Pobierz Kryzys i upadek republiki i więcej Publikacje w PDF z Historia tylko na Docsity!
Kryzys i upadek republiki
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. I, rozdz. 43. Źródło: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, ks. XIII, rozdz. 55. Źródło: Gajusz Salus usz Krispus, Wojna z Jugurtą, rozdz. 86. Źródło: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, ks. XIII, rozdz. 27. Źródło: Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, Tyberiusz Grakchus, rozdz. 18–19. Źródło: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, ks. XIII, rozdz. 8–11. Źródło: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, ks. XIII, rozdz. 7. Źródło: Boski Juliusz, [w:] Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów, rozdz. 20. Źródło: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, ks. XIII, rozdz. 100.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Twoje cele
Przeanalizujesz przyczyny upadku republiki rzymskiej. Określisz znaczenie armii rzymskiej w polityce wewnętrznej Rzymu. Opiszesz, czego dokonał Juliusz Cezar i jak jego postać odcisnęła się na dalszej historii Rzymu.
Przeczytaj
Postępujący kryzys wewnętrzny
W drugiej połowie IV i w III w. p.n.e. ewolucja ustroju rzymskiego polegała na stopniowym wzroście znaczenia senatu. Najważniejszymi senatorami byli ekskonsulowie i inni dostojnicy, którzy zakończyli sprawowanie swoich urzędów. Senat miał prawo dyskutować nad problemami postawionymi przez konsula lub trybuna plebejskiego zwołującego sesję.
Cyceron potępia Katylinę, fresk przedstawiający XIX-wieczne wyobrażenie rzymskiego senatu autorstwa Cesare Maccariego, namalowany w siedzibie włoskiej izby wyższej w Palazzo Madama w Rzymie. Lucjusz Sergiusz Katylina to zubożały rzymski arystokrata, który zorganizował spisek celem przejęcia urzędu konsula. Słynny mówca i polityk Cyceron, urzędujący wtedy konsul, miał być jedną z ofiar zamachu, ale udało mu się wyjść z niego cało. Następnego dnia na posiedzeniu senatu ujawnił zamiary Katyliny. Cyceron był zwolennikiem republiki i uważał, że przejęcie władzy przez spiskowców przyniesie chaos i anarchię. Katalina zaś, który był z ukrycia wspierany przez Cezara i Krassusa, stworzył program reform zorientowany na zmniejszenie długów, cieszył się więc poparciem wykluczonych – biednych, zadłużonych, weteranów wojennych. Źródło: 1889, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wielkie zyski z rzymskich podbojów płynęły przede wszystkim do kies wodzów (obecnych i byłych konsulów) i senatorów. Ci inwestowali pieniądze w ziemię w Italii, gdzie tworzyli latyfundia – wielkie majątki ziemskie. Doprowadziło to do drastycznego zmniejszenia stanu posiadania rolników i co za tym idzie – kryzysu armii rzymskiej. ponieważ obywatelskie wojsko rzymskie rekrutowało się z samodzielnych gospodarczo chłopów. Bezrolni obywatele przybywali do miasta Rzymu i zasilali szeregi warstwy zwanej proletariatem (od łac. proles – potomstwo, gdyż tylko to mogli dać państwu ludzie niepłacący podatków).
wodzów armii. Zawodowi żołnierze często czuli się bardziej związani z nimi niż z republiką. Ponadto istotnym motorem działań wodzów stało się dążenie do zapewnienia ziemi weteranom. W 101 r. p.n.e. Mariusz na czele zreformowanej armii pokonał germańskie plemiona Cymbrów i Teutonów, które przez parę lat grasowały w północnej Italii.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18DfU0oR
Film nawiązujący do treści materiału Kryzys i upadek republiki.
Obóz rzymski. Armia rzymska w ciągu wieków swojego funkcjonowania wykształciła stałe procedury postępowania. Jedną z nich było zakładanie obozów według przedstawionego na tym planie schematu. Zastanów się, dlaczego w rozstawianym obozie zawsze znajdowało się forum.
Wpływ podbojów rzymskich na sytuację polityczną
Kolejnym znakiem kryzysu stał się w 91 r. p.n.e. bunt italskich sprzymierzeńców Rzymu, którzy domagali się przyznania im obywatelstwa rzymskiego. Italikowie mieli wyraźną przewagę militarną, senat przyznał więc obywatelstwo wiernym sojusznikom, a później tym Italikom, którzy w ciągu sześciu miesięcy przejdą na stronę Rzymu. Nieugiętych buntowników – zwłaszcza
plemię Marsów – pokonał w 88 r. p.n.e. Lucjusz Korneliusz Sulla.
Nadanie obywatelstwa Italikom znacznie pomnożyło liczbę obywateli. Mieli oni jednak niewielką szansę uczestniczenia w życiu politycznym Rzymu, gdyż wymagało ono osobistego udziału w zgromadzeniach. Ustrój republikański, ukształtowany jeszcze w czasach, gdy Rzym był tylko miastem, w warunkach imperium zupełnie się już nie sprawdzał.
Reforma wojska uczyniła z armii zawodowej sprawne narzędzie w rękach wodzów. Fakt ten, jako pierwszy, próbował wykorzystać sam reformator, Mariusz. W latach 80. I w. p.n.e. doszło do wojny domowej między nim a Sullą. W trakcie walk Mariusz zmarł. W 82 r. p.n.e. Sulla zdobył Rzym, wymordował większość przeciwników i wymusił na senacie nominowanie go na dyktatora na czas nieokreślony. W 79 r. p.n.e. sam jednak ustąpił z tego urzędu.
Mapa imperium rzymskiego w I w. p.n.e. Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie historicair, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Insygnia legionów rzymskich. Takie znaki wojskowe zatknięte były na drzewcu, poniżej zaś przytwierdzano kawałek sukna z numerem danego legionu. Jakie symbole możesz zidentyfikować? Źródło: Racinet, Albert, Wikimedia Commons, domena publiczna.
ludowych (popularów) w Rzymie. W 60 r. p.n.e. wraz z Krassusem i Pompejuszem utworzył triumwirat (łac. trium – trzech, virum – mężów), aby sprawować kontrolę nad państwem rzymskim. Był to kolejny przypadek pogwałcenia ustroju republikańskiego. Triumwirowie wyznaczali sobie różne zadania. W latach 58–52 p.n.e. Cezar dokonał podboju całej Galii, Krassus natomiast wyprawił się na Wschód przeciw Partom – wschodnim sąsiadom imperium, ale w 53 r. p.n.e. poniósł klęskę i zginął.
Po śmierci Krassusa Pompejusz został jedynym konsulem i zaczął okazywać jawną wrogość Cezarowi. W 49 r. p.n.e. Cezar, mając do dyspozycji legiony, z którymi podbił Galię, przeprawił się przez rzekę Rubikon – północną granicę Italii, której wodzom nie wolno było przekraczać z wojskiem – i zajął Rzym. Pompejusz uciekł na Wschód, a Cezar został dyktatorem i panem Zachodu. Wojna między byłymi triumwirami rozstrzygnęła się w 48 r. p.n.e. w bitwie pod Farsalos w greckiej Tesalii. Cezar pokonał tam wojska Pompejusza, podporządkował sobie Wschód i stał się jedynym władcą imperium.
Drugi triumwirat. W stronę jednowładztwa
Władza Cezara nad Rzymem napotykała opór ze strony senatorów, którzy obawiając się otwarcie przeciwstawić dyktatorowi, zawiązali spisek. Podejrzewano go bowiem, że chce zostać królem Rzymu. 15 marca 44 r. p.n.e. spiskowcy z Kasjuszem i Brutusem na czele zamordowali Cezara. W odpowiedzi zwolennicy zabitego dyktatora: Marek Antoniusz, Marek Lepidus i Gajusz Oktawiusz zawiązali drugi triumwirat. Dwaj pierwsi byli bliskimi współpracownikami Cezara. Trzeci w chwili śmierci dyktatora miał zaledwie 18 lat, był jednak ciotecznym wnukiem Cezara. Dyktator w swoim testamencie usynowił go i uczynił spadkobiercą, Oktawiusz przyjął wówczas nazwisko Gajusz Juliusz Cezar Oktawian. Po zawarciu triumwiratu cezarianie rozpoczęli walkę z zabójcami dyktatora. Kasjusz i Brutus wraz z większością senatorów uciekli na Wschód. W 42 r. p.n.e. pod Filippi w Macedonii połączone wojska triumwirów odniosły zwycięstwo nad armią wierną senatowi. Zwycięzcy podzielili imperium: Oktawian objął władzę na Zachodzie, Antoniusz na Wschodzie, a Lepidus w Afryce, Italia miała pozostać wspólna.
Zabójstwo Cezara, obraz Vincenza Camucciniego (1805). W dniu idów marcowych, 18 marca 44 r. p.n.e. Juliusz Cezar padł ofiarą spisku przygotowanego przez zwolenników republiki. Kiedy zajął swoje miejsce w teatrze Pompejusza, gdzie obradował senat, podszedł do niego Tiliusz Cymber. Poprosił o łaskę dla wygnanego brata, a następnie ściągnął Cezarowi togę, co było znakiem ataku dla spiskowców. Pierwszy cios zadał Publiusz Serwiliusz Kaska, potem posypały się kolejne ciosy zadane sztyletami, w sumie 23. Ostatni, zadany ręką Marka Brutusa, niedawnego przyjaciela Cezara, okazał się śmiertelny. To wtedy Cezar miał wypowiedzieć słynne słowa: I ty, Brutusie, przeciw mnie? (łac. Et tu Brute contra me.). Miały być one skierowane do Brutusa, a wg innej wersji do adiutanta Cezara, Decimusa Juniusza Brutusa, który również brał udział w zamachu. Niektórzy historycy uważają, że autorem powyższego cytatu jest William Shakespeare (w sztuce Juliusz Cezar; akt III, scena I), a sam Cezar umierając, nie powiedział nic. Kogo przedstawia posąg, u stóp którego zginął Cezar? Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Kolejną wojnę domową rozpoczął Oktawian, zajmując Italię, a następnie odsuwając od władzy Lepidusa. 1 sierpnia 31 r. p.n.e. w pobliżu przylądka Akcjum w zachodniej Grecji flota Oktawiana stoczyła decydującą bitwę z siłami morskimi Marka Antoniusza i jego żony, królowej Egiptu Kleopatry. Starcie pozostało nierozstrzygnięte. Mimo to flota i armia Antoniusza przeszły na stronę Oktawiana. Zapewne był to m.in. efekt ofensywy propagandowej pana Zachodu, który przedstawiał samego siebie jako obrońcę rzymskich wartości walczącego ze zhellenizowanym przeciwnikiem. W 30 r. p.n.e. Antoniusz i Kleopatra oblężeni w Aleksandrii popełnili samobójstwo. Całe imperium oraz Egipt znalazły się w ręku Oktawiana.
Słownik
korupcja
przyjmowanie łapówek przez urzędników lub funkcjonariuszy
Plutarch, Żywoty sławnych mężów, przeł. M. Brożek, Wrocław 1977.
Polibiusz, Dzieje, t. 2, przeł. S. Hammer, Wrocław 2005.
Prezentacja mul medialna
Polecenie 1
Zapoznaj się z prezentacją, a następnie wykonaj polecenia.
Polecenie 2
Na podstawie zamieszczonych wyżej fragmentów źródłowych wykaż związek przyczynowo-skutkowy między kryzysem społecznym republiki rzymskiej a początkiem epoki „wielkich wodzów”.
Źródło: Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. I, rozdz. 43.
Twoja odpowiedź
Film + Sprawdź się
Polecenie 1
Zapoznaj się z filmem, a następnie wykonaj kolejne polecenia.
Film dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DB6vulCK
Film nawiązujący do treści materiału Kryzys i upadek republiki.
Polecenie 2
Wyjaśnij związek między plemionami germańskimi a kryzysem, w jakim znalazła się rzymska republika.
Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z audiobookiem, a następnie wykonaj polecenia.
Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P14bes5b
Gajusz Juliusz Cezar, O wojnie domowej
Cezar przemawia do żołnierzy. Wspomina zniewagi, jakich doznał od swoich nieprzyjaciół w różnych czasach, od ludzi, którzy uwiedli i na złe sprowadzili Pompejusza, podsycając jego zawiść i zazdrosną żądzę sławy, chociaż właśnie Cezar zawsze sprzyjał jego zaszczytom i godnościom i starał się mu ich przysporzyć. Skarży się na tak gorszący przykład, jakim jest dla rzeczypospolitej zastraszenie i przemoc wobec trybunów zakładających weto. Sulla, mimo że ogołocił władzę trybuńską ze wszystkiego, pozostawił im jednak to prawo, Pompejusz zaś, który pragnie uchodzić za odnowiciela utraconych przywilejów, nawet i to zniósł. Ilekroć nakazuje się władzom czujność, by rzeczpospolita nie poniosła szkody, którym to hasłem i dekretem senatu wzywa się lud rzymski do broni, muszą zajść szczególne wypadki: zgubne ustawy, gwałty trybunów, secesja ludu, zajęcie świątyń i wzgórz – podobne zdarzenia w poprzednim wieku opłacali własną zgubą […] Grakchowie. A teraz nic takiego nie zaszło, nawet w myśli nikomu nie postało. Na koniec wzywa Cezar żołnierzy, by od nieprzyjaciół bronili czci i godności wodza, pod którym przez dziewięć lat szczęśliwie służyli państwu, wygrali wiele bitew, uśmierzyli Galię i Germanię. Żołnierze XIII legionu, który był przy nim (ich bowiem ściągnął z początkiem zamieszek, reszta jeszcze nie nadeszła), zakrzyknęli, że są gotowi stanąć w obronie wodza i trybunów ludu.
Poznawszy dobre chęci żołnierzy, rusza z tym legionem do Ariminum i tam się spotyka z trybunami ludu, którzy doń zbiegli. Pozostałe legiony odwołuje z leży zimowych i każe im dążyć za sobą. Zjawia się u niego młody Lucjusz Cezar, którego ojciec był legatem u Cezara. Najpierw mówi o tym, z czym przybył, następnie oświadcza, że ma od Pompejusza prywatne zlecenia. Powiada, że Pompejusz pragnie się oczyścić przed Cezarem, jakoby to, co robi dla dobra rzeczypospolitej, miało być dla Cezara osobistą obrazą. Zawsze interes państwa stawia ponad obowiązki przyjaźni. Cezar też winien z uwagi na swoje wysokie stanowisko poświęcić państwu własne namiętności i gniewy i nie posuwać się w zaciętości wobec swych nieprzyjaciół tak daleko, by chcąc im szkodzić, wyrządzał szkodę rzeczypospolitej. Jeszcze inne tego rodzaju rzeczy mówi na usprawiedliwienie Pompejusza. To samo i niemal dosłownie powtarza pretor Roscjusz, oświadczając, że mówi w imieniu Pompejusza.
輸
Źródło: Gajusz Juliusz Cezar, O wojnie domowej, ks. I, rozdz. 7-11, tłum. J. Parandowski.
Było widoczne, że się to nie przyda na złagodzenie sporu. Cezar jednak, mając przed sobą ludzi odpowiednich do wykonania jego zleceń, prosi ich obu, by skoro mu przynieśli słowa Pompejusza, zechcieli również przekazać Pompejuszowi jego odpowiedź: może się uda małym trudem usunąć wielkie nieporozumienia i całą Italię uwolnić od strachu. U niego honor jest zawsze na pierwszym miejscu i od samego życia ważniejszy. Boleje nad tym, że dobrodziejstwa, jakie mu przyznał lud rzymski, nieprzyjaciele chcą mu wydrzeć, godząc na jego cześć. Skróciwszy mu dowództwo o pół roku, ściąga się go do Rzymu, chociaż lud uchwalił, że może nieobecny kandydować w przyszłych wyborach. Lecz tę ujmę zniósł spokojnie dla dobra rzeczypospolitej. Wysłał pismo do senatu z żądaniem, by wszyscy jednocześnie złożyli broń, ale nawet tego nie uzyskał. W całej Italii odbywają się zaciągi, dwa legiony, które mu odjęto pod pozorem wojny z Partami, zostały zatrzymane, całe państwo jest pod bronią. Do czego to wszystko zmierza, jeśli nie do jego zguby? Pójdzie jednak na wszelkie ustępstwa, wszystko zniesie dla rzeczypospolitej. Niechaj Pompejusz wyruszy do swoich prowincji, niech obaj rozpuszczą wojska, niech wszyscy w Italii złożą broń, niechaj strach odejdzie od społeczeństwa, potem się odbędą wolne wybory, rządy wrócą do senatu i ludu rzymskiego. Żeby to można prędzej załatwić i uświęcić przysięgą, niech albo sam Pompejusz się zbliży, albo jemu pozwoli spotkać ze sobą; w osobistych rozmowach da się pogodzić wszelkie sprzeczności.
Z tymi zleceniami Roscjusz z Lucjuszem Cezarem docierają do Kapui, gdzie zastają konsulów i Pompejusza. Przedstawiają im żądania Cezara. Ci zaś po naradzie dają im odpowiedź na piśmie i polecają doręczyć ją Cezarowi. Treść jej była następująca: Cezar wróci do Galii, ustąpi z Ariminum, rozpuści wojsko; gdy to uczyni, Pompejusz uda się do Hiszpanii. Tymczasem, dopóki Cezar nie da gwarancji, że dotrzyma przyrzeczeń, konsulowie i Pompejusz nie zawieszą poboru żołnierzy.
Było niegodziwością żądać, by Cezar ustąpił z Ariminum i wrócił do swojej prowincji, gdy Pompejusz zatrzymuje i prowincje, i cudze legiony; chcieć, by Cezar rozpuścił wojsko, a samemu robić nowe zaciągi; przyrzekać, że się wycofa do prowincji, a nie określić dnia, którego to nastąpi; w takim wypadku Pompejusz mógłby się nie ruszyć z miejsca przez cały czas konsulatu Cezara, a nie byłoby w tym żadnego kłamstwa ani krzywoprzysięstwa. Odbierało nadzieję utrzymania pokoju i to, że nie było mowy o konferencji i osobistym spotkaniu. Wobec tego Cezar wysyła Marka Antoniusza z Ariminum do Arre um z pięciu kohortami, sam z dwiema pozostaje w Ariminum i postanawia tam odbyć zaciąg; pojedynczymi kohortami obsadza Pisaurum, Fanum, Ankonę.
