Pobierz Kultura języka polskiego i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity! Źródła informacji o normie językowej 1. Słownik poprawnej polszczyzny Stanisława Szobera (wydawany od 1937) i Słownik poprawnej polszczyzny Witolda Doroszewskiego (od 1873) – mają wartość historyczną 2. Nowy słownik poprawnej polszczyzny – wyd. I (od 1999) Andrzeja Markowskiego i Wielki słownik poprawnej polszczyzny – następne wydanie (od 2004); wyłącznie w formie papierowej 3. Kwalifikatory i komentarze normatywne w słowniku poprawnościowym Kwalifikatory słownikowe − określenia umieszczane w obrębie hasła słownikowego w celu poinformowania użytkownika słownika o ograniczeniach związanych z użyciem danego słowa, np. jego wartości stylistycznej, przynależności do odmiany regionalnej itp. a. kwalifikatory chronologicznie b. kwalifikatory stylistyczne c. kwalifikatory ekspresywne d. kwalifikatory geograficzne e. kwalifikatory środowiskowe f. kwalifikatory specjalistyczne komentarz normatywny występuje po znaku ⚫; wyraża wprost ocenę poprawności użyć pokazanych w haśle, pokazuje konteksty, w których wyraz może wystąpić, zamiast form błędnych wskazuje formy poprawne informacja o sposobie łączenia wyrazu z innymi wyrazami w zdaniu (informacja składniowa) jest wprowadzone w słowniku znakiem « opisana w nawiasie kwadratowym wymowa jest poprawna, ale przestarzała 4. Dobry słownik.pl – tworzony przez dr. Artura Czesaka (UJ), dr. Sebastiana Żurowskiego (UMK) i dr. Łukasza Szałkiewicza (UW) 5. Gramatyczny słownik języka polskiego (internetowe wydanie) – Zygmunt Saloni, Włodzimierz Gruszczyński, Marcin Woliński, Robert Wołosz 6. Wielki słownik języka polskiego (słownik elektroniczny) – Piotr Żmigrodzki Upowszechnienie wiedzy o języku dawniej i współcześnie 1. pierwszy XV- wieczny traktat o ortografii: Jakóba syna Parkoszowego Traktat o ortografii polskiej – Parkoszowic Jakub, Łoś Jan 2. O zachowaniu się przy stole (znany jako: wiersz Słoty O chlebowym stole) – ślady zainteresowania językiem i docenienie jego wagi w zabytku językowym 3. Idea poradnictwa językowego narodziła się w czasach zaborów, w XIX wieku [była to działalność piętnująca błędy]: a. Błędy nasze w wymowie i piśmie ku szkodzie języka polskiego popełniane – 1876, Aleksander Walicki b. O skażeniu obecnem języka polskiego w prasie – 1881, Ludomir Szczerbowicz-Wieczór 4. Działalność poradnicza została podjęta w XX wieku: a. Jak nie należy mówić i pisać po polsku – 1920/31, Adam Antoni Kryński b. O błędach językowych – 1921, Alfred Gawroński 5. Reforma ortografii – 1936 r. 6. Witold Doroszewski – był pierwszym, który wpadł na pomysł, by wykorzystać do propagowania wiedzy o języku, media – od 1936 r. do 1976 r. (z przerwą w okresie wojennym) prowadził audycję Radiowy Poradnik Językowy; obecnie tę tradycję kontynuują: Andrzej Markowski, Jan Miodek, Jerzy Bralczyk, Katarzyna Kłosińska, Agata Hącia i in. 7. w latach 70. ukazał się pierwszy akademicki podręcznik kultury języka polskiego oparty na podstawach naukowych, a także podstawowy dokument kodyfikacyjny na 25 lat (do 1999 r.) słownik poprawnościowy [dziś te obie publikacje mają wartość historyczną]: a. Kultura języka polskiego (1971) – D. Buttler, H. Kurkowsk i H. Satkiewicz, b. Słownik poprawnej polszczyzny PWN (1973) – W. Doroszewski, H. Kurkowska 8. Towarzystwa naukowe: a. Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (Kraków, okres międzywojenny) b. Towarzystwo Kultury Języka Polskiego (Warszawa, 1901 c. Rada Języka Polskiego (9 IX 1996) - tworzy ją 30 osób; w 1999 Rada została ujęta przepisami Ustawy o języku polskim; ważne są zadania pełnione przez Radę Zasady użycia znaków przestankowych Zasady skracania wyrazów i zapisu skrótów Najczęstsze błędy interpunkcyjne oraz typograficzne WYKŁAD 1 1. Kultura języka w znaczeniu podmiotowym to: a. wrażliwość estetyczna b. wiedza o języku c. właściwe posługiwanie się językiem 2. Pierwszy podręcznik kultury języka polskiego pojawił się w latach 70. XX wieku (D. Buttlerowa, H. Kurkowska, H. Satkiewicz); język został tam ujęty w węższym zakresie, jako wartość instrumentalna, użytkowa i skupiono się na poprawności jego użycia, a także sprawności, co w praktyce oznaczało adekwatność środków języka do okoliczności, bogactwo i skuteczność 3. Język został ujęty w szerszym zakresie przez J. Puzyninę w latach 80., gdzie kulturę słowa poszerzono o etykę słowa (prawo odbiorcy do szacunku i braku lęku w trakcie kontaktu konwersacyjnego; język został tam ujęty jako wartość kultury, docenianie go jako elementu tożsamości narodowej 4. Filary zajęć KJP: a. poprawność b. estetyka c. skuteczność d. bogactwo e. wiedza 6. Zróżnicowanie normy – norma wielopunktowa (sformułowana przez M. Bańko); za podstawę ocen normatywnych w języku przyjmujemy: - powszechny zwyczaj albo świadomość językową mówiących lub - zewnętrzny wobec nich system znaków i nakazów → norma aprobowana i praktykowana vs. propagowana 7. Zmienność normy: warianty językowe – środki oboczne, o tej samej funkcji Wariancja normy Warianty alternatywne (dublety) Warianty recesywne Warianty ekspresywne (innowacyjne) obie formy użycia uchodzą za stosowane i poprawne obie formy są poprawne, ale przeciętny użytkownik wybiera tę, która wyraźnie wypiera drugą wyłącznie w obrębie normy użytkowej – jeśli zostaną uznane za składnik normy wzorcowej, to przekształcają się w warianty alternatywne przystanka/przystanku; filolodzy/filologowie pisarzy/pisarzów; zniczy/zniczów tę/tą; tamtę/tamtą; bardziej czysty/czyściejszy 8. Zależność między sytuacją rozwojową języka a liczebnością wariantów określonego typu: ➢ przewaga wariantów innowacyjnych → szybkie przeobrażanie języka ➢ przewaga wariantów alternatywnych → trwająca stabilizacja ➢ rozrost wariantów recesywnych → zapowiedź mniej intensywnego rozwoju języka 9. Przemiany normy; szybkość przemian wariantów - najwyraźniejsza w zakresie wariancji recesywnej (ostatnio: w II poł. XX wieku) – wyparcie końcówki -yj – trybuszon i butersznyt wyparte przez korkociąg i kanapkę – wyparcie składni współczuć z kimś — niektóre warianty recesywne zachowały się jako relikty językowe (dzięki temu, że są składnikami stałych związków frazeologicznych) 10. PRZEKAZ MÓWIONY PRZEKAZ PISANY bezrefleksyjne użycie języka, spontaniczność pisanie – działanie przemyślane, uporządkowane, łączy się z pewnym wysiłkiem ulotność trwałość długość - ograniczona przez możliwości człowieka w zakresie pojemności pamięci teksty pisane - nieograniczone zdolnością ludzkiego umysłu do percepcji związek z kontekstem uniezależnienie od sytuacji WYKŁAD 3 1. Norma realna – norma, którą posługują się użytkownicy języka na co dzień, prosta, oparta na intencji prostego przekazu Kodyfikacja – sformułowany przez ekspertów zbiór ocen dotyczących jednostek języka, ich form, znaczeń, sposobów łączenia w zdania itp. 2. Założenia i trudności współczesnej kodyfikacji a. dwupoziomowość (istnienie poziomu normy użytkowej i wzorcowej) b. wariantywność (istnienie elementów synonimicznych) c. zmienność d. zróżnicowanie kwalifikatorów poprawnościowych (niepoprawne, błędne, nie, nadużywane, lepsze) e. szanowanie odrębności regionalnych 3. Innowacja językowa to każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie; jest tworzony albo świadomie, wskutek pojawiania się określonych potrzeb nazewniczych, ekspresywnych, albo jako wynik niedostatecznej znajomości normy językowej 4. Od innowacji tekstowej do zmiany językowej: 5. Kryteria oceny poprawności – główne narzędzie językoznawcy normatywisty podczas kodyfikacji (miernik, którego zastosowanie pozwala stwierdzić, czy ta forma jest poprawna, czy niepoprawna [błędna]) a. zasada: stosowanie w działalności kulturalnojęzykowej ,,kryteriów cząstkowych” (czyli takich, które są nam znane i można je poprzeć znanymi przykładami, nie budzącymi wątpliwości) ❖ kryteria wewnątrzjęzykowe - odwołujące się do natury samego języka, jak język funkcjonuje i jakim celom w naszym życiu służy; funkcjonalne są te jednostki, które: ➢ są potrzebne z uwagi na potrzeby nazewnicze — kryterium wystarczalności ➢ są operatywne, ekonomiczne (oszczędzają wysiłek mówiącego) – kryterium ekonomiczności języka ➢ są wystarczająco precyzyjne pod względem znaczenie i nie prowadzą do rozbudowy homonimii — kryterium precyzyjności ➢ kryterium zgodności z systemem ❖ kryteria zewnątrzjęzykowe - obok cech naturalnych samego języka, odwołuje się do relacji użytkowników w sytuacji językowej ➢ kryterium autorytetu (kulturalnego) ➢ kryterium narodowe (rodzimości) ➢ kryterium historyczne ➢ kryterium uzualne (stopnia rozpowszechnienia) ➢ kryterium frekwencyjne (częstości użycia) ➢ kryterium estetyczne 6. Typy innowacji językowych a. innowacje uzupełniające (spełniające potrzeby na określenie wszystkich elementów rzeczywistości) b. innowacje regulujące (regulowanie poprawności, np. jedne zamiast jedno; jedno dziecko, jedno okno) c. innowacje rozszerzające (np. wyrównywanie rządu dopełnienia bliższego do biernika) d. innowacje alternatywne (nowe wyrazy, połączenia powstałe jako wynik nowych tendencji językowych, np. mody) e. innowacje nawiązujące – kontaminacje (kontaminacje zwykle nie uzyskują aprobaty normatywnej jako elementy funkcjonalne nieuzasadnione) f. innowacje skracające (skrótowce, uniwerbizmy leksykalne, np. asfaltówka) g. innowacje precyzujące (dyferencje znaczeń, tj. różnicowanie wyrazów, ich form i znaczeń, które pozwala usunąć zbędną redundancję; np. śnieżny/śniegowy; przypadku/przypadka) 7. Błąd językowy – innowacja funkcjonalnie nieuzasadniona, będąca wynikiem, np. niewiedzy, inercji językowej, mody itp.; wybór złego elementu systemowego lub stylistycznego; dwa typy błędów ze stanowiska normy: a. poniżej normy (N., ładnom dziewczynom) b. powyżej normy – hiperyzmy (przesadna poprawność) i. hiperyzmy fonetyczne ii. hiperyzmy fleksyjne 8. Typy błędów: a. błędy zewnętrznojęzykowe i. błędy ortograficzne ii. błędy interpunkcyjne b. błędy wewnątrzjęzykowe; systemowe i. fonetyczne ii. gramatyczne 1. błędy fleksyjne 2. błędy słowotwórcze 3. błędy składniowe iii. błędy leksykalne i frazeologiczne; błędy użycia, czyli błędy stylistyczne WYKŁAD 4 1. Świadomość językowa - ogół względnie trwałych sądów i poglądów na język; mają charakter intuicyjny (charakter emocjonalny) lub umotywowany (charakter racjonalny) 4. Łatwiej przyjmują się feminatywy, których predykatyw w rodzaju męskim zostaje poprzedzony formą osobową, np. Anna Kowalska była ministrem zdrowia. 5. Istnieją jednak feminatywy cieszące się powszechną akceptacją i konkurujące z męskimi (piosenkarz, model-modelka, psycholog-psycholożka) 6. Mówimy raczej o (pani) profesor Jakubowskiej, niż o profesorce (albo profesorze) Jakubowskiej. Należy także zwracać uwagę na preferencje odbiorcy. 7. Przyczyny stopniowej pejoratywizacji rzeczownika Murzyn w polszczyźnie - we wszystkich językach świata zachodniego nazwy osób czarnoskórych podstawowe w epoce niewolnictwa ustąpiły nazwom nowszym - automatyczne porównanie z innymi językami - lepsze nazywanie ze względu na narodowość (Nigeryjczyk, Senegalczyk) - w wielu kontekstach słowo Murzyn nie jest potrzebne, bo skupia się na kolorze skóry, a nie na pochodzeniu geograficznym czy narodowości 8. Eufemizacja nie zawsze jest korzystna: uśpienie wrażliwości i marginalizowanie słabszych: - problem Muminków - osoby o specjalnych potrzebach 9. Krzewienie zasad poprawności politycznej ma zapobiegać postawom nienawiści, nie może być działaniem zastępczym – niebezpieczeństwo dwójmyślenia, tj. dostosowywania etyki języka do sytuacji 10. Pozawerbalne środki wyrażania braku szacunku - przerywanie - zmiana tematu, gdy jest on niewygodny - nie odpowiadanie na pytania - ostentacyjne niesłuchanie wypowiedzi rozmówcy - drażnienie, aby wyprowadzić z równowagi - gesty i mimika - środki suprasegmentalne (np. intonacja) 11. Zabiegi manipulacyjne na treści komunikatu • podawanie nieprawdziwych informacji • podawanie niesprawdzonych informacji • fragmentaryczność i wybiórczość, pomijanie niewygodnych faktów • tendencyjność (eksponowanie w komunikacie elementów nie mających znaczenia) • wskazywanie niewłaściwych związków przyczynowo-skutkowych • nieszczere komplementy i pochwały 12. Manipulacyjne zabiegi językowe - nadużywanie zaimka ,,my" dla wywołania wspólnoty - nadużywanie wielkich kwantyfikatorów (zawsze, nigdy, nikt) - odwoływanie się do wyrazów o rozmytym, niejednoznacznym znaczeniu (wyrazy odnoszące się do tolerancji, demokracji itp.) - stosowanie wypowiedzi trudnych do podważenia (wypowiedzi ironiczne, metaforyczne) - posługiwanie się językiem w taki sposób, by utrudnić rozmówcy zrozumienie WYKŁAD 6 1. Stare media - funkcjonujące w erze przedcyfrowej (radio, telewizja analogowa, prasa: gazety, czasopisma) Nowe media - funkcjonująca obecnie (telewizja cyfrowa, internet, media elektroniczne) 2. Miejsca w sieci, gdzie obserwuje się nową jakość komunikacji: czaty, fora dyskusyjne, e-maile, portale społecznościowe – zamiast artykułów remediowanych (artykuły) 3. Cechy komunikacji w internecie • interaktywność (ale zanik jasnych stron kontaktu: nadawcy i odbiorcy) • mobilność • hipertekstualność • multimedialność • automatyzacja i szybkość przekazu • ograniczenia objętości • chaotyczność, polifonia tematów • efemeryczność interakcji • grafityzacja przekazu • anonimowość 4. Cechy języka w internecie - nowa forma oralności (zaciera się granica między pismem a mową) - kształt składniowy (chaotyczny) - kształt graficzny (mniejsza staranność zachowywania reguł ortografii czy interpunkcji 5. Internet jest wylęgarnią anglicyzmów akronimy - wyrazy utworzone od pierwszych liter wyrazów tworzących wyrażenie lub zdanie akronimy fonetyczne - sylaba lub słowo są zastępowane innymi znakami (np. 4GET) 6. Zagrożenia dla komunikacji w świecie realnym • brutalizacja komunikacji i zwiększenie tolerancji wobec wyrazów wulgarnych • zmiana modelu grzeczności językowej (upraszczanie etykiety) • demokratyzacja języka (język potoczny ważniejszy niż wzorcowa norma) • internacjonalizacja słownictwa (napływ anglicyzmów) • usensacyjnienie informacji (np. przewaga ekspresywności nad neutralnością) • trudności z komponowaniem większych tekstów, posługiwanie się kodem ograniczonym (ubogi zasób słownictwa, konstruowanie krótkich zdań) Nicholas Carr ,,Płycizna. co internet robi z naszym mózgiem?" 7. Marc Prensky wyróżnił dwie grupy: ° cyfrowi tubylcy – osoby urodzone po 1990 roku; generacja multitasking, pokolenie wielozadaniowości, pokolenie C (computerised, connected, always clicking), osoby dla których nie istniał świat bez komputerów ° cyfrowi imigranci – osoby które znaczną część życia wychowywały się bez komputerów 8. Nowy umysł - cechy • nastawienie na szybkie wyszukiwanie informacji • deprecjonowanie potrzeby indywidualnego posiadania i pragmatyzacja informacji • multitasking • brak skupienia, powierzchowność refleksji • hedonizm zamiast wysiłku • preferowanie obrazu • szybka nuda • oswajanie śmierci i dystansowanie się od niebezpieczeństwa poprzez różnego typu zabiegi językowe: – przełamanie tabu językowego (sfera fizyczna człowieka i jego seksualność, wulgarność, np. jebadełko) – ekspresywność – gry językowe, humor – tendencja do skrótu – duży wpływ języka angielskiego WYKŁAD 9 1. Norma fonetyczna – zbiór pewnych środków fonetycznych, zróżnicowana (norma wzorcowa i użytkowa: potoczna i regularna) spełniających trzy warunki: a. środki o największym stopniu stabilizacji b. o największym zasięgu c. społecznie zaobserwowanych 2. Litera - znak graficzny, ją zapisujemy, odczytujemy Głoska – najmniejszy element, jaki może usłyszeć nasze ucho; słyszy się ją i wymawia dzi-a-dzi-o – 4 głoski; 8 liter 3. Rozbieżności między mową a pismem mogą mieć charakter: a. jakościowy – zmiana właściwości artykulacyjno-akustycznych głoski pod wpływem sąsiedztwa (upodobnienie; przyczyna: zjawisko koartykulacji: narządy artykulacyjne szybko dostosowują się do wymowy następnej głoski – antycypacja lub perseweracja) b. ilościowe – kiedy dokonuje się redukcji głoskowej (uproszczenia grup spółgłoskowych; efektem jest szybsze tempo wymowy) 4. Upodobnienia a. wewnątrz wyrazu i. dźwięczności (wewnątrz wyrazu lub między wyrazami) ii. miejsca iii. sposobu artykulacji b. obligatoryjne i. pod względem dźwięczności 1. w grupach spółgłoskowych [pš], [kw], [sw]: przód [pšut], kwas [kfas] 2. w grupach spółgłoskowych [trw], [krw] pod wpływem bezdźwięcznego [t], [k] – ubezdźwięcznione dwie następujące po nich głoski, np. krwawy 3. na granicy wyrazów – decydująca o dźwięczności spółgłoska rozpoczynająca drugie w kolejności słowo, np. zakaz kąpieli [zakas komp’el’i] 5. Upodobnienia akceptowane tylko w normie potocznej a. pod względem miejsca artykulacji i. palatalizacja – spółgłosek twardych (zmiękczenie ich) przed miękkimi, np. rozziew [roźzef] ii. utożsamiane spółgłosek zębowych z dziąsłowymi przed dziąsłowymi, np. rozżarzony [rożżażony] iii. ale utożsamianie głosek dziąsłowych z zębowymi nie jest akceptowane, np. tożsamość [tossamość] 6. Uproszczenia (są właściwe tylko normie potocznej); ważna w nich jest rola pozycji i frekwencji wyrazu w tekstach; tendencja do upraszczania – najsłabsza w nagłosie, najsilniejsza – w wygłosie i. uproszczenia grup spółgłoskowych: 1. formy czasu przeszłego czasowników: -dł, -gł, -rł, np. jadł [jat], szedł [šet], wiódł [v’ut] 2. uproszczenia w przymiotnikach z końcówką -ski, np. warszawski [varszask’i] 7. Uproszczenia nieakceptowane na poziomie normy potocznej: a. elizja spółgłoski [ć], w formach bezokolicznikowych zakończonych na {-ść} w połączeniach spółgłoskowych międzywyrazowych, np. ponieść konsekwencje [pońeś konsekfenc’ie] b. pomijanie końcowej spółgłoski w rzeczownikach zakończonych na -(i)zm, pozytywizm [pozytyv’is] c. w grupie -st w formie czasownika ,,jest” pomijanie [t]: [jes] + upodobnienie, np. jes(t) smutny [jessmutny] d. zanik wygłosowej [t] w grupie -nt w liczebnikach, np. osiemdziesiąt [ośemdzieśon] e. grupy spółgłoskowe 4-5 elementowe na granicy wyrazów, np. mistrzostw świata [m’istszosśf’ata] f. elizje – pominięcia spółgłosek w obustronnym sąsiedztwie samogłosek – zakończenia fleksyjne przymiotników i zaimków -ego, np. takiego [tak’eo], dobrego [dobreo] g. elizja [u] między dwiema samogłoskami w formach czasownikowych: stała [staa], miała [m’aa] 8. Nosówki KONTEKST SPOSÓB WYMOWY, PRZYKŁAD + sp. zwarto-wybuchowa [t, d, k, g, p, b] + sp. zwarto-szczelinowa [cz, dż, dź, ć, c, dz] wymowa konsomatyczna – jako połączenie samogłoski ustnej ([o], [e] i spółgłoski nosowej) [o + sp. nosowa]; kąpać [kompać] [e + sp. nosowa]; tędy [tendy] + sp. półotwarta [r, l, u̯] wymowa wokaliczna – jako samogłoska ustna: [o], [e] [o]; wziął [vźou] [e]; wzięli [vźel’i] + sp. szczelinowa [s, z, ż, sz, ś, ch, ź] wymowa dyftongiczna [oũ̯], [oĩ ̯], eũ̯, [eĩ ̯] {ą}: wąs [voũ̯s], wąsik [voĩ ̯śik] {ę}: kęs [keũ̯s], gęś [geĩ ̯ś] 9. Dźwięk nosowy w sąsiedztwie głoski zwarto-wybuchowej lub zwarto-szczelinowej ,,rodzi się” w różnych miejscach jamy ustnej a. w sąsiedztwie sp. wargowych [b, p]: [kompać], [bemben] b. w sąsiedztwie sp. zębowych [t, d]: [prondy], [tendy] c. w sąsiedztwie spółgłosek dziąsłowych [cz, dż]: [poṇczek], [teṇcza] d. w sąsiedztwie sp. środkowojęzykowych: [kreńćić], [trońćić] e. w sąsiedztwie sp. tylnojęzykowych [k, g]: [droŋg], [leŋkać śe] 10. Błędna wymowa nosówek a. konsonantyczna realizacja nosówek w zakończeniach wyrazu, np. [idom], [piszom] b. hiperpoprawna wymowa literowa przed głoskami półotwartymi [vźęl’i] c. przed spółgłoskami szczelinowymi i na końcu wyrazu – dyftongi ustne [ideũ̯], [droũ̯żyć] WYKŁAD 10 1. Głoski podwojone (tzw. geminaty), np. fontanna [fonta⚫na]; mogą występować wewnątrz wyrazu, na granicy wyrazu; istnieją także geminaty samogłoskowe a. wyjątki najczęściej są wyrazami pochodzenia obcego (happening, bestseller); polskim wyjątkiem jest wyraz ,,miękki” 2. Geminata efektem upodobnienia spółgłosek różniących się nie dźwięcznością, lecz sposobem artykulacji, np. stokrotce [stokro⚫ce] 3. Geminata poza normą: zastosowanie geminaty uniemożliwiającej jednoznaczne odtworzenie podstawowej postaci wyrazu, np. matce [ma⚫ce] – nie wiadomo, czy chodzi o matkę, czy mackę 4. Zachowywanie staranności przy wymawianiu geminat: a. geminata spółgłoskowa - wymowa stacatto z pauzą w środku, np. [ko⚫ šyšek b. geminata samogłoskowa - wymowa stacatto ze zwarciem krtaniowym w środku, np. do ostatka [doV ostatka] 5. Samogłoski – błędy a. elizja (zanik) samogłosek, np. dobrze [dobš] b. zwężenie artykulacji samogłoski [a] i [e] przed jotą w połączeniach głosek [ai ̯], [ei ̯], np. dzisiaj – [ʒ́śei ̯]; wyjątki: potoczny śmich, bida, kobita, artmetyka, orginalny 6. Hiatus, czyli zbitka samogłosek i. wewnątrz wyrazu: boa, toaleta ii. na styku dwóch wyrazów: okno akademika, zadanie Olgierda 1. błędy: iii. wstawianie dodatkowej głoski, np. boazeria - buazeria; wyjątki: nieistotny, swoich a. asynchroniczna wymowa nagłosowych spółgłosek wargowych zmiękczonych – w takich wyrazach występuje zmiękczona spółgłoska wargowa [p’], [b’], [m’], np. pies brzmi jak pśies, piwo jak pśiwo b. spółgłoska [m’] w końcówce -ami wymawiana jako -amy, np. oczamy, nogamy c. [l’] realizowane jako [ly], np. lypa, lys d. niekonsekwentna wymowa połączeń [k’e], [g’e] oraz [ke], [ge], np. kedy, take, sroky] 7. Błędy o podłożu gwarowym: trudności z realizacja trzech szeregów głosek: zębowych, dziąsłowych i środkowych - tzw. mazurzenie a. mazurzenie, np. szyja – syja, muszę – muse, różne – rózne b. jabłonkowanie, sziakanie, np. szary – sziary, siano – sziano, czarny – cziarny c. siakanie, np. strasznie – straśnie, szklanka – śklanka, szpital – śpital 8. Wariantywność form fonetycznych – język, który się rozwija musi zachowywać równowagę między środkami nowymi a starymi; skutkiem ubocznym tej równowagi jest obecność środków fonetycznych obocznych, równoległych, nazywanych wariantami językowymi a. alternatywne (wymienne), np. [komuńism] lub [komunizm] b. recesywne (które odczuwamy jako rzadsze i właściwsze), np. [komuniźmie] lub [komunizmie], [ewaŋgel’ia] lub [ewaŋg’iel’ia] 9. Moda w wymowie (wiąże się z lenistwem): a. mowa spieszczająca (artykulacyjne lenistwo) – deformacja zwarto-szczelinowych i szczelinowych spółgłosek miękkich, realizownaych z asynchroniczną palatalnością jako dźwięki półmiękkie ciemny [c’i ̯emny] b. snobizmy wymawianiowe, np. wyrazów obcych: komputer [komp’i ̯uter], keczup [kečap] 10. Kwestia hiperpoprawności fonetycznej – błąd rodzący się w mechanizmie starania się o dobrą, poprawną wymowę a. akcentowanie, np. li-ce-um zamiast li-ce-um b. doliterowa, zbyt dokładna wymowa spółgłosek w grupie spółgłoskowej, np. środa [ś(i)roda], drabina [d(e)rab’ina] 11. Postać fonetyczna wyrazu – błędy w wyrazach obcych, np. artretyzm {atretyzm}, konsensus {koncensus} WYKŁAD 1 Ruch prostego języka w Polsce i na świecie Dlaczego warto dbać o prostotę języka? ➔ Idea jasnego, prostego komunikowania się jest już obecna od bardzo dawno w myśli ludzkiej; w odniesieniu do prostoty języka i tekstu spotyka się wiele ostrożnych postaw – wynika ona z obawy utraty twarzy (jako pozytywnej wartości społecznej, przypisywanej danej osobie, której trzyma się ona jak roli) – wyraźnie widać to w środowisku urzędniczym, którzy ostrożnie podchodzą do kwestii upraszczania pism urzędniczych ➔ Jest także obawa przed tym, że za redukcją języka będzie podążała redukcja treści, ale są to dwa obszary: upraszczanie tekstu nie musi koniecznie wiązać się z redukcją treści ➔ Słowo prosty niebezpiecznie kojarzy się ze słowem ,,prostacki”, który jest wartościujący negatywnie. ➔ Innym źródłem obawy przed prostotą są kompetencje odbiorcy – bo to po jego stronie są wszystkie cechy psychologiczne: zaangażowanie, wiedza, umiejętności poznawcze ➔ Prawdą jest jednak i to że nie tylko kompetencje odbiorcy odpowiadają za zrozumienie tekstu, ale także właściwości językowe danego tekstu: czas reakcji zrozumienia tekstu jest zależny od budowy orzeczenia w zdaniu ➔ Uwolnić się od negatywnych konotacji ,,prosty” można, odwołując się do języków obcych, ponieważ w innych językach są to przymiotniki nacechowane pozytywnie: plain, power (ang.); klar (norw.), leichte (niem.) ➔ Prostota jest szczytem wyrafinowania [L. da Vinci], a sam prosty język to styl pisania, konstruowania tekstu używany do przekazywania informacji innym, np. dotyczących: ◆ zdrowia ◆ finansowania ◆ ubezpieczenia ◆ instrukcji obsługi ◆ komunikatów ważnych dla społeczności lokalnych, np. zagrożeń, szczepień podczas pandemii ➔ Początek idei prostego języka związany jest z latami 40. XX wieku; za ojca tej idei uważany jest W. Churchill, który zauważył że w administracji tworzy się dokumenty, które marnują energię czytelnika, który musi z długich dokumentów wyławiać konkrety. ➔ Od lat 60. pojawiła się idea prostego języka w firmach korporacyjnych: tam pojawił się problem komunikacji pomiędzy kolejnymi szczeblami. Zaczęto zastanawiać się nad sposobami optymalizacji przepływu tych informacji; narzędziem optymalizacji stały się streszczenia menadżerskie. ➔ Do Polski idea prostego języka trafiła po wejściu Polski do UE, w 2010 roku; wówczas, w zawiązku z dystrbucją funduszów europejskich, pojawił się problem informowania o zasadach dotacji zwykłych obywateli. Poproszono językoznawców o audyt poprawności takich dokumentów. Ten projekt zaowocował nie tylko do napisania książki pt. ,,Jak pisać o funduszach europejskich?”, ale także dzięki temu spowodował założenie Pracowni Prostej Polszczyzny we Wrocławiu ➔ 3.10.2018 r. wiele instytucji podpisało deklarację na rzecz prostej komunikacji. Wśród nich są niektóre ministerstwa, ale także inne instytucje, takie jak: PZU, NFZ, banki, urzędy wojewódzkie, skarbowe. Sygnatariusze deklaracji starają się by ich pracownicy potrafili stosować prosty język i byli wrażliwi na predyspozycje ich odbiorców. ➔ Idea prostego języka i komunikacji warta jest wdrażania, ponieważ to okoliczności w jakich żyjemy wymagają prostego języka: żyjemy w czasach informacyjnego tsunami, dlatego właśnie ta idea jest potrzebna. Przez nagromadzenie takich informacji ludzki mózg zostaje przeciążony, co prowadzi do wielu konsekwencji zdrowotnych. ➔ W 1970 roku Toffler w książce ,,Szok przyszłości” ostrzegał przed takim nawałem informacji. ➔ Żyjemy w świecie komunikacji mobilnej – technologia całkowicie odmieniła tę komunikację; rewolucja mobilna pozwala na dostęp do internetu w każdym miejscu i czasie. ➔ Językowy mimetyzm – klucz do komunikacyjnego sukcesu; mimetyzm oznacza upodabnianie się zwierząt do elementów środowiska w którym żyje. W komunikacji mimetyzm to dostosowywanie języka do cech środowiskowych, by te sposoby się od siebie nie różniły. ➔ Efektami procesu upraszczania komunikacji są zauważalne zarówno dla nadawcy jak i odbiorcy: ◆ komfort klientów ◆ oszczędność czasu odbiorcy ◆ niwelowanie wykluczenia; chodzi o dostępność, brak utrudniających barier, jakimi może być właśnie dopasowanie języka ◆ dostępność = aktywizacja; dostępność informacyjna ma przełożenie praktyczne: skutkuje aktywizacją społeczeństwa ◆ skuteczność – na prostej komunikacji korzysta i nadawca i odbiorca, np. przy ponagleniach do zapłaty, które są skuteczniejsze, kiedy są pisane prostym językiem ◆ lepszy wizerunek firmy – wydaje się przychylna, pomocna klientowi ➔ A. Wierzbicka sformułowała etyczny aspekt prostego języka: ◆ nie mów do nikogo o niczym, o czym wiesz że to nieprawda ◆ kiedy mówisz coś do kogoś, nie mów jednocześnie: Czuję do ciebie coś złego. Nie mów tego ani słowami ani głosem, ani twarzą, ani w żaden inny sposób ◆ kiedy mówisz coś o czymś do kogoś, mów tak, żeby ktoś dobrze wiedział, co chcesz przekazać ➔ w tekstach trudnych, z niejasno wyłożonym sensem, często mówi się że są mgliste, co działa jak mgła przysłaniająca przejrzystość tekstu w następujące sposoby: ◆ sposoby budowania zdania ◆ niektóre formy gramatyczne ◆ pewne słowa ◆ rodzaj relacji interpersonalnych ◆ struktura tekstu ◆ właściwości edycyjne i graficzne WYKŁAD 2 Etyka słowa III: jasność – wymóg komunikacji etycznej. Wyróżniki tekstu trudnego. Weryfikowanie stopnia trudności tekstu. 1. Na jasność tekstu wpływają zarówno cechy językowe (składniowe, gramatyczne, leksykalne), a także językowe sposoby tworzenia pewnych relacji między nadawcą i odbiorcą. Ponadto są jeszcze komponenty zewnętrzne tekstu, które również wpływają na jego jasność: struktura, kompozycja, sposób uporządkowania treści, a także właściwości edycyjne i graficzne a. składnia – główną zasadą klarowności tekstu jest ograniczanie długości zdań: ,,twórz krótkie (do 20 wyrazów) i proste zdania); zdania tasiemce/łamańce – zdania rozbudowane z licznymi członami wtrąconymi i. nie informuje się (tak jak np. w pismach urzędowych) o wykonywanej czynności [reklamacja została przyjęta]; takie wyrażenia tworzą szum zagłuszający rzeczywistą informację iii. wybór czcionki, która powinna być odpowiedniej wielkości i odpowiedniego kroju iv. wpuszczenie światła między wersy, by tekst był bardziej przejrzysty 5. Friedemann Schulz von Thun – 4 filary zrozumiałości: a. prostota b. logiczna struktura c. zwięzłość d. dodatkowa stymulacja 6. Uproszczenie tekstu w pigułce: a. treść: i. ujmij (np. paragrafy) ii. dodaj (np. definicję) b. struktura: i. dodaj nawigację (śródtytuły) ii. najważniejsza informacja na początku c. przekładanie myśli na zdanie i. stawiaj często kropki, używaj naturalnej gramatyki i zwykłych słów d. relacje osobowe i. często nazywaj siebie i odbiorcę, używaj zwykłych słów WYKŁAD 3 1. Wyraz, leksem, jednostka leksykalna 2. Kryteria wyodrębniania wyrazów 3. Statystyka a leksyka 4. Wyrazy wspólne 5. Rejestrowanie nowych słów. Idea Crowdsourcingu 1. W poszukiwaniu podstawowej jednostki języka: jest związane z uniwersalnym sposobem myślenia o języku; kategoria słowa, wyrazu jest czymś intuicyjnym, ale jednocześnie niejednoznacznym 2. Wyraz – termin dla językoznawców nieprecyzyjny Człowiek człowiekowi wilkiem. – 3 wyrazy lub 2 wyrazy (bo ten sam leksem inaczej odmieniony) Paweł będzie występował w tym przedstawieniu. – ,,będzie występował” będzie traktowane jako jedna jednostka lub dwie jednostki Zapomniał języka w gębie. – należy znać cztery jednostki leksykalne by zbudować to zdanie, a inni powiedzieliby że tylko 1 3. Możliwe kryteria wyodrębniania wyrazów w tekście a. graficzne – nadrzędnym czynnikiem delimitacyjnym ją znaki ortograficzne b. fonetyczne – przyjmując je, zakłada się że wyraz to ciąg fonemów połączonych tylko jedną sylabą akcentowaną; jednak ta zasada sprawia kłopoty, ponieważ nie wszystkie wyrazy mają dokładnie jedną sylabę akcentowaną c. strukturalne – zgodnie z nim wyraz to ciąg fonemów, którego nie można skrócić czy rozciągnąć bez zmiany znaczenia (np. po polsku) d. morfologiczne – przyjmuje że wyraz to jakaś całostka, która w czasie odmiany przyjmuje określony zestaw końcówek e. składniowe – wyraz to pewna minimalna część tekstu, która może mieć cechy wypowiedzenia, że może pełnić funkcję składniową f. semantyczne – inaczej znaczeniowe: wyraz to najmniejsza całość znaczeniowa, element któremu można przypisać jakieś znaczenie 4. Wyraz tekstowy (słowoforma) – leksem a. wyraz jako element tekstu b. wyraz jako jednostka języka (systemu) i. wielokształty fleksyjne (wyrazy odmienne, np. kot przy odmianie przyjmuje wiele kształtów) ii. jednokształty fleksyjne (wyrazy nieodmienne, np. po, za, w) 5. Wyraz (leksem) – wg. R. Laskowskiego a. najmniejsza, względnie samodzielna, znacząca jednostka językowa b. zdolna do spełniania jakiejś funkcji syntaktycznej: może ona samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia lub wypowiedzenie – to wyraźnie odwołuje się do kryterium składniowego 6. Jednostka leksykalna – M. Grochowski – jest to ciąg diakrytycznych (wyróżniających się czymś) elementów, mający znaczenie jako całości (zwane idiomami), np. biały kruk, nabić kogoś w butelkę, wychodzić przed orkiestrę, wierutne kłamstwo 7. Jednostki leksykalne a. ciągłe: reprezentowane za pomocą pojedynczych segmentów graficznych b. nieciągłe: i. nieciągłe czasowniki ii. tzw. stałe związki frazeologiczne iii. nieciągłe przysłówki iv. spójniki supletywne (te które występują parami) 8. We współczesnym języku polskim trudno jest jednoznacznie określić ilość wyrazów; bierze się tu pod uwagę dołączanie do ogólnego zbioru słów te leksemy które są znane tylko niektórym grupom społecznym, grupom zawodowym, czy grupom posługującym się regionalizmami. 9. W świetle danych psycholingwistycznych a. zasób słownictwa czynnego przeciętnego Polaka: nie więcej niż kilkanaście tysięcy b. słownictwo bierne osób wszechstronnie wykształconych i oczytanych: może sięgać nawet 100 tysięcy słów c. przeciętna bierna znajomość słownictwa: ok. 30 tysięcy słów 10. W świetle danych leksykograficznych a. SJP red. W. Doroszewski, 1958-1969 – ok. 125 tys. haseł b. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, 2003 – około 100 tysięcy haseł (ok. 150 tysięcy jednostek leksykalnych – ponieważ do poszczególnych haseł dołączono jednostki idiomatyczne) c. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, 1996 – około 62 tysiące haseł (licząc razem z frazeologizmami, a bez nich około 57 tysięcy) d. Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, 2000 – około 40 tysięcy haseł, a po uwzględnieniu podhaseł – ok. 45 tysięcy 11. Statystyczna struktura leksyki a. pierwsze prace w językoznawstwie w zakresie modelowania statystycznego leksyki b. G.A. Zipf – 1943 Human Behavior and Principle of Least Effort c. zależności statystyczne (dotyczące wyrazów) odkryte przez Zipfa i. związki między częstościami w tekście a: 1. długością wyrazu – długość wyrazu maleje w miarę jak ich częstości rosną, tj. o wiele częstsze w tekstach są wyrazy krótsze 2. liczbą znaczeń wyrazu – w miarę zwiększania się częstości wyrazu, liczba jego znaczeń rośnie – im więcej słowo ma znaczeń, tym częściej występuje 3. wiekiem wyrazu – wyrazy starsze występują w tekstach częściej, a nowsze – rzadziej 4. pochodzeniem wyrazu – najwyższe w tekstach są udziały zapożyczeń w klasach o najniższych rangach, czyli w słownictwie najczęstszym Taka znajomość statystyczna używania wyrazów może okazać się przydatna w wielu dziedzinach: - służy racjonalizacji procesu nauczania języków, zwłaszcza obcych, ponieważ pozwala wyodrębnić szczególnie ważną leksykę - wykorzystywana jest także w badaniach literaturoznawczych i językoznawczych: do ustalania chronologii czy autorstwa tekstów - wykorzystuje się ją w badaniach nad ewolucją języków, nad specyfiką stylów funkcjonalnych - wykorzystuje się ją w funkcjach praktycznych, np. ulepszanie systemów kodowania języka 12. Słownictwo wspólno-odmianowe (A. Markowski) – ok. 10 000 jednostek leksykalnych – znane wszystkim użytkownikom polszczyzny, wyrazy tworzące pewne pola tematyczne (słownictwo bytowe, przyrodnicze); są to głównie jednostki rodzime, a jeśli zapożyczenia, to bardzo dobrze przyswojone, lub internacjonalizmy; słownictwo wspólno-odmianowe zostało wyróżnione ze względu na pewną opozycję do innych kategorii słów: a. słownictwo ekspresywne b. słownictwo erudycyjne c. słownictwo specjalne 13. Zakresy słów o ograniczonym zakresie użycia – rozwinięcie teorii A. Markowskiego o warstwach słownictwa a. słownictwo wspólno-odmianowe – ok. 10 000 jednostek leksykalnych b. słownictwo nacechowane stylistycznie i/lub ekspresywnie – są to: potocyzmy (kolokwializmy), kancelaryzmy, scjentyzmy (terminy), biblizmy, poetyzmy; do tej warstwy należą także wyrazy mające tylko znaczenie afektywne (fuj!, oj!, ach!) i znaczenie afektywne + ewaluatywne (zamordować, żabojad, chlebuś) c. wyrazy nacechowane terytorialnie (dialektyzmy [gwaryzmy, związane z małym terytorium na którym obowiązują] lub regionalizmy) d. słownictwo nacechowane środowiskowo lub zawodowo (profesjonalizmy, argotyzmy [leksyka środowiskowa nie związana z wykonywanym zawodem, a z pewnym obszarem zainteresowań, hobby]) e. słownictwo nacechowane chronologicznie – wyrazy przestarzałe [zakres ich użycia ogranicza się jedynie do pokolenia starszego, w pokoleniach młodszych pojawiają się w słownictwie biernym] i archaizmy (leksykalne, semantyczne, słowotwórcze, historyzmy, czyli archaizmy rzeczowe) punkty b-e są to grupy leksemów o ograniczonym zasięgu społecznym 3. świadomośc (poczucie) własnej wartości i oczekiwanie szacunku ze strony innych ludzi (godność osobista) 4. wartość zasługująca na szacunek przypisywana zbiorowościom ludzkim (godność zbiorowa) 5. wartość zasługująca na szacunek ze względu na powiązanie z wartością człowieka 8. Objaśnienie znaczenia wyrazów w słowniku może odbywać się na dwa sposoby: 1) w sposób językowy – przez podanie wyrażenia równoznacznego a) definicja realnoznaczeniowa – wyjaśnia treści hasła bez odwoływania się do jego budowy słowotwórczej; odwołuje się do wyrazów które nie są podzielne słowotwórczo; klasyczna budowa takiej definicji składa się z definiendum, czyli to co się definiuje (słowo), i definiensa, czyli tego z czego pomocą się definiuje: genus proximum – określenie szersze, differentia specifica, czyli cecha wyróżniająca, np.: deszcz – opad atmosferyczny (genus proximum) w postaci kropel spadających z góry (differentia specifica) b) definicja strukturalno-znaczeniowa – ten typ definicji stosowany jest do wyrazów, które są podzielne słowotwórczo i wyzyskuje ona budowę słowotwórczą precyzując stosunek desygnatu formacji słowotwórczej do desygnatu podstawy słowotwórczej, np. bębniarz – ‘ten, kto gra na bębnie’ c) definicja strukturalna – wskazuje jedynie na relację formalna do podstawy słowotwórczej, np. badanie – ‘forma rzeczownikowa czasownika badać’ zatem są to głównie definicje rzeczowników odczasownikowych, zgrubień, zdrobnień, przysłówków odprzymiotnikowych d) definicja zakresowa – wskazują na zakres desygnatów do których może odnosić się wyraz; w tych definicjach występuje charakterystyczny człon ,,o”; w praktyce takie definicje mówią o ograniczeniach odnośności wyrazu, lub ograniczeniach pragmatycznych, stylistycznych itp., por: chomik – ‘o człowieku gromadzącym zapasy’ e) definicja synonimiczna – skonstruowana w taki sposób, że obok wyrazu definiowanego są podane takie serie, którymi można zastąpić wyraz definiowany, np. ancymonek – ‘filut, spryciarz, ziółko, numer’ f) definicja gramatyczna – w ten sposób są definiowane wyrazy będące nieodmiennymi częściami mowy i taka definicja określa wyraz jako część mowy i zawiera informację o możliwych funkcjach, np: czy – ‘partykuła rozpoczynająca zdanie pytajne lub ekspresywne, mające formę zdania pytajnego’ 2) w sposób niejęzykowy – definicja ostensywna (obrazkowa, najczęściej wykorzystywana w słownikach dla osób obcojęzycznych, ale nie da się tą metodą objaśnić pewnych pojęć, np. abstrakcyjnych) 9. Zastrzeżenia wobec definicji - encyklopedyzm i scjentyzm definicji – operowanie słowami nacechowanymi naukowo a nie potocznie, co utrudnia zrozumienie - niejednorodność definicji (por. definicje strukturalne i gramatyczne) – wytwarzają pewną sprzeczność - problem definicji zakresowej – w tej definicji wykorzystywane są takie informacje dotyczące ograniczeń użycia wyrazów mające charakter łączliwościowy lub pragmatyczny - błędy logiczne w objaśnianiu znaczenia – to błędy, które można określić błędnymi kołami: - bezpośrednimi – definicja z użyciem definiowanego słowa, która nie rozjaśnia znaczenia słowa - pośrednimi – ujawnia się jeśli porównamy definicje kilku wyrazów, w których występują te same tłumaczone słowa - ignotum per ignotum – nieznane tłumaczymy przez nieznane, najczęściej występujące w definicjach słownikowych synonimicznych, np. fuszer – ‘partacz’ - perswazyjność definicji – ślad przyjęcia pewnej perspektywy przez osobę tworzącą definicję - dowolność w wyborze genus proximum, np. słońce: ciało niebieskie, kula gazowa, światło; człowiek: zwierzę, ssak, istota rozumna - definicje za wąskie lub za szerokie 10. Postulaty wobec definicji słownikowych ● wykorzystanie jako metajęzyka polszczyzny potocznej, unikanie określeń książkowych, naukowych ● definicje słownikowe, a nie encyklopedyczne ● równoznaczność definiendum i definiensa ● człon definiujący – struktura rozczłonkowana, a nie bliskoznaczniki ● definicje – poprawne logicznie ● postulowana definicja kognitywna, czyli zdanie sprawy z języka za pomocą definicji dla osoby, która nie zna myślenia rodzimych użytkowników definicja kontekstowa – jest to definicja zrywająca z zasadą jednozadaniowości w objaśnianiu znaczenia i jest zbudowana tak, że element jest użyty w danym kontekście; są to definicje encyklopedyczne i starają się odwzorować widzenie świata nie popadające w konflikt z wiedzą naukową, np. coroczne wydarzenia powtarzają się co rok; jeśli donieśliśmy coś do jakiegoś miejsca, to doszliśmy do jakiegoś miejsca, niosąc to WYKŁAD 5 Leksyka jako podsystem języka – pola leksykalne i ich struktura Relacje semantyczne między wyrazami w obrębie pola: synonimia (a inne elementy współfunkcyjne: hiperonimia - hiponimia, wariancja, ekwiwalencja) antonimia (a relacje pokrewne: konwersja, komplementarność) partytywność (holonim-meronim) 1. Język a. system leksykalny – ciągle pojawiają się w obrębie systemu leksykalnego nowe jednostki, ale część zanika i. względnie otwarty ii. zmienny iii. mniej regularny b. system gramatyczny – wykazuje znacznie większą odporność na zmianę i. względnie zamknięty ii. stabilny iii. regularny 2. Pole wyrazowe (leksykalne) Zbiór jednostek leksykalnych powiązanych znaczeniowo, wewnętrznie uporządkowany, np. pole nazw uczuć, części ciała itd. pola wyrazowe 1. otwarte – granice nieostre (centrum i obrzeża: zmartwiony, smutny, posępny; pagórek, wzniesienie, góra) 2. zamknięte – grupy wyodrębnione w sposób konwencjonalny przez daną społeczność, by uporządkować życie zbiorowe: nazwy stopni, dni tygodnia, miary 3. Uwarunkowania kulturowe pól leksykalnych Nazwy barw (niektóre języki Nowej Gwinei - kolory jasne i ciemne, navaho - 2 typy czerni, a niebieski i zielony - jeden kolor). Węg. batya ‘brat starszy’, occs ‘brat młodszy’, nene ‘siostra starsza, hug ‘siostra młodsza’ Kategoryzacja części ciała człowieka (por. pol. palec – ang. finger, toe) 4. Pola parataktyczne – składają się na nie wyrazy należące do tych samych części mowy; nie da się określić dokładnie treści jednego wyrazu bez rozpatrzenia go na tle innych wyrazów, np. ocena 4 w 5- albo 6-stopniowej skali ocen ma nieco inne znaczenie. 5. Pole parataktyczne → te same części mowy, np. nazwy kolorów → G. Ipsen, J. Trier, L. Weisgerber Pole syntaktyczne → różne części mowy, np. kary, gniady, narowisty, kłusem, na oklep, zaprzęgać – powiązane z koniem → W. Porzig 6. Kształty pól leksykalnych – zmienny w czasie casus: pole nazw pokrewieństwa i powinowactwa - dzieci braci dla mężczyzny: synowce i synowice; dzieci braci dla kobiety: bratanki i bratanice → bratankowie i bratanice - brat ojca: stryj lub stryk, jego żona: stryjenka (stryjna); brat matki i jego żona: wujek i wujenka (wujna), mąż ciotki: pociot (naciot) → wujek i ciotka - rodzice męża: świekier (świakier, świokier) i świekrew (świekra, świekrucha); rodzice żóny: cieść (później: teść) i cieścia (wcześniej: ćścia, później: teścia, teściowa) → teść i teściowa - brat męża: dziewierz; brat żony: szurzy (szurza lub szurzyn); mąż siostry: swak; siostra żony: świeść, siostra męża: zełwa (zołwa, zełwica, żołwica, żełwia) → szwagier, szwagierka 7. Relacje semantyczne porządkujące pole wyrazowe a. współfunkcyjność (synonimia, hiperonimia, peryfrazy, por.warianty i ekwiwalenty) i. SYNONIMIA 1. Niejednoznaczność –’ protestujący w norkach’; ‘to było spotkanie, Michael w całym spotkaniu zdobył tylko 3 kosze (wykorzystanie wieloznaczności leksykalnej) 2. Polisem – jeden wyraz o kilku znaczeniach Homonim – kilka wyrazów o formalnym i różnym znaczeniu 3. Konsekwencje rozstrzygnięcia problemu dla leksykologii a. homonimia – zapis słownikowy, np. Rota i. hasło I ii. hasło II b. polisemia – zapis słownikowy, np. Noga i. hasło I… II… III…. 4. Polisemia a homonimia – kryteria rozróżnienia a. diachroniczne: etymologia (np. bal – z francuskiego i niemieckiego) b. synchroniczne: sposób funkcjonowania wyrazu/wyrazów w języku lub w tekście i. semantyczne – zbieżność (rozbieżność) znaczenia ii. formalne – np. zakres łączliwości (por. zabić ‘zamordować’, ‘zamknąć’); potencja słowotwórcza (por. para – parówka, sparować; tropik – tropikowy, tropikalny) 5. Monosemia czy polisemia? Ile znaczeń ma wyraz? Np. ‘zdrada’ – ile ma znaczeń? 6. Polisemia uniwersalna (kategorialna) – przypadki odsyłania do różnych desygnatów, powstające w tekstach na drodze stałych prawidłowości. Charakteryzuje się pewną powtarzalnością przesunięć znaczeniowych: Zagniotła ciasto na ciasto drożdżowe.; Na stole stoi słoik. Ten słoik jest sfermentowany. 7. Kłopoty leksykografów – niekonsekwencje opisu wieloznaczności, każdy słownik traktuje sprawę wybiórczo SDJP: filiżanka – 2 znaczenia, talerz – 1 znaczenie redakcja, szkoła, sala – 2 znaczenia; budynek, gmach, blok – 1 znaczenie 8. Polisemia oparta na motywacji izolowanej a. rola podobieństwa kształtu, funkcji (por. głowa państwa, rodziny) b. rola stereotypów, np. papuga → ‘osoba bezmyślnie naśladująca innych’; ‘osoba ubrana jaskrawo’ 9. Struktura znaczeniowa polisemu – polisemia gwiaździsta (radialna) – jest w niej znaczenie podstawowe, centralne i na pewnej cesze znaczeniowej tej podstawy, oparte są pozostałe przeniesienia znaczeniowe 10. Struktura znaczeniowa polisemu – polisemia łańcuchowa, np. len jako: 1. roślina, 2. włókno z niej powstałe, 3. przędza stworzona z rośliny lnu 11. Struktura znaczeniowa polisemu – polisemia koncentryczna (rozszerzająca albo zawężająca) a. dom: (rozszerzająca) i. ‘budynek przeznaczony do mieszkania’ ii. ‘rodzina, domownicy, ród, dynastia’ iii. ‘instytucja społeczna’ b. temperatura: (zawężająca) i. ‘ciepłota’ ii. ‘podwyższona ciepłota’ c. pogoda: (zawężająca) i. ‘stan atmosfery’ ii. ‘dobre warunki atmosferyczne’ 12. Struktura znaczeniowa polisemu – polisemia rozłączna a. numer: i. ‘znak liczbowy’ ii. ‘rozmiar, wielkość’ iii. ‘kolejny egzemplarz’ iv. ‘kolejny punkt programu’ 13. Znaczenie podstawowe a poboczne a. podstawowe: i. powszechnie znane ii. największa frekwencja w tekstach iii. neutralne stylistycznie iv. użytkownicy uznają je za najważniejsze, dominujące b. poboczne: i. mniej znane 14. Znaczenie dosłowne a przenośne (metaforyczne) a. nieregularne b. motywacja podobieństwem cech desygnatów obserwowanych zmysłowo, jak kolor, kształt lub abstrakcyjnych, np. cech psychicznych, sposobu funkcjonowania itp. 15. Znaczenie pierwotne a podstawowe – kiedy posługujemy się tymi kategoriami, myślimy o perspektywie diachronicznej; znaczenie podstawowe to wieloznaczność w perspektywie synchronicznej, a kiedy mówimy o znaczeniu pierwotnym, myślimy w kategoriach diachronicznych; te dwie perspektywy nie muszą prowadzić do takich samych wniosków, por. balon (jako pojazd unoszący się w powietrzu), dziś znaczeniem podstawowym jest balon jako dziecięca zabawka 16. Typy homonimów – homonimia to pojęcie odnoszące się do sytuacji kiedy dwie jednostki języka mają taką samą formę językową, ale ta formalna tożsamość może dotyczyć realizacji graficznej, fonicznej 17. Źródła homonimii a. zapożyczanie → homonimia heterogeniczna (różnopochodzeniowa, odnosi się do par wyrazów, z których przynajmniej jeden jest zapożyczeniem) i. utożsamienie formalne obcego słowa z rodzimym po adaptacji tego obcego, np. dur (łac., ten w muzyce), klon (ang., duplikat) ii. identyfikacja formalna dwóch pożyczek z języków obcych, np. kula (czes., laska; niem. kształt); szyk (franc. określenie estetyczne; niem. porządek); mus (niem. konieczność; fran. lekki krem) iii. zapożyczenia dwóch gotowych homofonów, np. boks (klatka, sport), kosztować, mina b. procesy na gruncie języka rodzimego → homonimia homogeniczna (jednopochodzeniowa) i. najwyraźniejszym jej źródłem jest rozpad polisemu, np. staw ‘woda stojąca’; ‘złączenie kości’ – pochodzi od słowa ‘stać’ najbardziej podatna na homonimiczny rozpad – polisemia rozłączna i łańcuchowa ii. procesy słowotwórcze 1. od różnych podstaw: piątek, piątka → piątkowy; wino, wina → winny; rano, rana → ranny 2. od tej samej podstawy, homonimiczne formanty: dyplomat+ka → dyplomatka I (jako kobieta-dyplomata) i II (jako czapka) 3. od różnych podstaw, różne formanty: pod+różować → podróżować I i podróż+ować → podróżować II; zawierać → Jednak nowy wyraz, nadużywany, staje się językowym natrętem, występuje w niewłaściwych miejscach, tworzą się przez niego nowe związki łączliwości, rozmywa się sens takiego słowa. 6. Współczesne neosemantyzmy powstałe drogą: a. specjalizacji, np. lustracja (tradycyjnie: przegląd, zawężone: przegląd materiałów operacyjnych przez służby PRL), opozycja (odnosi się do ugrupowań, partii politycznych sprzeciwiających się, po zawężeniu używa się tego określenia jeśli chodzi o opozycję w czasach PRL) b. generalizacja, np. generować (pierwotnie: wytwarzać energię, ale dziś jest to synonim produkowania, tworzenia), dedykować (odnosi się do wytworów artystycznych, dziś dedykować oznacza po prostu przeznaczenie, adresowanie – tutaj zmiana znaczenia, oznacza zmianę łączliwości składniowej), dieta (kiedyś to specjalnie dobrane żywienie, a dziś ten rzeczownik ma poszerzone znaczenie określające sposób odżywiania), generacja (tradycyjnie to ludzie należący do jednego pokolenia, a teraz odnosi się także do przedmiotów) c. przeniesienie nazwy, np. leming to młody, dobrze wykształcony mieszkaniec miasta, pracownik korporacji; zwierzę natomiast charakteryzuje się tym, że pędząc stadami, podczas przeprawy przez rzekę, bezmyślnie biegnie ze stadem, dążąc do własnej zguby; nerka – nazwa części anatomicznej została przeniesiona na torebkę ze względu na podobieństwo kształtu 7. Eponimy – wyrazy polegające na przekształceniu nazwy własnej w nazwę pospolitą, np: 8. Stosunki między paleosemantyzmami i neosemantyzmami (znaczeniami dawnymi i nowymi) a. adopcja – tradycyjne dominuje, a nowe dopiero się wykształca i. odnosi się do opieki nad dzieckiem ii. przeniesienie na opiekę nad zwierzętami, roślinami, obiektami przyrody b. diagnostyka – popularność zależna od środowiska i. tradycyjnie: pojęcie medyczne ii. nowe pojęcie wykształca się w innych środowiskach (samochodowych) c. dyspozycyjny – znaczenia są równorzędne i. taki, który wydaje zarządzenia, dyspozycje – tradycyjnie ii. odnosi się do sytuacji w której ktoś pozostaje do dyspozycji d. nostalgia – nowe znaczenie dominuje i. dawniej: tęsknota, tęsknota za ojczyzną ii. dziś: odnosi się do każdej tęsknoty 9. Typy znaczeń z perspektywy diachronicznej – zdarza się że pierwotne wyrażenie zanika – powodem tego jest leksykalizacja, zmiana postaci wyrazu, przez co związek z wyrazem podstawowym zanika Leksykalizacja – zatarcie podzielności słowotwórczej a. znaczenie pierwotne (etymologiczne), np. opieszały (pieszy, bez konia), gniew (bliski rzeczownikowi ,,zgnilizna” – chodzi o coś przykrego), kolaboracja, namiot (etymologicznie to co namiotano, narzucano), wydma (to co wydęte, ma związek z czasownikiem ,,wydąć”), ulica (skojarzenie z ulem – ulica jest czymś co przechodzi przez to zagęszczenie budynków), bielizna (białość, kolor ubrań) b. znaczenie wtórne Proces zaniku starych znaczeń jest powolny: najpierw te znaczenia nie występują w słowniku biernym użytkowników, ale są sztucznie podtrzymywane m.in. przez literaturę. Część dawnych znaczeń jest zakonserwowana we frazeologizmach. 10. Typy znaczeń wyrazów o wyrazistej podzielności słowotwórczej a. znaczenie, które wynika z sumy znaczeń jego komponentów (tematu głównego i morfemu) – znaczenie strukturalne b. znaczenie realne ● trzy stosunki znaczeń realnych i strukturalnych: ○ znaczenie realne ma większy zakres niż znaczenie strukturalne, np. stolarz (budowa słowotwórcza wskazuje na osobę związaną ze stołem, a realnie jest to osoba wykonująca meble) ○ znaczenie realne jest węższe niż strukturalne, np. z budowy słowotwórczej wynika znaczenie że pisarz to osoba która pisze, ale realnie używa się tego rzeczownika w odniesieniu do osób które zawodowo piszą teksty, raczej artystycznie ○ znaczenie realne i strukturalne mają takie same zakresy, np. student 3 kryteria oceny neologizmów: 1) uzus (używalność) 2) funkcjonalność (potrzeba) 3) zgodność z systemem 4) kryterium estetyczne potencjalizm słowotwórczy – używany czasem w różnych potrzebach, ale nie używany powszechnie WYKŁAD 8 Karol Jaberg (1903) – dwie klasy przeobrażeń w zakresie nacechowania stylistyczno-ekspresywnego 1) melioracja – awans stylistyczno-ekspresywny, np. a) kobieta – od kobe – chlew, koryto; odnosi się to do sfery życia w której kobieta to temat tabu, zmieniło się to dopiero w XIX wieku; wcześniej nazywano ją żona, niewiasta, białogłowa, pani – z czasem te określenia się zatarły b) kałuża – zawiera morfem występujący wcześniej w słowach takich jak kał, niepokalany; wyraz ten uległ leksykalizacji; pochodzi od słowa kalny, czyli brudny 2) degradacja (pejoratywizacja) – utrata neutralności lub pozytywnego stylistyczno-ekspresywnego nacechowania, np. a) idiota – rzeczownik zapożyczony z łaciny, gdzie pojawił się na drodze zapożyczenia z greki; idiotes to przeciwieństwo polites, czyli człowiek prywatny, niezainteresowany sprawami publicznymi, czyli wieśniak; chodziło zatem o przejście od człowieka oddalonego od życia społecznego do prostaka; tej zmianie znaczeniowej towarzyszył proces degradacji stylistycznej b) gęba – zachowuje dawne znaczenie, ale zyskuje potoczne nacechowanie: kiedyś gębą była każda buzia, każde usta – dziś jest to określenie potoczne, pejoratywne c) epistoła – zachowuje dawne znaczenie, ale zyskuje potoczne nacechowanie: list długi, nudny d) dupa – pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika duplo, oznaczającego zagłębienie w skale, drzewie; dupna mogiła – pusty grób e) kutas – rzeczownik zapożyczony z języka tureckiego i pierwotnie był ozdobą w postaci frędzla zawieszanym na końskiej szyi czy głowie; później był elementem ozdobnym zasłon; rzeczownik na drodze metaforyzacji zmienił swoje znaczenie Takie przeobrażenia mogą być zupełnie niezależne, a mogą być powiązane ze zmianami sensu znaczeniowego 2. Proces neutralizacji stylistycznej – awans wyrazów potocznych do rangi środka komunikacji publicznej, np. komórka (jeszcze do niedawna była rzeczownikiem nacechowanym potocznie, dziś przestaje mieć nacechowanie potoczne), szefowa (kiedyś to określenie skłaniało się bardziej ku żonie szefa, a nie kobiecie-szefowi; dziś na ogół można w każdej sytuacji używać tego słowa) Proces szybkiego awansu leksyki potocznej widoczny jest także przy rzeczownikach takich jak: przesiadka (kwestionowany do lat 70. przez Doroszewskiego; kiedy powstawał SPP, ten leksem uzyskał kwalifikator potoczny – dziś już używa się go w każdej sytuacji), przekręt (być może w tych czasach to słowo ulega neutralizacji stylistycznej) 3. Wulgaryzmy, poza tym, że są narzędziem słownego poniżenia rozmówcy, mogą jednak służyć do dania upustu silnym emocjom – nie są one adresowane do kogoś, ale są manifestem pewnych emocji. Pierwsza sytuacja użycia wulgaryzmów budzi zastrzeżenia etyczne, ale druga może być jedynie przedmiotem oceny z punktu widzenia kultury czy obyczajów. 4. Rewolucja kulturalna: detabuizacja seksu i fizjologii. To dlatego wulgaryzmy budzą takie emocje – dotykają w dużej mierze sfery seksualnej i fizjologicznej, czyli obszarów na które nałożone było pewne tabu. 5. Skutki językowe zmian w sferze obyczajowej przychodzą z opóźnieniem w stosunku do zmiany obyczajów: a) dewulgaryzacja seskualizmów i fizjologizmów – zacieranie się siły ekspresywnej, nabieranie łagodności, np. zajebisty (przez większość młodych użytkowników języka nie jest on kojarzony z wulgarnym rdzeniem -jeb-), pierdoła b) liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów – odniesienie wulgarnych wyrazów do całkiem innych sfer, np. Widzisz jaki ch..j, sk…..n mały! – słowa dumnego ojca w odniesieniu do syna, który nie całkiem umie chodzić, ale już sam próbuje wstawać – czasami takie wulgaryzmy są świadectwem dla autentyczności 6. Źródła zwrotu obyczajowo-językowego są zarówno rodzime, wewnętrzne, jak i zewnętrzne 1) wewnętrzne – doświadczenie transformacji politycznej w 1989 roku przyniosło tryumf do wolności słowa i wyrażania opinii; ta wolność jednak została uwięziona w potrzasku wulgaryzmów; należy do tego także: a) potrzeba oryginalności – język jako środek mogący przynieść nadawcy korzyść na wolnym rynku publicznej komunikacji b) zmiana paternalistycznego stylu życia wewnątrz rodziny na model partnerski (demokratyzacja języka) c) moda na młodość a. obecność polskich procedur słowotwórczych – osłabiona na rzecz zapożyczenia i neosemantyzacji b. ekonomizacja konstrukcji słowotwórczych: ucięcia, skrótowce, skróty; uniwerbizmy (spacerówka, komórka, metalik – utworzone nowe wyrazy od podstaw: spacerować, telefon komórkowy, metalowy) c. internacjonalizacja: hybrydalne założenia z członami obcymi, np. auto-, euro-, hiper-, mini-, super- 9. Tendencje rozwojowe w słowotwórstwie polszczyzny z przełomie wieków XX i XXI a. kreatywność w korzystaniu z zastanych zasobów słowotwórczych; prowadzi to często do okazjonalizmów, charakteryzujących się oryginalnością, przygodnością użycia okazjonalizm – formacja słowotwórcza – nieustabilizowana w normie leksykalnej języka; charakteryzuje się oryginalnością, przygodnością użycia, ekspresywnością, np. aferyzacja, hamburgeryzacja, euroliga, kuroniada, opozycjogenny, odporozumieć się b. kreatywność formalna – towarzyszące zabiegi na derywacie – graficzne, brzmieniowe, aluzyjne, np. prezydęt, mendia, chłamowizja, zdradek, partioci, BOR-owik, biegun, prawiczek c. tworzenie nowych modeli słowotwórczych, np. koteł, pieseł, konieł, Anteł, Kubeł, Puchałke, Prosiałke, koniałke 10. Funkcje kreatywności słowotwórczej a. funkcja ludyczna – stworzenie środowiska językowego, łączącego ludzi b. funkcja ekspresywna – wyrażenie swoich uczuć, siebie poprzez język c. funkcja perswazyjna – chodzi o odświeżenie kulturowych, społecznych stereotypów, za pomocą okazjonalnych neologizmów d. funkcja fatyczna – kreowanie kontaktu z odbiorcą 11. Tendencje rozwojowe w słowotwórstwie polszczyzna przełomu XX i XXI wieku a. wyrównywanie różnic słowotwórczych w odniesieniu do płci – nazwy męskich wykonawców zawodów wykonywanych przez kobiety, np. położny od położna, pogodynek od pogodynka, pielęgniarz od pielęgniarka, pedikiurzysta od pedikiurzystka 12. Leksyka – czujnik zmian; działa jak urządzenie do wykrywania i rejestrowania drgań, wstrząsów i delikatnych zmian w kulturze języka, np. pandemia koronawirusa odbiła się na zasobach leksykalnych różnych języków; także powstają nowe leksemy od zmiany w nawykach żywieniowych itp., np. yerboholik, zakupoholik, feederyzm 13. Chronologizacja słownictwa – metoda fotodokumentacyjna Powszechnie uważa się że w ostatnich latach nastąpił przyrost ilościowy leksyki, dotąd niespotykany. By sprawdzić że ta leksyka, którą podejrzewamy że są neologizmami, że one faktycznie nimi są. Za dokonanie weryfikacji odpowiedzialny jest Jan Wawrzyńczyk w latach 90.. Jego metodą była metoda fotodokumentacyjna. Chodzi o korygowanie chronologii leksykalnej. W końcu I dekady XXI wieku dokonał Piotr Wierzchoń. Nowość jego metody polegała na tym, że w swoim badaniu wziął pod uwagę teksty komputerowe. Podstawą filologiczną orzekania o nowości danej jednostki leksykalnej jest poświadczenie tekstowe, a nie poświadczenie obecności w słowniku definicyjnym. Te badania pokazują, jak nasze podejrzenia co do takich nowości mogą być mylne, np. słowo shopping mogłoby być uznane za niedawno powstałe, lecz znaleźć je już można w dziennikach z lat 30. XX wieku. Przy tej metodzie ma się na uwadze weryfikację wariantywnych form ortograficznych, np. staro amerykański, staroamerykański, staro-amerykański – te słowa na różnych etapach są zapisywane w różny sposób WYKŁAD 10 Frazeologizmy na tle zasobu leksykalnego - frazeologizmy a proste jednostki leksykalne - frazeologizmy a produkty językowe Typy frazeologizmów Wariantywność związków frazeologicznych Główne źródła polskiej frazeologii dawniej i dziś Typy procedur innowacyjnych we współczesnej frazeologii 1. Nieregularność związków frazeologicznych a. formy wyrazowe nie wchodzące w swobodne związki składniowe b. formy gramatyczne niezgodne z normą współczesnego języka polskiego c. znaczenie nie wynika z komponentów 2. Związek frazeologiczny a wyraz i produkt językowy a. wspólne frazeologii i wyrazom: synonimia, polisemia i in. b. wspólne frazeologii i słownictwu: główne typy procedur innowacyjnych: neosemantyzacja, modyfikacja formalna 3. Zmiany znaczenia frazeologizmów – tradycyjne frazeologizmy zmieniają znaczenie, np. wieszać psy – tendencyjne obmawianie kogoś – dziś to znaczenie uległo rozszerzeniu, odnosi się nie tylko do osób, ale także zjawisk i opiera się na krytyce 4. Zmiana przynależności stylowej frazeologizmu (od odmiany środowiskowej do potocznej) a. oddać pod klucz, miękkie lądowanie, wozić powietrze, strzelać do jednej bramki, wychodzić na prostą, po zawodach, odpaść w przedbiegach, rzutem na taśmę – zapożyczenia z języka sportowców 5. Derywacja frazeologiczna – powstawanie nowych frazeologizmów na podstawie już istniejących; może mieć ona różny charakter: a. derywacja semantyczna – dodawanie nowych sensów; perfektywizacja, ingresywizacja (element rozpoczęcia), finalizacja (zakończenie), iteratywizacja (wprowadzenie informacji o powtarzalności), kauzatywizacja (dodawanie informacji o przyczynowości) b. derywacja syntaktyczna – w nowej postaci (derywowany związek fraz.) pełni inną funkcję niż podstawa, np. otrzymuje funkcję przydawki – adiektywizacja, adwerbializacja (nowy związek może pełnić w zdaniu formę orzeczenia) 6. Połączenia wyrazowe – podstawą do tworzenia neologizmów wyrazowych a. człowiek ze styropianu – styropian, styropianować, styropianowy b. być na gigancie – giganciarz, giganciara 7. Typologia według kryterium semantycznego a. idiomy – najbardziej prototypowe związki; utrwalone znaczenie całości odbiega od komponentu, np. szyć komuś buty b. frazemy – odtwarzane wprawdzie jako całość, ale pod względem semantycznym są regularne, np. władza państwowa, płatki śniadaniowe, gotowość strajkowa c. wskaźniki frazeologiczne – stanowią pogranicze między frazeologizmami a grupami składniowymi; są to połączenie wyrazowe łączące treść zdań, komentujące, ale nie mogące pełnić ich części, np. między innymi, na ogół, mianowicie, a także spójniki skorelowane 8. Współczesna dyskusja nad kryterium semantycznym a. frazeologizm to wyłącznie taka jednostka leksykalna, która ma znaczenie globalne (A. Bogusławski) b. jeden z elementów zachowuje swoje znaczenie, np. przyrodni brat (M. Grochowski) 9. Typologia według budowy (kryterium formalne) a. fraza – mają kształt zdania, wypowiedzenia, mogą być wykorzystane jako samodzielne wypowiedzi, np. Klamka zapadła, Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie cielę. b. zwrot – stałe związki pełniące w zdaniu funkcję orzeczenia – ich centralnym komponentem jest rzeczownik, np. Strzec jak oka w głowie c. wyrażenie – takie połączenia, których centralny komponent ma charakter rzeczownikowy, lub też określający – w zdaniu mogą pełnić funkcję jako rzeczowniki, czasowniki: i. rzeczownikowe, np. pies ogrodnika ii. czasownikowe, np. uparty jak osioł 10. Wielopostaciowość związków frazeologicznych – wariancja; typy oboczności: 4. Typy zabiegów adaptacyjnych zapożyczeń właściwych a. fonetyczna – dostosowanie wymowy wyrazu do reguł ortofonicznych, fonetycznych, fonologicznych języka polskiego, np. łykend (weekend) b. ortograficzna – chodzi o siłę zapisu – potrzebne jest uproszczenie zapisu, np. keczup (ketchup) c. fleksyjna – wyraz przejęty na grunt polszczyzny uzyskuje polską fleksję – w kolejnych przypadkach dodaje się do niego kolejne końcówki fleksyjne, np. klikać (to click) d. słowotwórcza – wykorzystanie morfemów słowotwórczych przy tworzeniu wyrazu, np. koherentny (ang. coherent – oryginalnie zapożyczony nie nadawał się na funkcję przymiotnika w języku polskim – dodano morfem -ny) e. semantyczna – wyraz zapożyczony na pierwszym etapie funkcjonowania na gruncie, dziedziczy znaczenia z języka dawcy, ale bardzo szybko rozwija swoje znaczenia i uzyskuje znaczenia specyficzne, np. ang. to start – startować; w języku polskim odnosi się to do samolotów, ewentualnie zawodników biegu 5. Depluralizacja – fleksyjny zabieg adaptacyjny; chodzi o zapożyczenie właściwe słów z języka obcego, ale zastępowanie oryginalnych morfemów fleksyjnych, morfemami z języka biorcy, np. ang. bushrangers – pol. bushrangerowie 6. Grupy rzeczowników podlegające depluralizacji. Są to rzeczowniki z silnymi konotacjami zbiorowości: a. rzeczowniki zbiorowe collectiva, np. ang. coke – koks b. rzeczowniki nazywające obiekty występujące zwykle parami, np. ang. clip – klips c. rzeczowniki nazywające osoby występujące zwykle w grupach, np. ang. commando – komandos 7. Sposoby i stopnie przyswojenia zapożyczeń właściwych – przykłady 8. Typy zapożyczeń ze względu na drogę zapożyczenia a. słuchowe – przejęte są drogą słuchową, przejęta jest zatem ich wymowa, a nie pisownia, np. bagaż (z fr.), slams (z ang.), parter (z fr.) b. wzrokowe – przejęte za pośrednictwem pisma, zatem graficzne, np. beton (z fr.), autobus (z fr.) c. bezpośrednie – mówi się o nich wtedy, kiedy bezpośrednio są zaczerpnięte z jakichś języków z którymi ma się kontakt (np. sąsiedzi, relacja ekonomiczna, kulturowa), np. kołchoz, komputer d. pośrednie – przejęte za pomocą pośrednictwa innych języków, np. biskup – czes. biskup – niem Biscof – łac. episcopus – gr. episcopos 9. Typy zapożyczeń ze względu na źródło a. anglicyzmy b. romanizmy c. rusycyzmy d. italianizmy e. germanizmy Osobną kategorię stanowią egzotyzmy (ksenizmy) – są nazwami związanymi z odległymi językami, np. ajatollah, kimono, sushi. Najwięcej zapożyczeń w języku polskim (wg. PWN) pochodzi z języka francuskiego i łacińskiego; wysoki udział mają także grecyzmy, język angielski, niemiecki i włoski. 10. Anglicyzmy a. zapożyczenia właściwe, np. pampers, organizer, tipsy, skaner b. semantyczne, np. dokładnie, lekki majonez, papieros, klinika c. kalki słowotówrcze, np. nastolate, czteropak, kredytbank d. kalki frazeologiczne i składniowe, np. [szampon i odżywka] w jednym, numer jeden na świecie, być na topie, ubranie z drugiej ręki e. kalki słowotwórcze, np. listonosz, parostatek f. kalki frazeologiczne, np. w międzyczasie, od przypadku do przypadku, w odpowiedzi na list g. kalki składniowe, np. za mniej więcej dwa dni/lata… 11. Rusycyzmy a. zapożyczenia właściwe, np. kibitka, zsyłka, wiorsta, nieudacznik, nachalny, barachło b. słowotwórcze, np. rozwarstwienie, rozpracować c. zapożyczenia semantyczne, np. wiodący ‘główny’, podchodzący ‘pasujący, odpowiedni’, prawidłowy ‘poprawny’ d. kalki frazeologiczne, np. reprezentować sobą coś, tym niemniej, w miejsce czego, kropka w kropkę, dobrosąsiedzkie stosunki, przyjąć lekarstwo/udział/kształt/patronat, rzecz w tym e. kalki składniowe, np. gdzie by nie było, jak by nie było, kto by nie był, na numer, na adres, odnośnie czego, opływać czym, pod rząd, podobny czemu 12. Wobec wpływu języków obcych na języki rodzime, obserwuje się kilka postaw rodzimych użytkowników języka na zapożyczenia, m.in. skrajny puryzm i bezkrytyczne przyjmowanie elementów obcych. 13. Puryzm może być uwarunkowany: a. sytuacją historyczną, polityczną, społeczną, np. XIX wiek b. potrzebą identyfikacji – my wobec obcych c. obcobrzmiący, trudny – obawa przed zamaskowaniem prawdy, np. eutanazja, liberalizacja cen d. mylne rzutowanie: trudne poznawczo nazwy, np. desygnat percypowany jako trudniejszy, bardziej ryzykowny, np. eksplozja – wybuch, horrendalny – okropny, rebelia – powstanie 14. Skrajny puryzm nacjonalistyczny – jego przejawem jest układanie słowników, rejestrujących pary wyrazów: jeden z języku obcym, drugi w rodzimym, co służy zastępowaniu zapożyczeń wyrazami rodzimymi. 1891 r. – Sylwester Kortowicz wydał ,,Oczyściciela mowy polskiej”, gdzie znajduje się ok. 50 tys wyrazów polskich dla ok. 10 tys wyrazów obcych. Niektóre z nich jednak okazały się dość niefortunne, np. portmonetka zastąpiona przez nosigrosza. 1917 r. – ,,Wyrazy codzienne zbyteczne w polszczyźnie” Władysława Niedźwiedzkiego 15. Stosunek do zapożyczeń powinien opierać się na racjonalizmie i używaniu zdrowego rozsądku, ponieważ nie zdajemy sobie czasem sprawy, że wyrazy brzmiące jak rodzime, mają rodowód obcojęzyczny. 16. Makaronizowanie jest przejawem zafascynowania językami obcymi. Jest to budowanie polskich tekstów z wykorzystaniem, wplataniem w nie języków obcych. 17. Korpomowa – makaronizmy XXI wieku. Jest to swoiste przejęcie mowy makaronizowanej. [Korpo to miejsce gdzie czelendżujesz kejsy, fokusując się na ekszyn pointach. – połączenie dwóch systemów językowych: angielskiego i polskiego]. Jest to nazywane Pongliszem, Korpomową – jest to może jeden z elementów przynależności do korpo świata, który cieszy się swoistym prestiżem społecznym. WYKŁAD 14 Zapożyczenia – spolszczony angielski czy zangielszczony Polski? Wpływ języka angielskiego na język najmłodszej generacji Polaków. Stosunek do języka polskiego.