Kultura języka polskiego. Zagadnienia egzaminacyjne, Notatki z Język polski

Pobierz Kultura języka polskiego. Zagadnienia egzaminacyjne i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Zagadnienia do egzaminu

1. Słowniki ortoepiczne i inne pomocne wydawnictwa poprawnościowe. Słownik ortoepiczny to inaczej słownik poprawnej polszczyzny. W historii polskiej leksykografii powstały trzy słowniki poprawnej polszczyzny (tzw. słowniki ortoepiczne): 1) Słownik poprawnej polszczyzny (przed wojną jako Słownik ortoepiczny języka polskiego) pod red. Stanisława Szobera – wydawany od 1937 (dostępny w wersji zdigitalizowanej). 2) Słownik poprawnej polszczyzny pod red. Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej – wyd. od 1973 3) Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod red. Andrzeja Markowskiego – od 1999 (następne wydanie: Wielki słownik poprawnej polszczyzny – od 2004). Pierwsze dwa słowniki w tej chwili mają już dziś tylko wartość historyczną − rozstrzygnięcia tam zawarte po prostu się zdezaktualizowały. Aktualnych i godnych polecenia leksykonów kodyfikujących z kolei ortografię należą również: - Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny, red. J. Podracki, Warszawa 2001. - Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, red. A. Markowski, Warszawa 1999. → Ortograficzny słownik języka polskiego (2000 r.) (350 tys. haseł). - Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Warszawa 2003. (125 tys. haseł). 2. „Wielki słownik poprawnej polszczyzny” pod red. Andrzeja Markowskiego. Jakich informacji możesz tam szukać? ● zapis fonetyczny każdego wyrazu, którego wymowa może sprawiać kłopoty, ● informację o sposobie odmiany wyrazów (np. o postaci tematu fleksyjnego i/lub doborze końcówki fleksyjnej, typu:. kopalni czy kopalń (D. lm.), protokołu czy protokółu, krawata czy krawatu?, o stopniowaniu przymiotników, typu: ekologiczniejszy czy bardziej ekologiczny, rozrzutniejszy czy bardziej rozrzutny), ● informację o sposobie tworzenia wyrazów (np. rzeźniczy czy rzeźnicki?), ● informację o sposobie użycia wyrazów w zdaniu (np. o wyborze formy dopełnienia, typu: przestrzegać co czy czego, o postaci wybranych konstrukcji składniowych, typu: dużą literą czy z dużej litery, o kształcie przyimka w konstrukcjach składniowych, np. w środę czy we środę?), ● informację o trudnych, wątpliwych znaczeniach wyrazów, ● informacja o zakresie łączliwości wyrazów (np. czy poprawne adoptować psa, kurs dedykowany nauczycielom?), ● informacje o formie i znaczeniu związków frazeologicznych (np. czy poprawne nie zasypiać gruszek w popiele?), ● najczęściej używane imiona, nazwiska – informację o ich wymowie i odmianie, ● najczęściej używane nazwy geograficzne – informację o ich odmianie, o sposobach tworzenia od nich przymiotników i nazw mieszkańców. W Nowym słowniku poprawnej polszczyzny z 1999 r. nazwy własne były wyodrębnione na końcu słownika - był to taki „minisłownik” nazw własnych. ● pisownię wielu trudniejszych wyrazów. Zaletą „Wielkiego słownika poprawnej” polszczyzny jest to, że posługuje się dwupoziomową normą językową - informuje o tym, co akceptowalne na poziomie normy potocznej (użytkowej), czyli – nieco upraszczając – w mowie, a co w normie oficjalnej (wzorcowej), czyli głównie w piśmie

3. Czym różni się słownik ogólny języka polskiego od słownika poprawnościowego? Słownik ogólny zawiera wyrazy składające się na cały system języka polskiego, bez wskazania form błędnych, bez kwalifikatorów i komentarzy normatywnych, wymowy poprawnej, przestarzałej itp. Kwalifikatory i komentarze normatywne w słowniku poprawnościowym Kwalifikatory słownikowe − określenia umieszczane w obrębie hasła słownikowego w celu poinformowania użytkownika słownika o ograniczeniach związanych z użyciem danego słowa, np. jego wartości stylistycznej, przynależności do odmiany regionalnej itp. a. kwalifikatory chronologiczne b. kwalifikatory stylistyczne c. kwalifikatory ekspresywne d. kwalifikatory geograficzne e. kwalifikatory środowiskowe f. kwalifikatory specjalistyczne ➔ komentarz normatywny występuje po znaku ⚫; wyraża wprost ocenę poprawności użyć pokazanych w haśle, pokazuje konteksty, w których wyraz może wystąpić, zamiast form błędnych wskazuje formy poprawne ➔ informacja o sposobie łączenia wyrazu z innymi wyrazami w zdaniu (informacja składniowa) jest wprowadzone w słowniku znakiem « ➔ opisana w nawiasie kwadratowym wymowa jest poprawna, ale przestarzała 4. Słowniki poprawnościowe współczesne i dawne. Idea poradnictwa językowego narodziła się w czasach zaborów, w XIX wieku, a autorami pierwszych poradników językowych byli amatorzy – miłośnicy języka polskiego: - Aleksander Walicki, Błędy nasze w mowie i piśmie ku szkodzie języka polskiego popełniane (1876) - Ludomir Szczerbowicz-Wieczór, O skażeniu obecnem języka polskiego w prasie (1881) Działalność poradnicza została podjęta przez środowiska językoznawcze dopiero w XX-leciu międzywojennym, co początkowo nie wpłynęło jednak jeszcze na zmianę filozofii uprawiania poradnictwa językowego – ciągle nastawionego raczej na piętnowanie błędów niż krzewienie wzorców językowych i popularyzowanie wiedzy o języku. Wypada przy tej okazji przywołać nazwiska takich wybitnych językoznawców tamtych czasów, jak: ● Adam Antoni Kryński, Jak nie należy mówić i pisać po polsku (1920-31) ● Alfred Gawroński, O błędach językowych (1921). Także w XX-leciu powstają rozległe prace o charakterze kodyfikującym ‒ właśnie wtedy zostaje przeprowadzona przez Polską Akademię Umiejętności ostatnia wielka reforma ortografii (1936 r.). Tuż przed II wojną światową rozpoczynają swoją działalność poradniczą późniejsze autorytety ‒ Witold Doroszewski i Zenon Klemensiewicz, czemu towarzyszy nowa postawa ortoepiczna (poprawnościowa). 5. Poradnie językowe w internecie. a) Dobry słownik.pl – tworzony przez dr. Artura Czesaka (UJ), dr. Sebastiana Żurowskiego (UMK) i dr. Łukasza Szałkiewicza (UW)

a) Pleonazm to wyrażenie, w którym jeden z jego składników podrzędnych gramatycznie powtarza niepotrzebnie część treści wyrazu nadrzędnego, np. nadal kontynuować, potencjalne możliwości. Poprawa pleonazmów polega na usunięciu składników niewnoszących nowej informacji, a pozostawieniu nadrzędnych. b) Tautologia oznacza połączenie wyrazów tożsamych znaczeniowo, np. ranga i znaczenie społeczne zawodu lekarza. Takie wyrażenia zwykle powstają na skutek małej wiedzy autora o znaczeniu użytych przez niego wyrazów. Poprawa tautologii polega na usunięciu jednego (dowolnego) z dwu składników.

8. Kryteria oceny neologizmów słowotwórczych. Ocena innowacji słowotwórczych wymaga zastosowania określonych kryteriów. Za Hanną Jadacką [2006] jako podstawowe można przyjąć: kryterium wystarczalności – „wypełniania pustych miejsc w zasobie leksykalnym” kryterium systemowe − „zgodność z regułami systemu słowotwórczego” kryterium zwyczajowe (zwane też uzualnym) – „akceptacja społeczna neologizmu” kryterium estetyczne – uwzględniające „upodobania (preferencje) językowe użytkowników polszczyzny” kryterium liczebności modelu „nakładanie się części mowy w procesie derywacyjnym, którego ostatnim ogniwem jest badany neologizm”. 9. Tendencje słowotwórcze w najnowszej polszczyźnie - tendencja do skrótu (ekonomii wysiłku), np. wykon od wykonać, ministra od minister (derywacja paradygmatyczna), net od internet, mag od magisterium (derywacja ujemna), konstruowanie skrótowców: PESEL, PiS, KOD, lub uniwerbizmów (bezołowiówka ‘benzyna bezołowiowa’, czasówka ‘jazda indywidualna na czas’) - tendencja do precyzji – powoływanie derywatów prefiksalnych, np. wyboldować od boldować, zeskanować od skanować - tendencja do automatyzacji technik derywacyjnych – tworzenie derywatu z rodzimych cząstek słowotwórczych ogranicza się do ich mechanicznego łączenia (ewentualnie z towarzyszącym ucięciem), z wyeliminowaniem wszelkich komplikacji. Stąd wykorzystywane są sufiksy rozpoczynające się od samogłosek, które nie wywołują alternacji , np. -owiec (np. komputerowiec, marketingowiec, roszczeniowiec), -ość (np. medialność, ściągalność), -uch (np. komuch, solidaruch), -or (pisior) 10. Źródła wyrazów modnych. Moda językowa jako źródło zmian semantycznych w polszczyźnie ogólnej: moda językowa występuje wtedy, kiedy leksem wykazuje wzmożoną frekwencję, kiedy nie ma związku z pozajęzykowymi powodami; proces: a. ekspansja tekstowa wyrazu ↓ b. wypieranie synonimów, zanik ↓ c. rozszerzanie się łączliwości ↓ d. zatarcie ostrości znaczeniowej ↓ e. wyodrębnianie się nowych znaczeń 11. Skutki posługiwania się wyrazami modnymi.

Skutki mody językowej obserwowane są przede wszystkim w sferze znaczenia wyrazów, pojawia się ich nowa łączliwość systemowa. Skutkiem jest zubożenie języka i utrwalanie jakichś szablonów językowych w tekstach, powodujące pustosłowie.

12. Paronimy. Paronimy to inaczej wyrazy mylone: abiturient absolwent (osoba dopuszczona do matury) klauzura (zamknięta część domu zakonnego lub klasztoru) klauzula (zastrzeżenie, postanowienie, warunek w umowie) adaptować adoptować konsumpcjonizm (postawa nadmiernej konsumpcji dóbr) konsumentyzm (bycie konsumentem) anormalny amoralny konwersatorium (zajęcia oparte na dyskusji) konserwatorium (wyższa uczelnia muzealna) asygnować (przeznaczyć pewną sumę pieniędzy na jakiś cel) desygnować (powołanie kogoś na stanowisko) lutnik (ktoś kto zajmuje się lutowaniem) lutnista (ktoś kto gra na lutni) autorytarny (oparty na bezwzględnym posłuszeństwie wobec władzy) autorytatywny (oparty na autorytecie zapewniającym wiarygodność) metoda (droga postępowania) metodyka (zbiór metod, ustandaryzowanie podejścia do rozwiązania problemów) batut (trampolina) batuta (pałeczka) metodyk metodysta cenzura (kontrola publikacji) cezura (coś rozdzielającego) monitować (przypominać komuś o zaległym zobowiązaniu) monitorować (stała obserwacja i kontrola) chorał (śpiew) churał (organ władzy państwowej) oficjalista (dawna nazwa urzędnika dworskiego) – oficjał (duchowny) – oficjel (przedstawiciel władzy albo urzędu) deprawacja (sprowadzenie kogoś z właściwej drogi) deprywacja (ciągłe niezaspokojenie jakiejś potrzeby biologicznej, bądź psychologicznej, np. utrata bliskiej osoby) osławiony (mający złą sławę) – sławny – sławetny (taki o którym się zbyt dużo mówi)

ii. kodyfikacja — zbiór reguł utrwalony w zapisie, reguł uważanych jako normę wzorcową, która jednak nie zawsze jest stosowana w użyciu potocznym

14. Co to są skrótowce i jakie są ich typy? Czym różnią się od skrótów? Skrótowce to klasa derywatów utworzonych z nazw kilkuwyrazowych; wyróżnia się ich cztery rodzaje (literowce, głoskowce, grupowce, mieszane i skrótowce złożeniowe). Powstają wraz z nazwami firm, inicjatyw ekonomicznych, nazw własnych. Skrót to najczęściej jedno słowo, skrócone do kilku (najczęściej pierwszych liter), oszczędzające miejsce w tekście. Są powszechnie znane, należą do normy. 15. Co to są literowce i jakie są zasady ich odmiany oraz zapisu? Literowce są złożone z pierwszych liter wyrazów tworzących nazwę (np. „ADM” Administracja Domów Mieszkalnych ← A, DE, EM) 16. Co to są grupowce i jakie są zasady ich odmiany oraz zapisu? Grupowce (inaczej: sylabowce) – złożone z grup głosek pozostałych po odcięciu części wyrazów pełnej nazwy (np. „Polfa” Polska Farmacja) 17. Co to są głoskowce? Jakie są ich zasady odmiany? Głoskowce złożone z pierwszych głosek wyrazów tworzących nazwę (np. „ZUS” Zakład Ubezpieczeń Społecznych) A obok nich: mieszane – o strukturze niejednorodnej(np. „POLSMOS” Polski Monopol Spirytusowy) skrótowce złożeniowe – w ich skład wchodzi cały wyraz określany i część określającego (np. „AmerBank” Bank Amerykański) 18. Błędy semantyczne (znaczeniowe) Błędy słownikowe (wyrazowe) – należą do błędów leksykalnych i polegają na: - używaniu słów w niewłaściwym znaczeniu, czyli zbędna neosemantyzacja, np. *wnioskować ‘zgłaszać wniosek’ (właściwe znaczenie: wysnuwać wniosek, wyciągać wniosek) - myleniu znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne używanie, np. klimatyzacja i aklimatyzacja, ewangelik i ewangelista - posługiwanie się pleonazmami, np. *całkowicie zlikwidować, *cofnąć się do tyłu - naruszanie łączliwości wyrazu, np. *odnieść porażkę (poprawnie: ponieść porażkę), *wyrządzać straty (poprawnie: powodować straty) - nadużywanie wyrazów modnych, takich jak: asortyment, konsensus, opcja, pakiet, relacje, kreować, posiadać, serwować, adekwatny 19. Rodzaje zapożyczeń (zapożyczenia właściwe, zapożyczenia strukturalne - rodzaje, zapożyczenia semantyczne). Typy zapożyczeń – kryterium zapożyczenia: a. właściwe – przedmiotem jest forma i treść wyrazu, np. wow!; istota tych zapożyczeń polega na sięgnięciu po obcą formę i towarzyszącą tej formie na gruncie języka obcego treść b. semantyczne – przedmiotem zapożyczenia jest sama treść – wyrazom istniejącym, rodzimym lub zapożyczonym dawno temu, przypisuje się nowe

znaczenie, np. dokładnie (por. ang. exactly), mysz, prawidłowy (por. rus. prawilny) c. strukturalne – zapożyczenie struktury; ma trzy postaci: i. kalki słowotwórcze – zapożyczona budowa wyrazu, np. teenager – nastolatek ii. kalki frazeologiczne – zapożyczona budowa frazeologizmu, np. ang. ubranie z drugiej ręki, ros. kropka w kropkę, *przyjmować udział, *spełniać rolę, *okazać pomoc iii. kalki składniowe – zapożyczona konstrukcja zdania, np, *wybrać kogoś prezydentem, *służyć dowodem, *rozumieć coś przez coś Hybrydy – zapożyczony morfem, np. eko żywność

20. Kryteria oceny zapożyczeń. - wystarczalność języka - ekonomiczność środków językowych - kryterium funkcjonalne - kryterium uzualne 21. Podział zapożyczeń ze względu na przedmiot zapożyczenia. Ze względu na to, co zapożyczamy w obrębie szeroko rozumianej leksyki, czyli ze względu na kryterium przedmiotu zapożyczenia, wyróżnia się następujące typy zapożyczeń: 1. Leksykalne właściwe – wyrazy obce przejęte wraz z formą i znaczeniem, ewentualnie z uproszczoną wymową i pisownią. Zwykle dzieje się tak, gdy taki leksem określa obiekt, przedmiot, przejęty do naszych rodzimych realiów. Zapożyczenia właściwie odnoszą się do wielu dziedzin życia, są składnikami różnych pól leksykalnych. Można tu wymienić następujące przykłady: atłas (tur.), balejaż (fr.), biennale (wł.), bryndza (rum.), butik (fr.), cappuccino (wł.), cheeseburger (ang.), embargo (hiszp.), kombi (niem.), macho (hiszp.), prodiż (fr.), serwer (ang.), skaner (ang.), showman (ang.), sponsoring (ang.), T-shirt (ang.), wagon (ang.), weekend (ang.), wiedźma (ukr.). 2. Leksykalne sztuczne – wyrazy (zwykle złożenia) utworzone z udziałem obcych morfemów (leksykalnych i słowotwórczych). Sama struktura powstaje jednak na gruncie rodzimym, nie są to kalki słów obcych. Zapożyczenia sztuczne są we współczesnej polszczyźnie (zwłaszcza w jej odmianie naukowo technicznej) jednym z głównych sposobów wzbogacania słownictwa. Składnikami nowych wyrazów są zarówno afiksy obcego pochodzenia (- acja, -ada, -aż, anty-, meta-, para-, post-, makro-), jak i całe leksemy jako komponenty złożeń (bio-, paleo-, psycho-, - fobia, -logia, -skopia). 3. Semantyczne – zmiana znaczenia wyrazu (lub dodanie nowego znaczenia) pod wpływem języka obcego. Takiemu procesowi mogą podlegać zarówno wyrazy polskie, jak i obce wcześniej zapożyczone: czasownik korespondować ‘prowadzić korespondencję’ w znaczeniu ‘odpowiadać czemuś’ pod wpływem ang. to correspond; rzeczownik goryl ‘członek ochrony jakiejś osobistości’, który powstał pod wpływem przenośnego znaczenia tego wyrazu w języku angielskim; agresywny w znaczeniu ‘bardzo intensywny, gorliwy (z nacechowaniem dodatnim)’; film ‘cienka warstwa kosmetyku, błonka, która pozostaje na skórze’; inteligentny – w odniesieniu do wytworów cywilizacji, maszyn, urządzeń; spełniać się ‘realizować swoje

a. zapożyczenia właściwe, np. pampers, organizer, tipsy, skaner b. semantyczne, np. dokładnie, lekki majonez, papieros, klinika c. kalki słowotwórcze, np. nastolatek, czteropak, kredytbank d. kalki frazeologiczne i składniowe, np. [szampon i odżywka] w jednym, numer jeden na świecie, być na topie, ubranie z drugiej ręki

26. Różne typy germanizmów we współczesnej polszczyźnie. Germanizmy a. zapożyczenia właściwe, np. geszeft, grunt, handel, kiermasz, knajpa, rynsztok, szpital, szyld b. kalki słowotwórcze, np. czasopismo, krajobraz, listonosz, parostatek, rzeczoznawca, światłoczuły c. kalki frazeologiczne, np. być na tapecie, nie idzie, od przypadku do przypadku, tu leży pies pogrzebany, w międzyczasie, w pierwszym rzędzie d. kalki składniowe, np. za mniej więcej dwa dni/lata… 27. Różne typy rusycyzmów we współczesnej polszczyźnie. Rusycyzmy a. zapożyczenia właściwe, np. kibitka, zsyłka, wiorsta, nieudacznik, nachalny, barachło b. słowotwórcze, np. rozwarstwienie, rozpracować c. zapożyczenia semantyczne, np. wiodący ‘główny’, podchodzący ‘pasujący, odpowiedni’, prawidłowy ‘poprawny’ d. kalki frazeologiczne, np. reprezentować sobą coś, tym niemniej, w miejsce czego, kropka w kropkę, dobrosąsiedzkie stosunki, przyjąć lekarstwo/udział/kształt/patronat, rzecz w tym e. kalki składniowe, np. gdzie by nie było, jak by nie było, kto by nie był, na numer, na adres, odnośnie czego, opływać czym, pod rząd, podobny czemu **28. Bohemizm, ukrainizm, białorutenizm, turcyzm, hungaryzm, italianizm.

29. Orientalizm, okcydentalizm, internacjonalizm okcydentalizm** − zapożyczenie z języków zachodnioeuropejskich, np. aggiornamento → wł. □ bagietka → fr. □ bikini → ang. □ blezer → ang. □ bouclé → fr. □ brojler → ang.; dominującymi okcydentalizmami są współcześnie latynizmy, galicyzmy oraz anglicyzmy orientalizm – zapożyczenie z języków wschodnich, np. basza □ bazar □ bohater □ buhaj □ bukłak □ buzdygan □ chan □ wataha internacjonalizm leksykalny – wyraz zapożyczony, który jest rozpowszechniony w różnych językach; najczęściej wyrazami o charakterze międzynarodowym są terminy naukowe i techniczne – ułatwiają one porozumiewanie się, usprawniają przepływ informacji naukowej 30 .Warunki fortunności użycia metafory w tekście użytkowym. Odwołaj się do przykładów. metafora (inaczej: przenośnia) – to w tradycyjnym ujęciu (znanym z Poetyki Arystotelesa) środek stylistyczny, polegający na zestawieniu ze sobą dwóch, obcych znaczeniowo wyrazów, które w połączeniu tworzą związek wyrazowy zyskujący zupełnie nowy sens; najczęściej wykorzystywana w poezji, stosowana jednak także w tekstach użytkowych.

Każda metafora ma temat (sens, który chcemy przekazać) oraz nośnik (słowa, których w tym celu używamy) → przykładowo, gdy mówimy, że wychodzimy z dołka, tematem takiej metafory jest koniec trudnej sytuacji, gorszego nastroju, a nośnikiem wyjście z dołka, które „niesie” nadane przez nas wyrażeniu znaczenie, oparte na stworzonym obrazie. Przenośnie, które utarły się w języku (tzw. metafory konwencjonalne albo zleksykalizowane albo martwe) , to przede wszystkim wyrażenia oparte na katachrezie , czyli przeniesieniu nazwy jednej rzeczy na inną, która nie była dotąd tak nazwana, np. kolanko (zdrobniale o części nogi → ‘element przewodu rurowego służący do łączenia rur i armatury w miejscach zmiany kierunku przepływu i/lub średnicy przewodu’). Metafory zleksykalizowane funkcjonują jako jednostki językowe i często nie są już rozpoznawalne przez użytkowników języka jako wyrażenia metaforyczne. Metafory konwencjonalne częste są terminologii (por. dziura ozonowa, zapalenie płuc). 31.Funkcje metafor w tekście użytkowym. Metafory w tekstach użytkowych służą różnym celom:

• funkcja stylistyczna − metafora jest przede wszystkim ozdobnikiem funkcja poznawcza (inaczej: eksplikacyjna) − za pomocą metafory można wyjaśniać zjawiska trudne do zrozumienia
• funkcja perswazyjna (inaczej: nakłaniająca) − za pomocą metafory nadawca może przekonać odbiorców do słuszności swoich poglądów, m.in. przez to, że metafora jest nienegowalna
• funkcja oceniająca – za pomocą metafory można zwiększyć potencjał emocjonalny tekstu którą metafory mogą przyczyniać się do zwiększenia potencjału emocjonalnego tekstu
• funkcja perpektywizująca – metafory mogą pełnić w tekstach tę funkcję w dwojakim sensie; w szerszym sensie stają się wykładnikami często specyficznej konceptualizacji, a poprzez to również określonego indywidualnego punktu widzenia, w węższym sensie funkcja perspektywizująca polega na profilowaniu wybranych cech semantycznych danego obiektu; niektóre części domeny źródłowej zostają w związku z tym w danym kontekście wysunięte na plan pierwszy, pozostałe nie podlegają wyróżnieniu. 32. Typy łączliwości leksykalnej (łączliwość normatywna i systemowa). łączliwość leksykalno-semantyczna – określająca reguły łączenia się wyrazu z innymi jednostkami ze względu na ich cechy znaczeniowe, np. połączenie deszcz siąpi jest akceptowalne, a połączenie *pies siąpi − nieakceptowalne. Ze względu na stopień regularności i przewidywalności połączeń wyrazowych w obrębie łączliwości leksykalno-semantycznej wyróżnia się: ➢ łączliwość systemową (inaczej: kategorialna) − dotyczy ona połączeń tworzonych według ogólnej reguły; aby określić zakres łączliwości wyrazu, nie trzeba wymieniać wszystkich elementów tego zakresu, wystarczy bowiem podać, z reprezentantami jakiej kategorii semantycznej łączy się dany leksem, np. żenić się + rzecz. r. męskiego. Łączliwość. kategorialna w skrajnych wypadkach może obejmować 1 leksem (jest to tzw. łączliwość minimalna); ➢ łączliwość normatywną − dotyczy połączeń tworzonych częściowo według ogólnej reguły (daje się wskazać wyjątki od reprezentacji leksykalnych danej kategorii) lub połączeń zupełnie nieregularnych, przypadkowych. Zakres łączliwości normatywnej można określić przez wymienienie elementów tworzących poprawne połączenia z danym wyrazem lub (przy podawaniu nazwy kategorii) przez wskazówki typu zwykle, najczęściej, w większości, itp., itd.,

iii. wymieniające – polega na wymianie jednego elementu związku na inny, np. nie należy zasypywać (zamiast zasypiać) gruszek w popiele iv. regulujące:

1. pod względem kategorii liczy, np. porywać się z motykami na słońce
2. pod względem kategorii aspektu, np. spalać na panewce
3. pod względem kategorii strony, np. znać kogoś jak łyse konie
4. polegające na zmianie postaci słowotwórczej komponentu, np. zacierać rączki (zamiast ręce)
5. polegające na zmianie schematu składniowego w związku, np. podbijać komuś (kogo? co?) bębenek zamiast podbijać komuś (kogo? czego?) bębenka b. rozszerzające – ich wyróżnikiem jest zmiana łączliwości związku frazeologicznego, jego odniesienie do przedmiotu, zjawiska, do których nie były pierwotnie odnoszone c. uzupełniające – chodzi o całkiem nowe związki frazeologiczne 38. Kolokwializm – jak rozumiesz ten termin? Jest to wyraz lub wyrażenie niedbałe, używane w języku potocznym, lub niedbały styl wypowiedzi charakterystyczny dla języka potocznego. 39. Cechy prostej polszczyzny
6. Na jasność tekstu wpływają zarówno cechy językowe (składniowe, gramatyczne, leksykalne), a także językowe sposoby tworzenia pewnych relacji między nadawcą i odbiorcą. Ponadto są jeszcze komponenty zewnętrzne tekstu, które również wpływają na jego jasność: struktura, kompozycja, sposób uporządkowania treści, a także właściwości edycyjne i graficzne a. składnia – główną zasadą klarowności tekstu jest ograniczanie długości zdań: ,,twórz krótkie (do 20 wyrazów) i proste zdania); zdania tasiemce/łamańce – zdania rozbudowane z licznymi członami wtrąconymi i. nie informuje się (tak jak np. w pismach urzędowych) o wykonywanej czynności [reklamacja została przyjęta]; takie wyrażenia tworzą szum zagłuszający rzeczywistą informację ii. należy nasycać tekst dużą liczbą czasowników: czasowniki – wyspy w oceanie informacji iii. należy myśleć naturalnie: zachować odpowiednią kolejność wyrazów, zgodną z naszym oczekiwaniem, tzn. umieszczać obok siebie takie wyrazy, które są ze sobą ściśle związane semantycznie iv. należy unikać zjawiska zwanego kaczko-królikiem, tj. Niebieski samochód wyprzedził czerwony samochód – nie wiadomo który z nich wyprzedził, a który został wyprzedzony; jest to homonimia składniowa, odpowiadają za nią właściwości gramatyczne polskich rzeczowników: samochód ma identyczną formę mianownika i biernika, dlatego zdanie powstaje niejasne v. słowa-pinezki – jako sposób do rozjaśniania, bądź zaciemniania tekstu; chodzi o partykuły takie jak: tylko, nawet, chociażby, przez które zdanie

może przybrać formę kaczko-królika, np. Realizujemy transakcje leasingu nieruchomości tylko zlokalizowanych na terenie Polski. vi. zdania rozpoznajemy jako spójne, łatwe do ogarnięcia, dzięki istnieniu tzw. zaimków anaforycznych (ona, jego, tamtego, one) – wskazują one na sieć powiązań w zdaniu; powinny być one umieszczone jak najbliżej wyrazu do którego się odnoszą – w innym razie zdanie jest niejasne, np. wtedy kiedy nie wiadomo do jakiego męskiego rzeczownika odnosi się zaimek ,,niego”, kiedy tenże zaimek stoi najbliżej określanego rzeczownika – są to wyrazy-spinacze vii. syjamskie bliźniaki wśród słów spajających – spójniki skorelowane; stanowią one pewne ułatwienie, porządkujące tekst; jeśli nie używa się ich zgodnie z ich parami, utrudnia się czytelność tekstu b. gramatyka zaciemniająca i. schody rzeczownikowe i zdaniowe – np. formy dopełniaczowe, w wyniku których powstają tzw. schody zdaniowe; sposobem na usunięcie tego błędu, jest rozdzielenie rzeczowników czasownikami; błędem jest także nagromadzenie zdań podrzędnych przydawkowych – chodzi wówczas o powtórzenia typu ,,którego” ii. imiesłowy iii. strona bierna – zwiększa ona czas przyswajania tekstu przez odbiorcę, ponieważ zaciemnia sens; lepiej jest użyć czasowników osobowych iv. formy nieosobowe [-no, -to] – należy pisać osobowo; w ten sposób bezpośrednio (a więc jaśniej) zwracamy się do odbiorcy tekstu

2. Słowa – aspektem zaciemniającym sens zdania może być także leksyka a. wybieranie wyrazów krótszych, czyli takich, które w formie podstawowej, mają do 4 sylab; dlatego wybieramy ,,zadowolony”, a nie ,,usatysfakcjonowany” b. unikanie wyrażeń-purchawek – wyrażeń analitycznych, tj. przekazać, uiścić, dołożyć, ulec, wyrazić – łączy się je z rzeczownikami, co tworzy formy analityczne, z punktu widzenia jasności tekstu trudniejsze do przyswojenia niż formy syntetyczne (np. czasownik odrzeczownikowy ,,informować”) c. unikanie formy inercyjnej, czyli słów-natrętów: dokonać blokady karty, dokonać wpisu do, dokonać zwrotu, dokonać odwołania – czasownik ,,dokonać” ma charakter czasownika natrętnego; dla jasności tekstu należy zamienić je na zwykłe czasowniki: zablokować kartę, wpisać do, zwrócić, odwołać d. strzec się redundancji, czyli budowania takich konstrukcji wyrazowych, które pod względem znaczeniowym są nadmiarowe, np. poprawić się na lepsze, w miesiącu grudniu e. używanie zwyczajnych słów, by ułatwić odbiorcy zrozumienie tekstu; zwyczajne słowa to takie, jakimi ludzie najczęściej się posługują – dotyczy to nie tylko rzadkich słów, ale także spójników, np. iż i że (które znaczą to samo, ale iż jest rzadsze, dlatego trzeba się ich wystrzegać; należy unikać także wyrazów erudycyjnych, książkowych, terminów obcych czy specjalistycznych f. terminologizacja może dotyczyć także gramatyki: nie używa się dziwnych dla czytelnika konstrukcji składniowych, np. Posiadacz karty będący Posiadaczem rachunku zobowiązany jest do zwrotu na rzecz Banku kwoty, którą uznany został jego rachunek bankowy. – w słowniku nie spotyka się konstrukcji ,,uznany został”, jest to termin specjalistyczny, który utrudnia

i. stawiaj często kropki, używaj naturalnej gramatyki i zwykłych słów d. relacje osobowe i. często nazywaj siebie i odbiorcę, używaj zwykłych słów

40. Regionalizmy leksykalne. regionalizm leksykalny – wyraz, którego występowanie jest ograniczone do tekstów mieszkańców pewnego regionu kraju, także wykształconych mieszkańców miast będących centrami tych regionów (Warszawy, Poznania, Białegostoku, Krakowa itp.), np. pozn. pyrda ‘niska kobieta lub dziewczyna’, szabel ‘fasolka szparagowa’, macoszka ‘bratek’, petronelka ‘biedronka’, tytka ‘torebka papierowa’, krak. weka ‘bułka paryska’, szabaśnik ‘piekarnik’, bil ‘słonina’; regionalizmy wyrazowe to często słowa związane z lokalną tradycją, np. regionalną kuchnią: kres. czenaki, cepeliny, kartacze, wlkp. parzybroda ‘zupa z kapusty włoskiej’, czarnina ‘zupa z kaczej krwi’. 41. Regionalizmy semantyczne. regionalizm semantyczny – inne lub dodatkowe znaczenie wyrazu (który istnieje w ogólnej polszczyźnie), w jakim używają słowa tylko mieszkańcy pewnego regionu kraju, także wykształceni mieszkańcy miast będących centrami tych regionów (Warszawy, Poznania, Białegostoku, Krakowa itp.), np. krak. borówki ‘jagody’, krak. bańka ‘bombka na choinkę’, pozn. sklep ‘piwnica’. **42. Regionalizmy krakowskie różnego typu.

43. Regionalizmy leksykalne poznańskie.**

Wulgaryzmy są używane, aby rozładować napięcie emocjonalne, w celu świadomego obrażenia kogoś, wyrażenia lekceważenia, jako słowne natręctwo lub prowokacja estetyczna; wulgaryzmy najczęściej odnoszą się do części ciała (zwłaszcza takich jak narządy płciowe, pośladki i piersi), kontaktów płciowych, fizjologii, śmierci oraz zwłok. Wulgaryzmy, poza tym, że są narzędziem słownego poniżenia rozmówcy, mogą jednak służyć do dania upustu silnym emocjom – nie są one adresowane do kogoś, ale są manifestem pewnych emocji. Pierwsza sytuacja użycia wulgaryzmów budzi zastrzeżenia etyczne, ale druga może być jedynie przedmiotem oceny z punktu widzenia kultury czy obyczajów. Skutki językowe zmian w sferze obyczajowej przychodzą z opóźnieniem w stosunku do zmiany obyczajów: a) dewulgaryzacja seskualizmów i fizjologizmów – zacieranie się siły ekspresywnej, nabieranie łagodności, np. zajebisty (przez większość młodych użytkowników języka nie jest on kojarzony z wulgarnym rdzeniem -jeb-), pierdoła b) liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów – odniesienie wulgarnych wyrazów do całkiem innych sfer, np. Widzisz jaki ch..j, sk…..n mały! – słowa dumnego ojca w odniesieniu do syna, który nie całkiem umie chodzić, ale już sam próbuje wstawać – czasami takie wulgaryzmy są świadectwem dla autentyczności

46. Współczesne zmiany znaczenia wyrazów. neosemantyzm – wyraz w nowym znaczeniu bez żadnych wykładników formalnych nowego znaczenia, np. paw ‘wymioty’; zabiegi derywacji semantycznej często opierają się na metonimii (styczności nazw lub desygnatów, np. szarlotka ‘drink: żubrówka z sokiem jabłkowym’ (por. pierwotne znaczenie ‘ciasto z jabłkami’) lub metaforze, np. dokument ‘plik tekstowy, graficzny, muzyczny, filmowy lub mieszany będący wynikiem pracy z danym programem komputerowym, dający się zapisać, a następnie odczytać’. 47. Wyrazy cytaty. Na czym polega ten rodzaj zapożyczania z języków obcych? wyraz-cytat – wyraz lub połączenie wyrazowe przeniesione z innego języka w niezmienionej postaci graficznej i fonetycznej, niezaadaptowane fleksyjnie (nieodmienne), np. incognito, curriculum vitae, status quo, sensu stricto. 48. Sposoby adaptacji wyrazów zapożyczanych. Zapożyczenia mogą być przyswajane drogą ustną lub za pomocą źródeł pisanych. W przeszłości przeważały raczej zapożyczenia drogą ustną, stąd mamy formę majster , a nie mejster (niem. meister, wym. [majster]), fajerwerk (niem. Feuerwerk) czy kajet (fr. cahier). W czasach nam bliższych oba sposoby zapożyczeń były spotykane, niekiedy występowały wahania w tym zakresie. W XX wieku wyrazy zapożyczone z angielskiego: cowboy, western, rugby przyjęto w dwóch formach: pisemnej [kowboj], [western], [rugby] i ustnej [kałboj], [łestern], [ragby]. Z czasem upowszechniły się formy [kowboj] (pisemna), [łestern] (ustna), a w wypadku wyrazu rugby obie formy są do dziś używane. Współcześnie właściwie wszystkie zapożyczenia są przejmowane jednocześnie oboma kanałami. W większości zapożyczenia te przyjmują formę fonetyczną zbliżoną do formy w języku-dawcy, można więc mówić o przewadze zapożyczeń ustnych , choć ich forma pisemna jest oczywiście znana. W polszczyźnie przyjęła się więc na przykład forma [lajkra], zapisywana jako lycra, [łikent] – zapisywane jako weekend czy [tiszert], zapisywane jako T-shirt. Wymowa literowa jest rzadsza, choć się zdarza, na przykład słowo nylon wymawiamy jako [nylon], a nie [najlon], jak w języku angielskim. Wahania występują wtedy, gdy elementem zapożyczonym jest

skrótowiec. Dawniejsze skrótowce obce odczytywaliśmy zwykle zgodnie z fonetyką polską, np. USA jako [u-es-a]. współcześnie częściej traktujemy skrótowce obce jako elementy przyjęte drogą słuchową, stąd HBO odczytuje się zwykle jako [ejcz-bi-ou], a nie [ha-be-o], KFC jako [kej-ef-si], a nie [ka-ef-ce].

49. Na czym polega morfologiczna adaptacja wyrazów zapożyczonych? a. właściwe asymilowane morfologiczne – rzeczowniki i. adaptacja fleksyjna, np. begi (luźne ubrania), dragi (od drugs) ii. adaptacja słowotwórcza, np. fristajlować, hardkorowiec, oldskulowiec b. właściwe asymilowane morfologiczne – czasowniki, np. browsować (od ,,to browse”), densić (od ,,dance”), guglać (od ,,to google”) c. zapożyczenia właściwe asymilowane morfologiczne – przymiotniki, przysłówki, np. hardkorowy, pałerowy (od ,,power”), spidem (od ,,speed”), lajtowo (od ,,light”) 50. Na czym polega fonetyczna adaptacja wyrazów zapożyczonych? Jest to dostosowanie wymowy wyrazu do reguł ortofonicznych, fonetycznych, fonologicznych języka polskiego, np. łykend (weekend). 51. Na czym polega adaptacja fleksyjna wyrazów zapożyczonych? Wyraz przejęty na grunt polszczyzny uzyskuje polską fleksję – w kolejnych przypadkach dodaje się do niego kolejne końcówki fleksyjne, np. klikać (to click). 52. Depluralizacja Depluralizacja – fleksyjny zabieg adaptacyjny; chodzi o zapożyczenie właściwe słów z języka obcego, ale zastępowanie oryginalnych morfemów fleksyjnych, morfemami z języka biorcy, np. ang. bushrangers – pol. bushrangerowie. 53. Dialektyzm i regionalizm. dialektyzm (inaczej gwaryzm) leksykalny – wyraz (ewentualnie wyrażenie lub zwrot), którego użycie ograniczone jest do tekstów tworzonych przez użytkowników jakiejś gwary, a więc odmiany polszczyzny obsługującej komunikację językową na wsi; przypadkowe, nieświadome zastosowanie dialektyzmów w sytuacjach publicznych (np. w oficjalnych przemówieniach, w wystąpieniach radiowych i telewizyjnych) zdradza niedostatki sprawności językowej mówiącego, braki jego kompetencji językowej. regionalizm leksykalny – wyraz, którego występowanie jest ograniczone do tekstów mieszkańców pewnego regionu kraju, także wykształconych mieszkańców miast będących centrami tych regionów (Warszawy, Poznania, Białegostoku, Krakowa itp.), np. pozn. pyrda ‘niska kobieta lub dziewczyna’, szabel ‘fasolka szparagowa’, macoszka ‘bratek’, petronelka ‘biedronka’, tytka ‘torebka papierowa’, krak. weka ‘bułka paryska’, szabaśnik ‘piekarnik’, bil ‘słonina’; regionalizmy wyrazowe to często słowa związane z lokalną tradycją, np. regionalną kuchnią: kres. czenaki, cepeliny, kartacze, wlkp. parzybroda ‘zupa z kapusty włoskiej’, czarnina ‘zupa z kaczej krwi’. 54. Co to jest hybryda leksykalna? Są to wszystkie półkalki słowotwórcze, które składają się z cząsteczek różnojęzycznych, np. pióropusz (niem. Federbusch, gdzie Feder to pióro).