzi do odrzucenia norm i wartości hołubionych w warstwie średniej i wykreowania norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w sposób odmienny od wskazywanego przez warstwę średnią. Tacy ludzie tworzą często własne środowisko rozwijające postawy wrogie wobec dyskryminujących ich wartości i norm – subkulturę negatywistyczną wobec kultury dominującej warstwy średniej. Negatywizm tej subkultury przejawia się w jej nieutylitarności – działaniu nie dla osiągnięcia określonej korzyści, lecz dla samego działania (kradnę nie dla uzyskania korzyści z kradzieży, ale dla satysfakcji z tego tytułu). W grę wchodzi często chęć szkodzenia innym, czyli złośliwość: bezmyślne niszczenie mienia, śmiecenie, demonstracyjne przełamywanie zakazów, czerpanie zadowolenia z przykrości wyrządzonej innym ludziom. Według Cohena, zachowanie przestępcy jest prawidłowe z punktu widzenia standardów jego subkultury, a dokładniej – ponieważ jest sprzeczne z normami przyjętymi w szerszej kulturze. W ujęciu cohenowskim zachowanie kryminalne stanowi reakcję na wymuszanie przez warstwę średnią stosowania się do przyjętych przez nią wartości i norm. Teorie uczenia się zachowań przestępnych Teoria zróżnicowanych powiązań , autorstwa Edwina Sutherlanda , podjęła starania opisu mechanizmu wyboru określonego zachowania. Obejmuje ona dziewięć następujących stwierdzeń: 1) Zachowanie przestępcze jest wyuczone – nie jest wrodzone, lecz wymaga, jak każda działalność, stosownego wyszkolenia; 2) Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się ; 3) Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach – czyli w grupach pierwotnych, co oznacza że środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania. 4) Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje: techniki popełniania przestępstw (tak proste, jak i skomplikowane) oraz specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw. 5) Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących – łączy się to z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo wśród osób dopuszczających naruszanie takich norm. 6) Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa. Ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się
z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia się od wzorców zachowań antykryminalnych. 7) Zróżnicowane powiązania mogą różnić się częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością – czynniki te mogą wpływać na pojawienie się zachowań przestępnych i nieprzestępnych. 8) W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się – nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo.
- Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości – by zdobyć pieniądze złodziej kradnie, a uczciwy robotnik pracuje w pocie czoła. Teoria społecznego uczenia się autorstwa Alberta Bandury zawiera twierdzenia ukazujące psychospołeczny mechanizm leżący u podstaw zachowań przestępnych. Jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniem, musi je zaobserwować i zapamiętać, ewentualnie także nabyć potrzebne umiejętności. Tak wyuczone zachowania mogą jednak nigdy nie zostać podjęte, gdyż uruchamiają je dopiero odpowiednie bodźce wyzwalające, np. frustrujące, wywołujące ujemne emocje, związane z dążeniem do uzyskania określonej korzyści, etc. Teoria technik neutralizacji autorstwa Greshama Sykesa oraz Davida Matzy. Zajmuje się ona stosowaniem argumentacji służących usprawiedliwianiu zachowań przestępnych, a argumentacje takie trzeba sobie przyswoić i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci zakwestionowali pogląd o tworzeniu się subkultur przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż w ich opinii istnienie takiego zarzewia przestępczości wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie. Uważają oni, że młodzież popełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiana postępowania niezgodnego z tym systemem. Działający nie zaprzecza, że jego czyn jest naganny, wskazuje jednak na okoliczności, które pozwalają mu na zneutralizowanie zinternalizowanej normy. Techniki neutralizacji opisane przez wspomnianych autorów to:
- zaprzeczenie odpowiedzialności (sprawca np. wskazuje, że wychował się w rozbitej rodzinie, która nie dała mu dobrego życiowego startu);
- zaprzeczenie bezprawia (sprawca uważa, że jego zachowanie nie wyrządziło nikomu krzywdy, że ewentualna krzywda jest niewielka – bo „na biednego nie trafiło”);
- zaprzeczenie (odrzucenie) ofiary (sprawca jest przekonany, że ofiara jego zachowania zasłużyła sobie na takie potraktowanie – lichwiarz zasłużył sobie na to, by go okraść, homoseksualista – jako że jest zboczeńcem – słusznie został pobity, nie dbająca o męża zona zasługuje na brutalne potraktowanie – czasem sprawca „wchodzi w skórę” Robin Hooda – uważa, że urzeczywistnia sprawiedliwość i nie przejmuje się regulacjami prawnymi;
- potępienie potępiających – sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, zwłaszcza zaś ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. że policja jest przekupna i brutalna.
Stan ładu społecznego, powszechnego poszanowania dla reguł społecznego współdziałania, to stan nomii. Jego przeciwieństwem jest stan anomii , która występuje przede wszystkim w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych (uznawane dotąd zasady tracą wówczas swój autorytet, następuje dezorientacja co do tego, czym się należy kierować, wobec czego do głosu dochodzą naturalne ludzkie skłonności). Anomię pojmować więc należy jako stan braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne, a co zakazane (braku stabilnych, respektowanych norm), ale w wymiarze zbiorowym, nie jednostkowym. Anomię cechuje rozchwianie struktury normatywnej. Teoria Travisa Hirschiego. Uznawał on, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej (ang. social bond ), gdyż zmniejsza to gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. Wyróżniał on następujące elementy więzi społecznej:
- przywiązanie – polega na pozytywnym związku emocjonalnym z osobami z bliskiego otoczenia, z czym z kolei wiąże się wyczulenie na ich zalecenia, oczekiwania, dostarczane przez nich wzorce postępowania;
- zaangażowanie – wynika z uczestnictwa w działalności, którą uważa się za ważną, a popełnienie przestępstwa mogłoby tę partycypację zakwestionować lub zniweczyć;
- zaabsorbowanie – wynika z udziału w działalności zgodnej z prawem, o nie zostawia miejsca na działalność przestępczą ani nie stwarza dla niej okazji;
- przekonanie – związane jest z gotowością do przestrzegania norm prawnych, co wynika z akceptacji tych norm; stopień przekonania bywa różny – im niższy, tym większe jest prawdopodobieństwo zachowania sprzecznego z normami prawnymi. Brak lub osłabienie któregokolwiek z elementów tworzących więź społeczną może prowadzić do zachowań przestępnych. Po rozpadzie więzi – przestępstwo jest już tylko zwykłą konsekwencją tego stanu rzeczy. Antynaturalistyczna teoria naznaczenia społecznego ( stygmatyzacji , etykietowania , ang. labelling theory ) – jej początki sięgają lat 50. ubiegłego wieku – refleksja dokonywana jest tu na płaszczyźnie, na której centralną pozycję zajmują nie tyle same zachowania dewiacyjne czy przestępcze, co społeczna reakcja na te zachowania. W ramach teorii naznaczenia społecznego wyróżnia się:
- koncepcję dewiacji wtórnej Edwina Lemerta ;
- koncepcję outsiderów Howarda S. Beckera ;
- koncepcja naznaczenia społecznego Edwina M. Schura ;
- koncepcję dewiacji Davida Matzy ; - koncepcję wartościowania Fritza Sacka; Lemert sformułował i rozróżnił pojęcia dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej. W jego ujęciu: - dewiacja pierwotna – to po prostu fakt naruszenia jakiejś normy (sam fakt naruszenia normy, a przede wszystkim przyczyny tego nie stanowią jednak dla Lemerta przedmiotu szczególnego zainteresowania, jako że nie mają one większego wpływu na „ja” jednostki, jej samoocenę);
- dewiacja wtórna – konsekwencje społecznej reakcji pojawiającej się w chwili uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne – te konsekwencje, które określić można by jako reakcję jednostki (uznanej za dewianta czy przestępcę) na społeczną reakcję wobec jej zachowania się. Oznacza to, że konsekwencją
naruszenia jakichś norm społecznych, a raczej uznania przez grupę, że takie naruszenie nastąpiło, jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja , czyli proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości. Jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społecznej jest nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, narkomanów, homoseksualistów, złodziei, zabójców, etc. Z momentem nadania jednostce danej etykiety, co znajduje wyraz m.in. w zmianach postaw i zachowań otoczenia w stosunku do tej osoby, zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej. Rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki, dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, dziedzicznie czy w inny sposób. Pojęcie jaźni odzwierciedlonej ( looking-glass-self ), wprowadzone zostało do socjologii i psychologii społecznej przez Charlesa H. Cooley’a. Jego istota opiera się na spostrzeżeniu, że każda jednostka ma jakieś zdanie o sobie samej, posiada jakąś samoocenę, która wywiera istotny wpływ na jej zachowania. Zasadniczy wpływ – w opinii Cooley’a na kształtowanie się „ja” każdej jednostki mają wyobrażenia tej jednostki na temat tego, co sądzą o niej inni (w tym przede wszystkim autorytety). Naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie jej jako dewianta prowadzi do tego, że zaczyna ona wierzyć, iż rzeczywiście jest ona tym, za kogo uznało ją otoczenie: dewiantem, odmieńcem, gorszym. Dewiacja jest tu traktowana jako status przypisany jednostce w procesie społecznego jej naznaczenia jako dewianta. Koncepcja Howarda S. Beckera - dewiacyjność stanowi cechę pewnych zachowań, a cecha ta jest konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu takiego znaczenia (określenia go jako dewiacyjne). „Dewiantem jest osoba, do której z powodzeniem przyłożono taką etykietę. Zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie tak naznaczają” (H.S. Becker). W takim ujęciu kryterium dewiacyjności zachowania przestaje być fakt naruszenia tak czy inaczej rozumianej normy społecznej, a staje się nim społeczna reakcja na dane zachowanie. Brak reakcji (nawet przy naruszeniu pewnej normy) oznacza, że nie ma mowy o zachowaniu dewiacyjnym, a reakcja (której źródłem nie jest naruszenie żadnej normy) decyduje o tym, że mamy do czynienia z dewiacją. Becker rozwinął koncepcję kształtowania się socjologicznych mechanizmów tzw. karier dewiacyjnych (tj. utrwalania się u osób, którym otoczenie nadało etykietę i status dewianta, zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi. Istotą mechanizmu powstawania kariery dewiacyjnej jest to, iż status i rola dewianta zaczynają w percepcji społecznej dominować nad wszelkimi innymi rolami i statusami danej jednostki. Jednostka jest więc traktowana przede wszystkim jako dewiant, niezależnie od innych pełnionych ról społecznych. Koncepcja naznaczenia społecznego Edwina M. Schura ujmuje naznaczenie społeczne ( stygmatyzację ) jako proces składający się z czterech zasadniczych elementów:
W ujęciu pozytywistycznym społeczeństwo składało się z jednej strony z kultury dominującej, będącej zarazem kulturą „zdrową”, oraz z rozmaitych, funkcjonujących na jej obrzeżach podkultur dewiacyjnych traktowanych jako przejawy patologii, „choroby”. Według Matzy nie ma żadnych obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności. Kryteria takie, jeśli w ogóle istnieją, mają rodowód czysto społeczny, są tworami (konstruktami) kulturowymi. Zachowania dewiacyjne powinny być traktowane na zasadzie równouprawnienia z zachowaniami konformistycznymi jako przejawy pluralizmu kulturowego, normatywnego i innego. W takim ujęciu zachowania dewiacyjne traktowane są jako jedna z wielu możliwych adaptacji do rzeczywistości, której nie może jednak znieść konwencjonalne społeczeństwo, chcące „odmieńców” na powrót czynić „normalnymi”. Ujęcie Matzy prowadzi do odrzucenia postulatu postawy korekcyjnej – zmierzającej do tego, aby dewianta wszelkimi możliwymi sposobami przywrócić na łono społeczeństwa, uczynić go na powrót „normalnym”. Dewiacja i dewiant powinni być zaakceptowani takimi, jakimi są. Stąd zatem wynika przekonanie o większej tolerancji społecznej wobec rozmaitych przejawów odmienności i dewiacji (przyznanie prawa do bycia odmiennym). Koncepcja Fritza Sacka – wyrasta ona z tezy o tym, że przedmiotem zainteresowania kryminologii jako nauki nie powinny być zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na te zachowania. Zdaniem Sacka – wobec faktu, że podstawowym kryterium dewiacyjności, przestępności zachowania jest reakcja społeczna, to ona właśnie powinna stanowić zasadniczy przedmiot zainteresowania kryminologii i socjologii dewiacji. Przedmiotem tak pojętej kryminologii powinny być instytucje i mechanizmy szeroko rozumianej kontroli społecznej, w tym zwłaszcza mechanizmy genezy i funkcjonowania prawa karnego. Konflikt społeczny na gruncie kryminologii antynaturalistycznej Koncepcja Georga B. Volda ( teoria konfliktu grupowego ) – w jej ujęciu, w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej. Strony konfliktu poszukują wówczas najczęściej pomocy ze strony państwa w celu obrony swych praw i ochrony interesów. Najczęściej pojawia się to w postaci domagania się stosownego ustawodawstwa, które miałoby zabezpieczyć te wartości i interesy. Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie, uzyskuje korzystny dla siebie kształt i treść prawa, włącznie z decyzjami dotyczącymi kryminalizacji określonych zachowań. Polityczny ze swej istoty proces tworzenia, naruszania i egzekwowania prawa odbija bezpośrednio głęboko zakorzenione i fundamentalne konflikty pomiędzy grupami społecznymi i walkę o kontrolę nad aparatem przymusu państwowego. W ujęciu Volda przestępstwo może więc być traktowane jako zachowanie członka grupy mniejszościowej, wypływające z silnej lojalności grupowej, a pozostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość kryminalizowane. IV. LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ (ANG. FEAR OF CRIME ) Lęk przed przestępczością – częściowo racjonalny, a częściowo nieracjonalny stan zaniepokojenia lub obawy, wywołany przez przekonanie, że jednostka znajduje się w niebezpieczeństwie stania się ofiarą przestępstwa. Zbyt silny lęk może negatywnie oddziaływać na jednostkę, a w szczególności zaburzać jej społeczne funkcjonowanie. Lęk przed przestępczością wpływa również na zaufanie co do zdolności państwa do ochrony
jego obywateli przed przestępczością (zapewnienia im poczucia bezpieczeństwa) i do wymiaru sprawiedliwości, co wywołuje tendencje do proponowania surowszego karania oraz potrzebę samodzielnego chronienia się. Pojęcie to obejmuje kompleks obaw i lęków, odnosząc się do osobistych sądów czy mniemań o naturze i natężeniu przestępczości w okolicy miejsca zamieszkania i samooceny w zakresie własnej podatności na bycie (stanie się) ofiarą przestępstwa. Lęk przed przestępczością może się zwiększać z powodu osobistych doświadczeń wiktymizacyjnych (tzw. wiktymizacja bezpośrednia), wiedzy otrzymanej z drugiej ręki (tzw. wiktymizacja pośrednia), kampanii społecznych i politycznych (dowartościowujących ofiary i piętnujących sprawców), działań polityków i policji, aktywności prywatnych przedsiębiorstw ochroniarskich (sprzedających usługę bezpieczeństwa i urządzenia służące jego zapewnieniu), przedsiębiorstw ubezpieczeniowych i środków masowej komunikacji (zwłaszcza w wyniku nadmiernego informowania o różnych przejawach poważnej przestępczości – np. przestępczości przeciwko życiu i zdrowiu, seksualnej itp., co oddziałuje stymulująco na ludzką wyobraźnię). Lęk przed przestępczością jest najczęściej odbierany jako zjawisko negatywne, problem społeczny, któremu należy jakoś przeciwstawić się. W polskim piśmiennictwie kryminologicznym i wiktymologicznym lęk przed przestępczością jest najczęściej charakteryzowany przez trzy komponenty: 1) odczuwaną obawę przed staniem się ofiarą przestępstwa, 2) ocenę ryzyka takiego zdarzenia oraz 3) podejmowanie zachowań mających zminimalizować to ryzyko lub ewentualne negatywne skutki wiktymizacji. Przez część badaczy jest on rozumiany jako konstrukt składający się z tych trzech komponentów, a więc jako rodzaj psychologicznej postawy, przez innych zaś jako jedynie aspekt emocjonalny, funkcjonujący niezależnie od poznawczych ocen ryzyka i podejmowanych zachowań ochronnych i unikowych. Należy uznać, że może on być z jednej strony w pełni racjonalnym mechanizmem ochrony przed potencjalnym zagrożeniem, z drugiej zaś - także przejawem wysokiego poziomu ogólnego niepokoju, niezwiązanego z realnym zagrożeniem i bardzo utrudniającym normalne funkcjonowanie człowieka. Ludzie o wysokim poczuciu zagrożenia (lęku przed przestępczością) sami ograniczają własną swobodę poruszania się, unikają pewnych miejsc, które uważają za niebezpieczne, nie opuszczają domów czy mieszkań po zmroku, wyposażają domy i mieszkania w różne zabezpieczenia (dodatkowe zamki, urządzenia antywłamaniowe, jak np. alarmy, stosują systemy monitoringu, wynajmują ochronę). Ograniczają oni swoją wolność z nadzieją na poprawę bezpieczeństwa. W społeczeństwach, gdzie poziom lęku przed przestępczością jest wysoki (gdzie istnieje wysokie poczucie zagrożenia bezpieczeństwa), wzrasta podejrzliwość i brak zaufania do obcych, innych (co skutkuje np. brakiem tolerancji), wzrastają postawy represyjne, polegające na braku akceptacji dla liberalnej polityki karnej, na domaganiu się zaostrzania kar, na akceptacji dodatkowych uprawnień policji czy podobnych służb, godzących w prywatność i umniejszających prawa obywatelskie, rośnie akceptacja dla brutalnych działań policji i poparcie dla polityków, którzy zapewniają, że uporają się z przestępczością. Badania nad fenomenem lęku przed przestępczością prowadzone były np. przez Chrisa Hale’a , a w Polsce – przez Pawła Ostaszewskiego. Populizm penalny Populizm penalny to w istocie sposób prowadzenia polityki kryminalnej w duchu populizmu (demagogii). Pojęcie populizmu penalnego wiąże się ze zjawiskiem „punitywności penalnej”, które opiera się na punitywnym nastawieniu do przestępczości i związanym z tym zmniejszonym współczuciem społeczeństwa wobec sprawców
nieuprzywilejowane, choć narażała ona społeczeństwo na poważne koszty (koszty tego typu przestępczości wielokrotnie przewyższają koszty przestępczości skierowanej przeciwko mieniu). VI. PRZESTĘPCZOŚĆ KORPORACYJNA (ANG. CORPORATE CRIME )
- pojęcie to odnoszone jest do przestępstw popełnianych przez wielkie przedsiębiorstwa (koncerny): zanieczyszczanie środowiska, naruszanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy;
- ich cechą jest to, że „uderzają” one w znacznie większą liczbę osób niż tzw. drobna przestępczość;
- różne koncerny mają coraz większy wpływ na życie poszczególnych ludzi, na środowisko naturalne, na rynki finansowe.
- badania Gary’ego Slappera i Steve’a Tombsa pozwoliły ustalić, iż przestępczość korporacyjna jest powszechna i wszechobecna; - ujawniły one sześć rodzajów należących tu przestępstw:
- przestępstwa administracyjne (m.in. patologia, jaką jest biurokracja); 2)przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu (zanieczyszczanie, przekraczanie dopuszczalnych norm);
- przestępstwa finansowe (oszustwa podatkowe);
- przestępstwa przeciwko prawu pracy (zatrudnianie „na czarno”, złe warunki pracy); 5)przestępstwa związane z produkcją (bezpieczeństwo produktów); 6)nieuczciwe praktyki handlowe (fałszywa reklama produktów, nieuczciwa konkurencja) VI. CHARAKTERYSTYKA PRZESTĘPCZOŚCI (POJĘCIA, INSTYTUCJE, PROBLEMY) Zwalczanie i zapobieganie przestępczości jest poważnym problemem społecznym, gospodarczym i międzynarodowym. Społecznym, bo przestępczość utrudnia osiągnięcie naturalnego celu każdej społeczności, jakim jest zapewnienie jej członkom dobrobytu, bezpieczeństwa, zdrowia i rozwoju kultury. Gospodarczym, bo wprowadza zakłócenia w sferze obrotu gospodarczego. Międzynarodowym wreszcie, bo wiele przestępstw wywiera skutek na terytorium więcej niż jednego państwa, spora liczba przestępstw jest wynikiem porozumienia sprawców przebywających w różnych krajach lub rezultatem działalności zorganizowanych międzynarodowych grup przestępczych. Aby móc przestępczość kontrolować, musi istnieć orientacja co do tego, jakie są jej rozmiary, struktura i dynamika. Rozmiar przestępczości – udział zachowań przestępnych w całokształcie działalności członków społeczeństwa. Udział ten jest różny w zależności od tego, czy rozważa się przestępczość rzeczywistą, ujawnioną, stwierdzoną, czy też osądzoną. Struktura przestępczości – przestępstwa można uporządkować według skali wzrastającej społecznej szkodliwości (niebezpieczeństwa). Skalę taką wyznacza wymiar kary, którą zagrożony jest dany czyn przestępny. Uzyskuje się wówczas klasyfikację przestępstw według tzw. ciężaru gatunkowego. Za podstawowe kryterium podziału zbioru
przestępstw dla każdej analizy kryminologicznej przyjmuje się powszechnie przedmiot zamachu przestępnego, określony w kategoriach praktycznego stosowania prawa. Dynamika przestępczości – tempo i kierunek zmian podstawowych cech zbioru czynów przestępnych. Przestępczość – zbiór zdarzeń, które określane są jako przestępstwa. Przestępczość rzeczywista – zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępstwa w danym okresie, na danym terenie lub w określonej zbiorowości. Przestępczość ujawniona – zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane (nie każde przestępstwo wychodzi na jaw, nie dowiadujemy się również o każdym sprawcy przestępstwa). Przestępczość nieujawniona – zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały przez nie zarejestrowane. Dla określenia rozmiarów przestępczości nieujawnionej w kryminologii przyjęto posługiwanie się pojęciem „ciemna liczba przestępstw” – jest to liczba przestępstw nieujawnionych, czyli nie zgłoszonych lub nie zarejestrowanych. Wyraża się ją zwykle w postaci pewnej relacji lub odsetka. Dla obliczenia wartości ciemnej liczby dla całej przestępczości czy też dla konkretnego przestępstwa, musimy dysponować dwiema wielkościami – liczbą przestępstw ujawnionych i liczbą przestępstw rzeczywiście popełnionych. O liczbie przestępstw ujawnionych informacje zawarte są w statystyce policyjnej (w polskiej statystyce policyjnej jest to liczba przestępstw stwierdzonych). Z kolei informacje o liczbie przestępstw rzeczywiście popełnianych zdobywane są z różnych źródeł, przy pomocy różnych metod. Najczęściej informacje o popełnionych przestępstwach uzyskuje się w drodze przeprowadzenia eksperymentu , obserwacji uczestniczącej czy wywiadu. Eksperyment – istotą eksperymentu naturalnego jest wywołanie zjawiska i kontrolowanie go w warunkach naturalnych. Oznacza to, że należy doprowadzić do wystąpienia zjawiska przestępczości i następnie, w zależności od rodzaju weryfikowanych hipotez, kontrolować jego przebieg. Obserwacja uczestnicząca – metoda ta polega na bezpośrednim udziale obserwatora w badanych zjawiskach społecznych. Obserwator włącza się w badany system, podejmując określoną rolę społeczną właściwą dla tego systemu i zachowując się zgodnie z nakazami tej roli. W charakterze obserwatora uczestniczącego badać można funkcjonowanie grup przestępczych, podkultur młodzieżowych, środowisk patologicznych - strukturę, normy postępowania, mechanizmy podejmowania decyzji. Wywiad – to metoda badawcza najczęściej stosowana; przeprowadzany jest on według standaryzowanego kwestionariusza. Odpowiedzi na pytania respondenci udzielają w bezpośredniej rozmowie ustnej, pisemnie bądź telefonicznie. Wywiad można przeprowadzić z pojedynczymi osobami lub grupami osób – wtedy zebrani członkowie grupy wypełniają kwestionariusze równocześnie (badania audytoryjne). W celu uzyskania informacji o przestępczości respondenci odpowiadają na trzy pytania:
Opis statystyczny – polega na przedstawieniu zebranych danych liczbowych w określonej formie (tabele, wykresy) i objaśnieniu ich językiem statystycznym. Przy opisie posługujemy się liczbami bezwzględnymi i stosujemy różne mierniki, które pozwalają na ustalenie pewnych prawidłowości charakterystycznych dla analizowanego zjawiska. Podstawowym źródłem informacji o przestępczości ujawnionej są statystyki kryminalne, a więc zespoły danych, które zbierane, opracowywane i publikowane są przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Aktualnie istnieją cztery rodzaje statystyk kryminalnych:
- statystyka policyjna;
- statystyka prokuratorska;
- statystyka sądowa;
- statystyka penitencjarna. Statystyka policyjna - dostarcza informacji o postępowaniach przygotowawczych, przestępstwach stwierdzonych i podejrzanych o dokonanie przestępstwa (operuje zatem trzema jednostkami obliczeniowymi). Pierwszym rejestrowanym przez statystykę sygnałem o popełnieniu przestępstwa jest decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa) w związku ze zdarzeniem, co do którego zachodzi podejrzenie, że jest przestępstwem. Ostatnim sygnałem, jaki rejestruje ta statystyka, są decyzje o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego. W wyniku prowadzonego dochodzenia lub śledztwa może dojść (ale nie musi) do stwierdzenia przestępstwa i wykrycia jego sprawcy. Przestępstwo stwierdzone – zdarzenie, którego charakter przestępny (posiadanie znamion czynu zabronionego) został w ocenie organu prowadzącego postępowanie potwierdzony wynikami postępowania. Przestępstwo wykryte – przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo. Współczynnik przestępczości – to liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tys. ludności w danym roku (przeliczanie liczby przestępstw stwierdzonych na pewną stałą liczbę ludności umożliwia porównywanie stopnia zakłócenia porządku prawnego w różnych okresach lub na różnym terenie). Obliczany jest on następująco: liczbę stwierdzonych przestępstw w danym roku dzielimy przez liczbę ludności w kraju w tym roku, a następnie mnożymy przez pewną stałą liczbę ludności (100 000). Katalog przestępstw ujmowanych w statystyce policyjnej zbudowany jest w oparciu o przepisy kodeksu karnego i ustaw szczególnych. Statystyka prokuratorska – to sprawozdawczość z działalności prokuratury z zakresu ewidencji spraw oraz czynności procesowych.
Statystyka sądowa – opracowuje ją Ministerstwo Sprawiedliwości. Zawiera dane:
- dotyczące pracy jednostek organizacyjnych sądownictwa (o liczbie wpływających i załatwianych spraw według rodzajów przestępstw, instancjach sądowych, o rodzaju załatwień i orzecznictwie, jak też o wykonywaniu orzeczeń);
- dotyczące niektórych spraw rodzinnych (tzn. prawomocnie orzeczonych rozwodów, alimentów oraz prawomocnych orzeczeń wobec nieletnich;
- dotyczące prawomocnych osądzeń osób dorosłych. Stosowane są w niej trzy jednostki obliczeniowe: 1) sprawa; 2) osądzenie osoby; 3) skazanie osoby. Sprawa: może być różnego rodzaju, np. sprawa karna, sprawa nieletniego. Osądzenie: może mieć postać skazania, warunkowego umorzenia, umorzenia, uniewinnienia, odstąpienia od wymierzenia kary i dotyczy zawsze jednej osoby (jeśli w ciągu roku ta sama osoba stawała przed sądem kilka razy, będzie wykazywana w statystyce tyle razy, ile orzeczeń wobec niej wydano). Skazanie: to orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w danym roku (skazani w danym roku więcej niż raz liczeni są jako dwie lub więcej osób). Jeżeli daną osobę skazano za dwa lub więcej czynów, to w statystyce wykazuje się skazanie za jeden czyn (za przestępstwo zagrożone wyższą karą). Jeżeli sankcje są równe – bierze się pod uwagę przestępstwo, za które wymierzono wyższą karę. Jeśli zagrożenia i orzeczone kary są jednakowe – wykazuje się czyn bardziej o większej społecznej szkodliwości. Współczynnik skazań – liczba skazań w danym roku przypadająca na 10 tysięcy ludności podlegającej odpowiedzialności karnej (tzn. od 17 roku życia). Współczynnik skazań w danym roku obliczamy tak, że ogólną liczbę skazań z tego roku dzielimy przez liczbę ludności kraju powyżej 17 roku życia, a następnie mnożymy przez stałą liczbę ludności ( 000). Statystyka penitencjarna – opracowuje ją Centralny Zarząd Służby Więziennej. Dostarcza ona informacji o osobach umieszczonych w jednostkach penitencjarnych oraz o funkcjonowaniu tych jednostek. Dane zawarte w tej statystyce wyrażane są jedynie w postaci liczb bezwzględnych. Populacja więzienna (osadzonych) – osoby osadzone w aresztach śledczych oraz zakładach karnych. Składają się na nie osoby tymczasowo aresztowane (podejrzani lub oskarżeni, wobec których zastosowano tymczasowe aresztowanie), skazane (prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego) oraz ukarane (zasadniczą lub zastępczą karą aresztu). Podstawową jednostką obliczeniową w statystyce penitencjarnej jest:
- osoba tymczasowo aresztowana;
- osoba skazana;
- osoba ukarana.
