Pobierz Krytyka autorytetu w pedagogice radykalnego humanizmu Ericha Fromma i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity!
Tomasz Bilicki
Uniwersytet Łódzki
Krytyka autorytetu w pedagogice radykalnego humanizmu
Ericha Fromma
Wprowadzenie
Polskie studia pedagogiczne, poza nielicznymi wyjątkami, cały czas zaskakują nieobecnością współczesnych nurtów psychoanalizy. Okres mię- dzywojenny, kiedy pedagogika widziała nadzieję w odkryciach Freuda i jego następców definitywnie przeminął wraz z wybuchem wojny i późniejszym nadejściem komunizmu. Po 1989 roku cały czas zapominamy o możliwości, czy nawet konieczności, uwzględniania odkryć psychologii głębi w pedago- gice. Jednym z krytycznych kontynuatorów Freuda był Erich Fromm, któ- rego refleksje nazywane są często humanistyczną psychoanalizą. Jego poglą- dy na temat zachowań społecznych, uczenia się i nauczania mogą być inspi- racją dla pedagogiki antyautorytarnej, personalistycznej i emancypacyjnej^1. Fromm łączy wiedzę teoretyczną z praktyką terapeutyczną oraz szeroką znajomością współczesnych mu dyskursów. Jego pojmowanie autorytetu jest bardzo ciekawym przykładem krytycznego myślenia o społeczeństwie.
Autorytet a radykalny humanizm
Aby zrozumieć jak ważny jest udział Fromma w dyskusji dotyczącej autorytetu, uzmysłowić sobie należy, iż jego system bywa nazywany rady- kalnym humanizmem. Co należy rozumieć pod tym pojęciem wyjaśnił sam Fromm^2 - jest to poddawanie w wątpliwość wszystkiego, co ma już po- wszechną opinię zdroworozsądkowych i niepodważalnych aksjomatów; jest to umiejętność „ krytycznego kwestionowania wszystkich założeń i instytucji życia społecznego, które w imię zdrowego rozsądku, logiki i ‘normalności’ przemieniły się w
(^1) Por. B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania , Impuls, Kraków 2001, s. 224; M. Rosin, Współczesna pedagogika wobec autorytaryzmu , w: B. Juraś – Krawczyk B., Śliwerski (red.) Pedagogiczne drogowskazy , ,Impuls, Kraków 2000, s. 48-49; H. Zielińska Kostyło, Pedagogika emancypacyjna , w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.) Pedagogika. Podręcznik akademicki , t. 1-2, PWN, Warszawa 2003. (^2) Por. E. Fromm, Przedmowa w: I. Illich, Celebrowanie świadomości , tłum.. A.Gomola, Rebis, Poznań 1994.
Tomasz Bilicki
bożki ”^3. Taki paradygmat zapewne napawa lękiem znaczną część wycho- wawców i instytucji edukacyjnych, dla których autorytet – rozumiany jako osobowy lub instytucjonalny wzór zdroworozsądkowych i niepodważalnych aksjomatów, przymiotów i kompetencji – legitymizuje oddziaływanie na wychowanków. Warto tutaj zauważyć, że radykalny humanizm Fromma i wynikła z niego kontestacja nie jest tyle kwestionowaniem jako takim, ale przede wszystkim twórczym sprzeciwem wobec myślenia pozytywistycznego. „ Wszystko to znaczy, że radykalizm humanistyczny bada każdą ideę i instytucję pod kątem tego, czy pomaga ona człowiekowi bardziej wzrastać i cieszyć się życiem ”^4. Fromm nie ogranicza pojęcia autorytetu jedynie do psychoanalitycznej kate- gorii superego, czy badanej przez szkołę frankfurcką osobowości autorytar- nej (sadomasochistycznej), ale kategoria autorytetu występuje prawie zawsze w kontekście sprzeciwu wobec konformizmu współczesnego społeczeń- stwa; celem tej krytyki jest zawsze przyniesienie zysku człowiekowi przez jego emancypację.
Nieszczęsny dar autorytetów
Posłuszeństwo wobec autorytetów uznaje Fromm za jedną z przy- czyn wojen, kształtowania się patologicznych i nekrofilnych osobowości wielu ludzi (np. Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera)^5 , czy w ogóle oma- miania społeczeństw przez systemy nastawione na wyzysk człowieka (np. państwa totalitarne, jak nazistowskie Niemcy). Fromm uzależnia rozwój ludzkości od zdolności do okazywania nieposłuszeństwa wobec autoryte- tów, szczególnie tych uznających wszelką zmianę za nonsens. Twórca hu- manistycznej psychoanalizy zdaje sobie sprawę, że nieposłuszeństwo auto- rytetom jest jednak bardzo trudne, gdyż człowiek ma mechaniczną tenden- cję do uciekania od wolności. Przejawia się to całkowitym wycofaniem ze świata, albo znaczącym przerostem osobowości, albo – co jest najczęściej spotykane – przyjmowaniem barw ochronnych (jednostka przestaje być sobą i w pełni adaptuje się do wzorów kulturowych). W tym ostatnim przy- padku człowiek staje się niczym więcej jak tylko konformistycznym automa- tem podległym autorytetom. Rozważając zjawisko mechanicznego konformizmu i podległości au- torytetom, Fromm przedstawia odróżnienie myślenia prawdziwego od po-
(^3) Tamże, s. 6. (^4) Tamże, s. 7. (^5) Por. E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności ,tłum. J.Karłowski, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2002.
Tomasz Bilicki
zmu i charakteru autorytarnego, który przejawia się kategoryzowaniem świa- ta na dwie części: posiadający władzę i pozbawieni władzy; władza fascynuje osobę o charakterze autorytarnym dla samej władzy, zaś pozbawieni władzy od razu wyzwalają pogardę. Nie ma miejsca dla żadnej równości.
Etyka humanistyczna a autorytarna
Dla Fromma etyka humanistyczna stoi w opozycji to etyki autorytar- nej, która oparta jest na autorytecie stwierdzającym, co jest dobre a co złe oraz ustanawiającym prawa i normy postępowania. W etyce humanistycznej dawcą i podmiotem norm jest sam człowiek. Fromm pisząc o etyce wyraź- nie odróżnia autorytet racjonalny od nieracjonalnego. Źródłem tego pierw- szego jest kompetencja osoby. „ Jej autorytet opiera się na racjonalnych podstawach i nie wywołuje irracjonalnego lęku tak długo i w takim stopniu, w jakim może kompe- tentnie pomóc, a nie zdominować. Racjonalny autorytet nie tylko przyzwala na własne sądy, ale wymaga nieustannych dociekań i krytyki ze strony osób mu podporządkowa- nych (...) ”^9. Źródłem irracjonalnego autorytetu, w połączeniu z którym Fromm stosuje określenie etyki autorytarnej, jest natomiast zawsze władza nad ludźmi, a wszelka krytyka autorytetu jest zakazana. Etyka autorytarna, w odróżnieniu od etyki humanistycznej, odmawia człowiekowi zdolności do odróżniania dobra od zła. Źródłem norm jest autorytet sytuujący się ponad człowiekiem, oparty na lęku przed autoryte- tem, poczuciu słabości i podporządkowaniu podległych osób. O tym, co jest dobre a co złe, autorytet taki decyduje mając na względzie przede wszystkim swój własny interes – jest to etyka wyzysku. Krytyka etyki autory- tarnej nie oznacza wcale popularyzowania subiektywizmu. Etyka humani- styczna jest bowiem zdaniem Fromma oparta na naturze człowieka wyzna- czającej jasne, obiektywne kryteria odniesienia – „ (...) dobrem w humanistycznej etyce jest afirmacja życia, rozwijanie mocy człowieka; cnotą – odpowiedzialność za swą własną egzystencję. Zło jest sparaliżowaniem mocy człowieka; występek to brak odpo- wiedzialności za siebie ”^10. Zdaniem Fromma etyka autorytarna jest bardzo prosta, gdyż o dobru i złu decydują autorytety. Większy problem jest w przypadku etyki humani- stycznej, w której człowiek jest jedynym sędzią wartości. Łatwo tutaj o pu- łapkę hedonizmu, który pojęcie wartości sprowadził do przyjemności. Fromm przyznaje, że osiągnięcie rzeczy prawdziwie wartościowych może być trudne, a nawet nieprzyjemne. „ Etyka humanistyczna zdecydowanie postuluje,
(^9) E. Fromm, Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki , tłum. R.Saciuk, Wydawnictwo Nau- kowe PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s. 16. (^10) Tamże, s. 24-25.
Krytyka autorytetu w pedagogice radykalnego humanizmu Ericha Fromma
aby szczęście i radość uznać za cnoty kardynalne, ale czyniąc to, stawia zarazem przed człowiekiem nie najłatwiejsze, lecz najtrudniejsze zadanie – trud pełnego rozwoju jego produktywności ”^11.
Wychowanie do posłuszeństwa
Fromm zauważa, że podstawy do odróżniania dobra od zła kształtują się w dzieciństwie i to wcześniej, niż dziecko pozna rozumowo znaczenia tych pojęć. Sądy wartościujące dziecka są formowane przez reakcje znaczą- cych ludzi. „ Lęk przed dezaprobatą oraz potrzeba akceptacji wydają się najpotężniej- szymi i prawie wyłącznymi pobudkami osądu etycznego. Ten silny nacisk emocjonalny powstrzymuje dziecko, a potem dorosłego od zadawania krytycznych pytań, czy ‘dobry’ w sądzie wartościującym znaczy dobry dla niego, czy też dobry dla autorytetu ”^12. W tym kontekście posłuszeństwo jest cnotą, a nieposłuszeństwo grzechem. Celem sumienia autorytarnego jest tutaj zadowolenie autorytetu, które z kolei wy- wołuje poczucie aprobaty i zażyłości z autorytetem. Największym wykro- czeniem przeciwko autorytetowi jest bunt, w tym krytykowanie go i kwe- stionowanie jego poczynań oraz próba upodobnienia się do autorytetu, gdyż to grozi jego wyjątkowości. Fromm zauważa problemy z tym związane w kontekście relacji rodzi- cie – dziecko. „ (...) Zdarza się, iż rodzice chcą, aby ich dzieci były ‘użyteczne’, aby wynagrodziły im to, czego w ich życiu zabrakło. Jeżeli sami rodzice nie odnoszą sukce- sów, sukces powinny osiągnąć dzieci, aby dać rodzicom zastępczą satysfakcję”^13_. Jest to częsta przypadłość dominujących rodziców, bazujących w szczególności na poczuciu winy u dziecka i jego zależności. „Najbardziej skutecznym środkiem osłabienia woli dziecka jest wzbudzenie w nim poczucia winy_ ”^14. Fromm ubolewa, iż liberalny i postępowy system wychowania nie zmienił tego stanu rzeczy. „ Jawny autorytet został zastąpiony autorytetem anoni- mowym, jawne rozkazy – ‘naukowo dowiedzionymi’ formułami; zamiast rozkazu – ‘ nie rób tego’, weszła perswazja – ‘nie będziesz chciał tego robić’. W rzeczywistości ano- nimowy autorytet pod wieloma względami może być nawet bardziej represyjny od autoryte- tu jawnego. Dziecko nie uświadamia już sobie, że ktoś nim dyryguje (...), więc nie ma się komu przeciwstawić i wykształcić w sobie poczucia niezależności. Raczone pochlebstwa- mi, przekonywane w imieniu nauki, zdrowego rozsądku i współpracy z rodzicami – dziecko nie jest już w stanie wystąpić przeciwko tak obiektywnym zasadom ”^15. Potem
(^11) Tamże, s. 157. (^12) E. Fromm, Niech się stanie człowiek ..., j.w., s. 17. (^13) Tamże, s. 127. (^14) Tamże, s. 129. (^15) Tamże, s. 129-130.
Krytyka autorytetu w pedagogice radykalnego humanizmu Ericha Fromma
niem krytyki nie jest denuncjonowanie ideałów, ale pokazanie, jak przekształcają się w ideologie, oraz krytyka ideologii w imię zdradzonego ideału ”^20. Historia pedagogiki oraz praktyka wychowania cały czas pokazuje nam jak często rozmaite ide- ologie w imię nieuświadomionych lub co gorsze zakamuflowanych celów krzywdzą człowieka, naruszając jego godność, prawa i wolności, powodując fizyczną i psychiczną szkodę. Fromm często ubolewa, że psychoanaliza – teoria radykalna i krytycz- na – służy tylko terapii rozumianej jako przystosowywanie się jednostki do rzeczywistości, nie dotykając nawet prawdziwych problemów np. alienacji i braku twórczych zainteresowań. Czas, aby pedagogika zaczęła ubolewać nad sobą samą i zdemistyfikowała rolę autorytetów w wychowaniu. Chociaż pedagogika radykalnego humanizmu ze swoją absolutną krytyką konformi- zmu i demistyfikacją ideologii może napawać nas pewnym lękiem, powinni- śmy się z nią zmierzyć dla dobra człowieka. Pedagodzy BĘDĄCY autoryte- tami nie mają się czego lękać.
Criticism of authority in the Erich Fromm‘s pedagogy of radical humanism Polish pedagogical studies, with a few exceptions, still discount contemporary trends in psychoanalysis. Erich Fromm was the critical followers of Freud. His thoughts are often called humanistic psychoanalysis or radical humanism. Fromm is calling into question the universal opinions and theories. Fromm does not limit the concept of authority only to the psychoanalytic category of the superego or authoritarian personality (sadomasochistic), examined by the Frankfurt School. Fromm’s category of authority is almost always used in the context of opposition to conformism of contemporary society. Although Fromm criticizes the authority, not all relations of authority – subordinate are pathological. For example good teacher does not HAVE authority, but his IS authority; this relation is free from the exploitation of people. The pedagogy of radical humanism critisizes conformity and demystifies lot of antihumanistic ideologies. The understanding of Fromm’s authority concept is a clue to resolve many contemporary educational problems.
(^20) E. Fromm, Zerwać okowy iluzji , j.w., s. 179.
