„Kultura” i „cywilizacja” – próba korelacji, Streszczenia z Historia

Pobierz „Kultura” i „cywilizacja” – próba korelacji i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity! R O C Z N I K I KULTUROZNAWCZE Tom II – 2011 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ * „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI Próby interpretacji zwi"zków zachodz"cych mi#dzy terminami kultura i cywilizacja maj" bogat" histori#1. Nie wszystkie jednak sposoby rozumie- nia tych relacji wzajemnie si# dopełniaj", wiele z nich jest wzgl#dem siebie rozł"cznych, a nawet przeciwstawnych2. Postawa wobec ich wielo$ci i ró%no- rodno$ci wydaje si# by& dwojaka. Albo bazuje na przekonaniu, %e satys- fakcjonuj"ca wszystkich korelacja kultury i cywilizacji nie ma szansy po- wodzenia, i poprzestaje na potocznym ich rozumieniu lub istniej"cych inter- pretacjach encyklopedycznych3. Albo wyrasta ze sprzeciwu wobec wielo- znaczno$ci wspomnianych poj#& i podejmuje kroki w kierunku przezwyci#- %enia tej sytuacji4. Celem niniejszych rozwa%a' jest próba uporz"dkowania stanowisk wobec relacji zachodz"cych mi#dzy terminami kultura i cywilizacja. Ich pierwsza cz#$& b#dzie dotyczyła historii obu wyra%e' do momentu ich spotkania, na- tomiast kolejna – typologii ich wzajemnych odniesie'. Ks. dr Paweł Tarasiewicz – adiunkt Katedry Filozofii Kultury w Instytucie Filozofii Teo- retycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Katedra Filozofii Kultury KUL, Al. Racławickie 14 GG-038, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] 1 Por. G. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej. Pogl!dy filozoficzno-społeczne Erazma Majewskiego. Katowice: Wyd. U7 2007 s. 9: „Jak pisze Piotr Szydłowski, wprowadzenie na Za- chodzie terminu «cywilizacja» wywołało lawin" publikacji usiłuj!cych wskaza# mo$liwie jedno- znaczne desygnaty obu terminów” [tj. cywilizacji i kultury]. 2 Na przykład K. Krzysztofek wyró%nia sze$& typów relacji zachodz"cej mi#dzy kultur! i cy- wilizacj! (zob. K. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury 1991 s. 15-16), sze$& innych typów wymienia M. Golka (zob. S. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej (do ko%ca XVIII wieku). Sopot: Fundacja na rzecz Polskich Zwi"zków Kredytowych 2003 s. 12), z kolei E. Polak dostrzega a% dwana$cie typów (zob. A. M o d r z e - j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny. „Cywilizacja i polityka” 2009 nr 7 s. 12-13). 3 Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 14. 4 Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 13. KS. PAWEŁ TARASIEWICZ 72 1. SPOTKANIE KULTURY Z CYWILIZACJ& Wiek XVIII dał pocz"tek epoce, która dowarto$ciowała zarówno poj#cie kultury, jak i cywilizacji5. Dopiero wtedy doszło te% do pierwszego spot- kania obu tych terminów. „Dopiero”, poniewa% wcze$niej nie było takiej mo%liwo$ci – funkcjonowała jedynie kultura. Istnienie tej nazwy nie prze- szkodziło jednak cywilizacji wznie$& si# na szczyty popularno$ci sto- sunkowo niedługo po swoim zaistnieniu. Zasadne wydaje si# w tym miej- scu pytanie o okoliczno$ci powstania cywilizacji, a tak%e o zwi"zek tego faktu z kultur!, z któr" ł"czył si# przecie% cały baga% jej wielowiekowej przeszło$ci6. Polskie słowo kultura jest dosłownym przekładem łaci'skiej nazwy cul- tura, si#gaj"cej korzeniami czasów antycznych. Pierwotnie staro%ytni Rzy- mianie u%ywali jej na oznaczenie uprawy roli7. Nast#pnie zacz#li odnosi& to słowo nie tylko do roli, lecz równie% do ludzkiej duszy, uznaj"c w ten spo- sób, %e ludzka natura – po to, aby si# wła$ciwie rozwin"& – potrzebuje podobnego zatroskania jak gleba, w któr" wsiewa si# ziarno. Takiego odniesienia jako pierwszy dokonał ok. 45 przed Chr. Marek Tulliusz Cy- ceron w swoich Rozmowach tuskula%skich (Disputationes Tusculanae, II, 4). Zauwa%ył tam potrzeb# obj#cia kultur" ludzkiej duszy, pisz"c, %e „podobnie jak pole, cho& %yzne, nie mo%e by& urodzajne” bez kultury, tak i dusza bez nauki. Jednocze$nie uto%samił ow" kultur#-nauk# z filozofi", któr" wzorem stoików sprowadzał do etyki. Wyra4nie bowiem zaznaczył, %e kultur" ludz- kich dusz jest filozofia, „która wyrywa z korzeniami wady i przygotowuje dusze do przyj#cia ziarna, powierza im je i zasiewa, aby dojrzawszy przyniosły jak najbardziej obfite owoce”8. Pomimo %e w propozycji Cyce- rona mo%na było odnale4& wiele trafnych intuicji dotycz"cych zagospoda- rowania dynamizmu ludzkiej natury, to jednak analogiczne rozumienie 5 Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13. 6 Por. F. A d a m s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Katolicka. T. III. Red. R. Łukaszyk i in. Lublin: TN KUL 1979 kol. 741: „Tre$& poj#cia cywilizacji wyra%ano do połowy XVIII w. ter- minem… kultura”. 7 N.B. łaci'ska nazwa cultura pochodzi od czasownika colo, col're, colui, cultum ‘uprawia&’. 8 P. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja. Od Cycerona do Konecznego. „Człowiek w Kul- turze” 1998 nr 10 s. 14. Por. z oryginaln" wersj" laci'sk": „Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura fructuosus esse non potest; sic sine doctrina animus […] Cultura autem animi philosophia est: haec extrahit vitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos, eaque mandat his, et, ut ita dicam, serit, quae adulta fructus uberrumos ferant” (M. Tulli Ciceronis Disputationes Tusculanae. Rec. B. Klotz. Lipsk 1835 s. 53). „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 75 Sam termin cywilizacja pojawił si# pierwotnie, tj. około 1732 r., w ter- minologii jurydycznej na oznaczenie postanowienia s"du, na mocy którego proces karny ulegał zmianie na post#powanie cywilnoprawne19. W 1752 r. wspomniany Anne Robert Jacques T u r g o t, przygotowuj"c prac# na temat historii powszechnej, posłu%ył si# tym samym słowem na okre$lenie procesu stawania si# cywilizowanym. Praca Turgota została jednak wydana pó4niej przez kogo$ innego, st"d te% ksi"%kowy debiut słowa cywilizacja w jego pozajurydycznym znaczeniu miał miejsce w 1756 r. na kartach Traktatu o ludzko ci (L’Ami des hommes, ou Traité de la Population) napisanego przez Victora R i q u e t i e g o, markiza de Mirabeau20. Odt"d nazwa cywilizacja zacz#ła zyskiwa& na popularno$ci nie tylko we Francji, lecz tak%e w innych krajach. Na przykład w Anglii pojawiła si# w 1767 r. wraz z prac" Adama Fergusona Esej o historii społecze%stwa obywatelskiego (An Essay on the History of Civil Society), w Niemczech około 1775 r., a w Polsce na po- cz"tku XIX wieku21. 2. TYPOLOGIA RELACJI W połowie XVIII wieku cywilizacja stała si# synonimem kultury i antoni- mem stanu naturalnego. Podobnie jak kultura, tak równie% cywilizacja ozna- czała proces doskonalenia si# człowieka, opanowania sił przyrody i tworze- nia racjonalnych form %ycia społecznego22. Taki pogl"d stał si# punktem wyj$cia francuskiej tradycji operowania kultur! i cywilizacj!. Z czasem wyodr#bniły si# dwie kolejne tradycje. Tradycja niemiecka cywilizacj! na- zwała materialn" cz#$& kultury, obejmuj"c" zarówno technologiczne wy- twory człowieka, jak i organizacyjne aspekty ludzkiego %ycia. Natomiast tradycja XX wieku cywilizacjami okre$liła odmienne kulturowo grupy spo- To& nie tylko Chrze$cijanin, ale poganin rzymski, gdyby powstał z grobu i obaczył ludzi, których teraz nazywaj" cywilizowanymi, tedy obruszyłby si# gniewem i zapytałby, jakim pra- wem nazywaj" siebie tytułem, który pochodzi od słowa civis, Obywatel”. 19 B r a u d e l. The History of Civilizations s. 3. 20 Tam%e. Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 12. 21 Por. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 74; S z u m e r a. Cywilizacja w my li pol- skiej s. 10: „W Polsce poj#cia cywilizacja i kultura pojawiły si# na pocz"tku XIX wieku. Po- cz"tkowo obu terminów u%ywano jednocze$nie, bez wyra4nej dominacji któregokolwiek z nich”. 22 Por. Ph. B a g b y. Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji. Tł. J. Jedlicki. Warszawa: PIW 1975 s. 119-120; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywi- lizacji europejskiej s. 13; K r " p i e c. Kultura s. 133. KS. PAWEŁ TARASIEWICZ 76 łeczne w celu wyja$nienia faktu rozbie%no$ci w rozwoju rodzaju ludzkiego23. Jakie typy relacji tre$ciowo-zakresowych mo%na wyró%ni& mi#dzy cywili- zacj! i kultur! w kontek$cie ka%dej z tych tradycji? a) Tradycja francuska Identyfikowanie kultury i cywilizacji jest praktyk" historycznie najstar- sz", która si#ga okresu O$wiecenia. Opiera si# ona na przekonaniu o ró%nicy zachodz"cej mi#dzy stanem cywilizacyjnym (kulturowym) a stanem dziko$ci i barbarzy'stwa. Człowiek dziki działa powodowany instynktami i %yje w stanie barbarzy'stwa, który jest synonimem stanu natury24. Natomiast człowiek cywilizowany, czyli naznaczony kultur", opanowuje swe zwierz#ce instynkty, działa racjonalnie, łagodzi obyczaje, kocha pokój, odkrywa uroki %ycia miejskiego, uczy si# stanowienia i przestrzegania praw itd. Przeciw- stawienie cywilizacji (kultury) barbarzy'stwu ł"czy si# z przekonaniem, %e poszczególne ludy, składaj"ce si# na cało$& rodzaju ludzkiego, musz" wcze$- niej lub pó4niej przeby& podobne szczeble rozwoju od pierwotnego stanu dziko$ci (ludy zbieracko-łowieckie), przez okres barbarzy'stwa (ludy paster- skie), do etapu cywilizacji (kultury), aby móc dalej si# w niej doskonali&25. Jak odnotował Jerzy Szacki, Proces ten rozumiano jako proces doskonalenia si# ludzi oraz ich stosunków wza- jemnych, a tak%e powi#kszania przez nich władzy nad przyrod". Czasem kładzio- no mocniejszy nacisk na doskonalenie si# umysłowe i moralne, czasem na popra- w# ustroju politycznego, czasem na wzrost dobrobytu, zawsze jednak chodziło o zmiany na lepsze, traktowane jako przeznaczenie rodzaju ludzkiego (Guizot)26. W O$wieceniu wi#c znalazło swój pocz"tek prze$wiadczenie nie tylko o równoznaczno$ci kultury i cywilizacji, oraz przepa$ci oddzielaj"cej je od 23 Por. K. B r a t a n i e c. Zachód i Islam. Dylematy relacji. Kraków: Krakowskie Towarzy- stwo Edukacyjne 2009 s. 30-31. 24 Por. J. N e w m a n. Two Theories of Civilization. „Philosophy” 1979 nr 210 s. 475. 25 Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13; P. S k r z y d - l e w s k i. Cywilizacja. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 2. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2001 s. 340. Stan dziko$ci, barbarzy'stwa i cywilizacji wyró%niał ju% Henry Mor- gan w XIX wieku (zob. W.J. C a h n m a n. Culture, Civilization, and Social Change. „The Socio- logical Quarterly” 1962 nr 2 s. 98). Przepa$& mi#dzy cywilizacj" (kultur") a barbarzy'stwem była „ujmowana w kategoriach moralnych, była przy tym interpretowana b"d4 na korzy$& cywilizacji, b"d4 – jak u Rousseau – na korzy$& natury” (K ł o s k o w s k a. Kultura masowa s. 10). 26 J. S z a c k i. Historia my li socjologicznej. Warszawa: PWN 2002 s. 695. „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 77 dziko ci i barbarzy%stwa, lecz równie% o cywilizacyjnej (kulturowej) ewolucji ludzko$ci, która wyra4nie podlega prawom jednokierunkowego post#pu27. Tym samym cywilizacja (kultura) stała si# synonimem tworzenia powszech- nego dorobku ludzko$ci w danym czasie i przekazywania go w spadku ko- lejnym pokoleniom28. Przedstawicielem stanowiska identyfikuj"cego cywilizacj" i kultur" był J a n P a w e ł II. Uwa%ał on, %e cywilizacja – mimo i% etymologicznie wska- zuje na polityczny wymiar bytowania człowieka – ma sens humanistyczny i oznacza wszelkie działanie na rzecz humanizacji $wiata. Z tego tytułu jest ona tym samym co kultura. W trosce o rozwój cywilizacyjny (kulturowy) ludzko$ci Jan Paweł II wyró%niał cywilizacj# (kultur#) %ycia i cywilizacj# (kultur#) $mierci. Pierwsza z nich opiera si# na poszanowaniu ludzkiej godno$ci i wy- ra%a si# w przestrzeganiu prymatu osoby nad rzecz", etyki nad technik", bycia nad posiadaniem oraz miłosierdzia nad sprawiedliwo$ci". Na fundamencie takich zasad ludzie staj" si# bardziej lud4mi we wszystkich wymiarach swego bytowania. Poszczególne zbiorowo$ci ludzkie odkrywaj" prawd# o człowieku w jej ró%nych aspektach i realizuj" j" na ró%ne sposoby, co skutkuje ró%no- rodno$ci" form cywilizacyjnych (kulturowych) w skali całego $wiata. Nato- miast cywilizacja (kultura) $mierci oznacza wszystko to, co hamuje wła$ciwy rozwój zarówno człowieka, jak i całej ludzko$ci. Ma ona charakter materia- listyczny, utylitarystyczny i konsumpcjonistyczny, przez co człowiek staje si# ograniczony do wymiaru $wiata rzeczy i zredukowany do poziomu dóbr sko'- czonych. W praktyce cywilizacja (kultura) $mierci zasługuje na miano anty- cywilizacji (antykultury), poniewa% skutkuje naruszeniem niezbywalnych praw człowieka przez zabójstwa, ludobójstwa, aborcj#, eutanazj#, samobójstwo, tor- tury, niewolnictwo oraz wszelkie niesprawiedliwo$ci i gwałty29. Wyrazicielem idei ukierunkowanego rozwoju ludzko$ci był tak%e Francis F u k u y a m a. W swojej ksi"%ce Koniec historii i ostatni człowiek (The End of History and the Last Man, 1992) stwierdził, %e rodzaj ludzki od swoich po- 27 Por. tam%e s. 695-696. 28 Por. J. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Socjologii. T. 1. Red. W. Kwa$nie- wicz. Warszawa: Oficyna Naukowa 1998 s. 101. 29 Zob. J. C z a r n y. Cywilizacja miło ci – jako kulturotwórcza propozycja Jana Pawła II. W: Ku cywilizacji miło ci. Red. W. Wenz. Wrocław: PWT 2006 s. 202-210; S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342-343. Zob. tak%e: J a n P a w e ł II. Kształtowanie sumienia. Kraków: Wyd. M 1998 s. 113: „Nie da& si# uwikła& całej tej cywilizacji po%"dania i u%ycia... Czy to jest cywi- lizacja – czy raczej antycywilizacja? Kultura – czy raczej antykultura? Tu trzeba wróci& do elementarnych rozró%nie'. Przecie% kultur" jest to, co czyni człowieka bardziej człowiekiem. Nie to tylko, co u$ywa jego człowiecze'stwo”. KS. PAWEŁ TARASIEWICZ 80 materialnej, podporz"dkowanie $rodowiska naturalnego potrzebom człowie- ka oraz tworzenie instytucji społecznych, zabezpieczaj"cych zbiorowe %ycie rosn"cej w coraz szybszym tempie populacji39. Cywilizacja, wskazuj"c na stopie' rozwoju społecze'stwa w zakresie $rodków i zdolno$ci produkcyjnych oraz struktur społecznych, z pewno$ci" wzbogacała kultur# jako tak", nie mogła si# z ni" jednak w pełni uzgodni&40. Na potrzeb# dostrze%enia i dowarto$ciowania kultury w sensie duchowym zwrócił szczególn" uwag# Immanuel K a n t. Zdaniem filozofa z Królewca cywilizacja jest tym, co istnieje poza człowiekiem i bytuje w materii jako jego wytwór. Kultura natomiast to odseparowana od zewn#trznego $wiata, duchowa rzeczywisto$& człowieka, obejmuj"ca wytworzone przez niego warto$ci (powinno$ci)41. Zarówno cywilizacja, jak i kultura maj" jednak swoje 4ródło w człowieku. Kant wy- ró%nia bowiem dwie postaci kultury: kultur# zr#czno$ci i kultur# karno$ci. Pierwsza z nich czyni człowieka istot" cywilizowan", jako %e poprzez nauk#, sztuk# oraz ogład# %ycia towarzyskiego wyrabia w nim zdolno$ci do reali- zacji podejmowanych zada' w zakresie kultury materialnej. Druga z kolei, podporz"dkowuj"c jednostk# celom wyznaczonym jej przez post#p ludz- ko$ci, le%y u podstaw kultury duchowej; uczy bowiem człowieka poskra- miania własnych %"dz i nami#tno$ci tak, aby mógł on dokonywa& wyborów zgodnie z prawem moralnym i poczuciem obowi"zku42. Oddzielenie cywilizacji od kultury pozostawia otwart" kwesti# ich wza- jemnych odniesie'. Niektórzy kontynuatorzy my$li Kanta stoj" na stano- wisku radykalnej separacji i neutralno$ci obu tych dziedzin. Ich zdaniem cywilizacja jest jedynie zespołem technicznych $rodków i sposobów pano- wania nad natur". Jej rozwój dokonuje si# wi#c wył"cznie na płaszczy4nie technologicznej i polega na doskonaleniu wła$ciwych jej funkcji i spraw- no$ci. Zdobycze cywilizacji maj" charakter czysto instrumentalny i utyli- tarny, dlatego stosunkowo łatwo si# upowszechniaj", cho& z uwagi na ich podatno$& na konsumpcj# wymagaj" te% nieustannej reprodukcji. Kultura natomiast jest dziedzin" uprawian" i rozwijan" bezinteresownie, st"d te% na 39 Por. I. P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija kultur"? Inowrocław: WSP TWP w Warszawie 2010 s. 4. 40 Por. A d a m s k i. Cywilizacja kol. 741. 41 Zob. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 340; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywi- lizacji europejskiej s. 12: „kultura, wedle niemieckiego okre$lenia, jest wy%sz" postaci" ludzkiego bytowania”. 42 S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 10-11. „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 81 ogół jest pozbawiona u%yteczno$ci praktycznej. Przewy%sza ona osi"gni#cia cywilizacji swoj" stabilno$ci", poniewa% składa si# z trwałych warto$ci duchowych43. Zwolennikiem pogl"du o neutralno$ci cywilizacji wobec kultury zdaje si# by& Alfred W e b e r. Pojmował on cywilizacj# jako proces ogólnoludzkiego o$wiecenia, odsłaniaj"cy ukryt" struktur# obiektywnego $wiata, który jest taki sam dla wszystkich ludzi. Natomiast kultura, jego zdaniem, pozostaje nieodł"cznie zwi"zana ze swoistym kontekstem historycznym, skutkiem czego rodzi si#, rozwija, starzeje i umiera jako niezale%ny $wiat symboli o nieprzekazywalnej tre$ci. Podczas wi#c, gdy cywilizacja zachowuje sw" to%samo$& wsz#dzie, to kultura realizuje si# poprzez swoj" ró%norodno$&, tworz"c $wiat chi'ski, hinduski, egipski, babilo'ski, klasyczny, arabski czy zachodni44. Radykalny podział na kultur# (kultur# duchow") i cywilizacj# (kultur# materialn") spotyka si# z sugestywn" krytyk" zbudowan" na przekonaniu, %e ka%dy materialny wytwór człowieka stanowi niepodzieln" cało$& idei (du- cha) i materii. Ka%dy bowiem materialny artefakt, zanim zostanie wytwo- rzony, musi najpierw pojawi& si# w ludzkim umy$le jako jego pomysł lub wyobra%enie. 7wiat materialnych wytworów człowieka jest pod tym wzgl#- dem jednolity, ka%da twórcza my$l splata si# tu z odpowiednim tworzywem i dostosowuje do niego. Dlatego te% dychotomia mi#dzy kultur" materialn" i duchow" wydaje si# by& czym$ apriorycznym i sztucznym45. Wydaje si# 43 Por. J. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii. Warszawa: PWN 1970 s. 74-75. Niektórzy, np. Paul Barth, panowanie człowieka nad natur" opisuj" za pomoc" słowa kultura, a nie cywilizacja. Zob. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102; S z u m e r a. Cywilizacja w my li pol- skiej s. 11. 44 Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 706. Wydaje si#, %e ze stanowiskiem Webera doskonale koresponduj" słowa Edwarda Sapira: „Cywilizacja jako cało$& idzie naprzód nieprzer- wanie, kultura jest tym, co przychodzi i odchodzi” (K.V. Lottick. Some Distinctions between Culture and Civilization as Displayed in Sociological Literature. „Social Forces” 1950 nr 3 s. 240). 45 Zob. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii s. 75-77. Por. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 77-78: „Ale gdy niekiedy mówimy o cywilizacji (w liczbie pojedynczej), to mamy na my$li wysok" nadbudow# nad prymitywn" naturaln" egzystencj". Tak rozumiana cywilizacja jest zespołem przedmiotów materialnych, ale tak%e – czynno$ci duchowych; te przedmioty materialne zostały bowiem obmy$lone i s" u%ywane dzi#ki my$li odkrywców i orga- nizatorów. Czynniki materialne i duchowe cywilizacji s" tak zespolone, %e byłoby sztuczne i nie- słuszne dzielenie ich na dwa działy: materialny i duchowy”; P i s k o z u b. Cywilizacje w czasie i przestrzeni s. 9: „Zgodzi& si# bowiem trzeba z tym, %e kultura obejmuje zarówno duchowe, jak i materialne osi"gni#cia („uprawy”) ludzkie. Nie do przyj#cia jest popularne w przeszło$ci rozró%nianie, w my$l którego kultura miałaby obejmowa& wył"cznie duchowe, cywilizacje za$ – wył"cznie materialne osi"gni#cia ludzko$ci”. KS. PAWEŁ TARASIEWICZ 82 wi#c, %e mi#dzy cywilizacj" a kultur" musi istnie& relacja jakiego$ wzajem- nego podporz"dkowania b"d4 dopełniania. Stanowisko podporz"dkowuj"ce cywilizacj# kulturze reprezentuje Jac- ques M a r i t a i n. Według niego, skoro kultura oznacza dziedzin# %ycia ro- zumnego i etycznego, to zadaniem kultury jest przenoszenie warto$ci moral- nych, przyswajanych przez jednostki, w sfer# %ycia politycznego i organiza- cyjnego, które jest domen" cywilizacji. Prymat kultury polega wi#c na tym, %e jej cel, jakim jest prawdziwy rozwój intelektualny, moralny i duchowy ludzko$ci, jest równocze$nie celem cywilizacji. Misja wspierania kultury w realizacji jej d"%e' wymaga te% od cywilizacji, aby ta kształtowała zbio- rowe %ycie człowieka w oparciu o prawdziwe warto$ci religijno-moralne46. Biegunowo przeciwne stanowisko zajmuj" Alvin i Heidi T o f f l e r o w i e, którzy s" przekonani, %e to cywilizacja, rozumiana jako ogólny poziom roz- woju technologicznego ludzko$ci, dominuje nad kultur" i nadaje ostateczny kształt ludzkiemu $wiatu. Ich zdaniem współczesne pokolenie stoi w obliczu przemian zwi"zanych z rozwojem technologii komputerowej. Nowa posta& („fala”) cywilizacji w sposób mechaniczny dokonuje istotnej modyfikacji w zakresie zarówno kultury materialnej, jak i duchowej. Jak pisz" A. i H. Tofflerowie: Na naszych oczach w naszym %yciu rodzi si# nowa cywilizacja, a $lepcy usiłuj" j" u$mierci&. Ta nowa cywilizacja niesie ze sob" nowy styl %ycia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, odnoszenia si# do siebie i %ycia, nowy kształt %ycia gospodar- czego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim: now" $wiadomo$&47. Prymat kultury materialnej nad duchow" budzi jednak wiele kontrowersji. Wydaje si# bowiem, %e je%eli w cywilizacji, która z natury podlega kryte- riom skuteczno$ci i u%yteczno$ci, zaczynaj" budzi& si# dodatkowo tendencje technokratyczne, to staje si# ona powa%nym wyzwaniem dla kultury48. Z kolei za komplementarnym zwi"zkiem cywilizacji i kultury optował Władysław T a t a r k i e w i c z. Uwa%ał on, %e cywilizacja jest czym$ obiek- tywnym, cz#$ciowo materialnym i nale%"cym do $wiata zewn#trznego, podczas gdy kultura obejmuje to, co subiektywne, psychiczne, wewn#trzne, indywidualne, dla ka%dego ró%ne, cho& wielorako podobne u ró%nych ludzi, 46 Zob. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 15. 47 A. i H. T o f f l e r. Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Tł. J. Łozi'ski. Pozna': Zysk i S-ka 1996 s. 17. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342. 48 Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 11; P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija kultur"? s. 3-30. „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 85 kimi trwa odwieczna rywalizacja, która nie tylko wywołuje stan ci"głego napi#cia wokół globalnego porz"dku, lecz stanowi równie% stałe zagro%enie dla $wiatowego pokoju55. Teza o cywilizacjach, które s" zwie'czeniem ró%norodnych kultur, była z kolei wyró%nikiem pogl"dów Ferdynanda B r a u d e l a. Wraz z innymi przedstawicielami francuskiej Szkoły Annales, uwa%ał on, %e cywilizacja przedstawia zobiektywizowany i w znacznym stopniu jednolity dorobek wi#kszej lub mniejszej cz#$ci ludzko$ci. Dlatego te% istniej" liczne cywi- lizacje o szerszych i w#%szych zakresach, mi#dzy którymi zachodzi zjawisko wzajemnego nakładania si#, krzy%owania lub innego oddziaływania. Zwi"- zek cywilizacji i kultury ujawniaj" badania historii ludzkiej mentalno$ci, które mówi"c o cywilizacji korzystaj" z opisu kulturowego. W ich $wietle przedstawiciele cywilizacji oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni ró%- ni" si# nie tylko technikami pracy, organizacj" %ycia zbiorowego, czy po- gl"dami na te lub inne sprawy, lecz równie% wra%liwo$ci", poczuciem czasu, reakcj" na bod4ce $wiata zewn#trznego, uczuciami oraz sposobami ich okazywania56. Cywilizacje nie zawsze s" jednak tym samym, co kultury. Ich to%samo$& jest uwarunkowana rozwojem tych ostatnich: cywilizacjami s" bowiem tylko te kultury, które zapewniły sobie wzrost i osi"gn#ły dojrza- ło$&, własne optimum57. Podobne stanowisko zajmował Arnold J. T o y n b e e. Uwa%ał on, %e roz- wój ludzko$ci jest wynikiem działalno$ci człowieka, stawiaj"cego czoło kolejnym wyzwaniom ze strony $rodowiska i poszukuj"cego wyj$cia z ko- lejnych sytuacji, w jakich si# znalazł na skutek swych wcze$niejszych do- kona'. Punktem wyj$cia tego rozwoju jest stan pierwotny, jego rozwini#- ciem – poszczególne kultury, a zwie'czeniem – cywilizacje. Kulturowy fer- ment generuje jednostki lub grupy jednostek, których wynalazczo$& decy- duje o przej$ciu do %ycia cywilizowanego i o cywilizacyjnych post#pach. W ka%dej z cywilizacji ludzie, poci"gni#ci przykładem wybitnych jednostek, próbuj" wznie$& si# ponad poziom zwykłego człowiecze'stwa ku jakiemu$ wy%szemu rodzajowi %ycia duchowego. Nie ma bowiem cywilizacji bez zbli- %enia si# do Boga, skutkiem czego ich odr#bno$& zale%y głównie od czyn- ników natury duchowej (religijnej)58. 55 Zob. tam%e. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342. 56 Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 734-737. 57 Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 13. 58 Zob. A. T o y n b e e. Studium historii. Tł. J. Marz#cki. Warszawa: PIW 2000. Por. S z a c - k i. Historia my li socjologicznej s. 709-713. KS. PAWEŁ TARASIEWICZ 86 Nie zawsze jednak cywilizacja jest rozumiana w kategoriach szansy i per- spektywy dalszego rozwoju kultury. Na przykład Oswald S p e n g l e r pojmował cywilizacj# jako pesymistyczn" i fatalistyczn" konsekwencj# do- konuj"cych si# przemian kulturowych. Jego zdaniem dorobek całej ludzko$ci jest dziełem o$miu kultur, z których ka%da – pomimo interakcji z innymi kulturami – jest sama w sobie organizmem niezale%nym i zupełnym. Proces rozwoju ka%dej z kultur podlega prawom analogicznym do tych, które wy- st#puj" w przyrodzie, st"d te% z konieczno$ci przechodzi on stadia podobne do biologicznych: od młodo$ci, przez dojrzało$&, do staro$ci. Cywilizacja jest ostatni" faz" %ycia kultury. Zwiastunem jej nadej$cia jest transformacja relacji społecznych z bezpo$rednich i organicznych, czyli ugruntowanych na wspólnych wzorcach kulturowych, na po$rednie i mechaniczne, czyli oparte na bezdusznych instytucjach. Cywilizacja jest to wi#c kultura na etapie swego zmierzchu, zaniku i obumierania, na etapie, który przychodzi wcze$- niej lub pó4niej, lecz nast#puje zawsze z nieubłagan" konieczno$ci"59. 3. PODSUMOWANIE Celem podj#tych rozwa%a' była próba uporz"dkowania stanowisk w spra- wie relacji zachodz"cych mi#dzy kultur! i cywilizacj!. W $wietle prze- prowadzonych analiz nale%y wskaza& na dwa konteksty podziału tych relacji. Przy zało%eniu jednokierunkowego rozwoju ludzko$ci mo%na wyró%ni& sta- nowiska mówi"ce o aktualnej lub potencjalnej to%samo$ci kultury i cywi- lizacji (tradycja francuska) b"d4 te% o ich wzajemnej separacji, pod- porz"dkowaniu lub dopełnianiu (tradycja niemiecka). Z kolei na tle ró%no- kierunkowego rozwoju ludzkiej populacji mo%na wyró%ni& stanowiska, wed- ług których terminem cywilizacja oznacza si# czynniki integruj"ce lub do- pełniaj"ce rzeczywisto$ci zwane kulturami (tradycja XX wieku). Wydaje si#, %e głównym powodem ró%norodno$ci postaw wzgl#dem wza- jemnych odniesie' kultury i cywilizacji jest trudno$& w wyja$nianiu zło%o- no$ci ludzkiego %ycia zbiorowego. Poszczególni my$liciele korzystaj" z tych „dwóch ró%nych słów – jak podkre$lił W. Tatarkiewicz – by nimi oznaczy& ró%ne elementy tak bardzo zło%onego %ycia społecznego”60. Z pewno$ci" 59 Zob. O. S p e n g l e r. Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej. Tł. J. Ma- rz#cki. Warszawa: Wyd. KR 2001. Por. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 700-704; S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 341; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 12-13. 60 T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 76. „KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 87 brak powszechnie aprobowanych rozwi"za' zach#ca do tego, aby wszystkich badaczy obj"& powszechnym prawem do ujmowania omawianej tu kwestii po swojemu61. Niemniej jednak przedstawiona typologia tre$ciowo-zakreso- wych relacji mi#dzy cywilizacj! i kultur! prowokuje do uznania pewnych tradycji interpretacyjnych i konfrontacji ewentualnych nowych propozycji z dokonaniami wcze$niejszymi. BIBLIOGRAFIA A d a m s k i F.: Cywilizacja. W: Encyklopedia Katolicka. T. III. Red. R. Łukaszyk i in. Lublin: TN KUL 1979 kol. 741-743. A l e x a n d e r Ch.: The Concept of Civilization. „The Midwest Sociologist” 1951 nr 2. B a g b y Ph.: Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji. Tł. J. Jed- licki. Warszawa: PIW 1975. B l a u t J.M.: Eight Eurocentric Historians. New York: Guilford Press 2000. B r a t a n i e c K.: Zachód i Islam. Dylematy relacji. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Eduka- cyjne 2009; B r a u d e l F.: The History of Civilizations. Tłum. R. Mayne. New York: Penguin 1993. C a h n m a n W.J.: Culture, Civilization, and Social Change. „The Sociological Quarterly” 1962 nr 2 s. 93-106. C z a r n y J.: Cywilizacja miło$ci – jako kulturotwórcza propozycja Jana Pawła II. W: Ku cywi- lizacji miło$ci. Red. W. Wenz, Wrocław: PWT 2006 s. 202-210. F u k u y a m a F.: Koniec historii. Tł. T. Biero', M. Wichrowski. Pozna': Zysk i S-ka 1996. G ó r e c k i C.: Filozoficzna idea historii powszechnej. Francisa Fukuyamy liberalno-demokra- tyczny koniec historii. „Dialogi Polityczne” 2004 nr 2 s. 25-42. H i l c k m a n A.: Feliks Koneczny i porównawcza nauka o cywilizacjach. W: F. K o n e c z n y. O ład historii. Wrocław: Wyd. NORTOM 2004 s. 72-100. H u n t i n g t o n S.P.: Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu $wiatowego. Tłum. H. Jan- kowska. Warszawa: Muza 1998; J a n P a w e ł II. Kształtowanie sumienia. Kraków: Wyd. M 1998. J a r o s z y ' s k i P.: Kultura i cywilizacja. Od Cycerona do Konecznego. „Człowiek w Kulturze” 1998 nr 10 s. 13-29. K r " p i e c M.A.: Kultura. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 6. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2005 s. 132-138. K ł o s k o w s k a A.: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: PWN 2005. K o n e c z n y F.: O wielo$ci cywilizacji. Kraków: Geberthner i Wolf 1935. — Prawa dziejowe. Komorów: Wyd. ANTYK 1997; K r z y s z t o f e k K.: Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury 1991. L o t t i c k K.V.: Some Distinctions between Culture and Civilization as Displayed in Socio- logical Literature. „Social Forces” 1950 nr 3 s. 240-250. 61 Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 17; T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 76: „W tych warunkach ten, kto pisze o kulturze i cywilizacji, jest wolny: mo%e je interpretowa& i jedn" od drugiej odró%nia& jak chce, byle wyzyskuj"c dwa wyrazy, jakie ma do rozporz"dzenia, uwydatnił istotne ró%nice desygnatów”.