Pobierz Kultura rycerska w czasach średniowiecza i więcej Ćwiczenia w PDF z Moda tylko na Docsity!
Kultura rycerska w czasach średniowiecza
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja TED Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paole , Warszawa 2000, s. 124–131. Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paole , Warszawa 2000, s. 107–108. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 183. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 184. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 185. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 181–183. Źródło: Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986, s. 77. Źródło: Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, oprac. wstęp: Henryk Barycz, posłowie: Stanisław Herbst, tłum. Tadeusz Brzostowski, Warszawa 1992, s. 127. Źródło: Johann Huizinga, Jesień średniowiecza, oprac. wstęp: Henryk Barycz, posłowie: Stanisław Herbst, tłum. Tadeusz Brzostowski, Warszawa 1992, s. 128.
Źródło: Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy, Bielsko-Biała [b.r.], s. 225–230.
Przeczytaj
Geneza rycerstwa
Rycerstwo jako jeden ze stanów społecznych pojawiło w połowie średniowiecza, to jest około X wieku. Na zachodzie Europy następowały wówczas przemiany polityczne, których źródłem był postępujący kryzys władzy cesarskiej, królewskiej czy książęcej. W celu jej utrzymania i w wyniku tworzenia się feudalizmu powstała grupa społeczna złożona z uzbrojonych jeźdźców, czyli właśnie „rycerzy” (niem. Ritter – jeździec). Składała się ona z wolnych ludzi, którzy dzięki statusowi materialnemu mogli wyposażyć się w broń oraz konia i w ten sposób służyć seniorowi w zamian za uzyskane przywileje. Tym, co ich łączyło, było posiadanie broni oraz umiejętność walki. Z czasem ta grupa wytworzyła charakterystyczny dla niej etos.
Etos rycerski a rzeczywistość
Aron Guriewicz
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze) Wiek XII, stulecie, w którym rycerstwo wyodrębniło się w osobny stan, pełniący specyficzne funkcje społeczne, był zarazem okresem, kiedy przedstawiciele tego stanu zaczynali uświadamiać sobie, że są jednostkami. Następuje rozwój kultury rycerskiej, powstają epopeje opiewające rycerskie cnoty [...]. Etyka rycerska tworzy nowe wartości: dworskość i dworną miłość, która indywidualną namiętność wynosi na nieznane dotąd szczyty, rycerski honor i szlachetność, rozumiane nie jako status należny z tytułu urodzenia, lecz jako zbiór moralnych cech jednostki. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s.
Źródło: Master of the Codex Manesse, domena publiczna.
Mediewiści wskazują jednak, że w znacznym stopniu ideały wchodzące w skład etosu rycerskiego nie były w rzeczywistości realizowane.
Aron Guriewicz
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze) Proces przemiany wczesnośredniowiecznego wojownika w rycerza późniejszego średniowiecza był procesem jego poetyzacji, heroizacji, a nawet mitologizacji. Chansons de geste, genealogie arystokratycznych rodów, „zwierciadła władców”, rycerska epopeja [...] — każda z tych form literackich tworzyła swój własny ideał rycerza. Ideał ten [...] zawierał się w logice zachowań społecznych rycerza i nie mógł nie wpływać na jego postępowanie. Jednak między rzeczywistym postępowaniem a jego poetyckim kształtem istniała ogromna przepaść. Przygody, wędrówki, bohaterskie czyny rycerzy, ich bezinteresowne dążenie do poświęcenia, obrona słabych, wzniosła miłość do nieskazitelnej, pięknej damy, [...] kodeks honorowy – były wymysłem literackim w równym stopniu co upodobanie ziemskiego rycerstwa do zastępów niebieskich. Gwałt, grabież, niepohamowana żądza zdobyczy, mściwość, rozwiązłość, współistnienie, połączenie miłości idealnej i uduchowionej z prymitywnym zaspokojeniem popędów, stanowa wyniosłość, wiarołomstwo w stosunku do stojących na niższych szczeblach drabiny społecznej, pogarda dla ludzi pochodzenia nieszlacheckiego — oto bezwzględna rzeczywistość feudalnego społeczeństwa. [...] Ignorowanie rozbieżności między życiem rycerza a obrazem tego życia w literaturze stało się powodem obłędu Don Kichota. Niedostrzeganie tego problemu przez historyków prowadzi do nieuzasadnionej idealizacji rycerstwa. Błędem byłoby także upatrywanie w zabytkach literatury rycerskiej wyłącznie fikcji literackiej, chociaż stykamy się z nią tu często; można nawet wyrazić przypuszczenie, iż w życiu rycerskiej wspólnoty fikcja spełniała określoną funkcję społeczną. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 181–183.
Także postrzeganie rycerzy jako wojowników wykazujących się brawurą, jest dużym uproszczeniem:
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze) Jedną z charakterystycznych cech rycerza jest nadzwyczajna emocjonalność, skłonność do nagłego przechodzenia od gniewu i wściekłości do łagodności i wesołości, inklinacja do obfitego wylewania łez lub wpadania w rozpacz; okrucieństwo i pobożność harmonijnie współistnieją w jego duszy. Rycerz [...] to człowiek złożony z kontrastów, o niezrównoważonej psychice. Tego rodzaju emocjonalne, »nadużycia« opisywane w literaturze średniowiecznej służyły artystycznej charakterystyce jednostki i jej wewnętrznego świata. Potwierdzenie takich właśnie cech rycerza znajdujemy również w innych rodzajach źródeł. Mamy do czynienia z prawdziwym psychologicznym fenomenem, ściślej, społeczno‐psychologicznym, ponieważ pewne formy wyrażania emocji były częścią składową społecznej etykiety i rytuału, musiały być demonstrowane. Cechy te odróżniają rycerza od dworzanina późniejszych epok, człowieka, który nauczył się, ze względu na swoją pozycję na pańskim dworze, panować nad sobą i nie ujawniać swych uczuć. Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s.
Franco Cardini
Wojownik i rycerz Pieśń o Rolandzie stanowi pierwszy ważny wzór kodyfikacji [...] »rycerskiego systemu etycznego«. Polaryzuje się on wokół dwóch biegunów, prouesse, »męstwo« i sa‐gesse, »mądrość«, czyli jest to ten szczególny rodzaj wyostrzonej nabytym doświadczeniem przenikliwości, która zwykła się przejawiać w przezornej rozwadze. Obie te wartości wzajemnie się uzupełniają, a ich harmonijne współistnienie prowadzi do mesure, do wysoko cenionego umiarkowania. Człowiek odważny, nie będąc roztropnym, jest
Słownik
etos
(gr. ethos – charakter, obyczaj) – zbiór norm moralnych oraz obyczajowych charakterystyczny dla określonej zbiorowości i przekazywany na zasadzie naśladowania
feudalizm
(z łac. feodum lub feudum – lenno, dobro nadawane przez seniora) – ustrój społeczno‐polityczny w średniowiecznej Europie, w którym podstawą była wzajemna zależność między seniorem a wasalem (lennikiem) oraz podział społeczeństwa na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo
szaleńcem; mądry zaś, któremu brak odwagi, staje się podły. W rzeczywistości jednak rzadko kiedy rycerz szczycił się obiema tymi podstawowymi cnotami w harmonijnym związku: ten ostatni rodził się raczej z braterstwa broni rycerzy, których charaktery wzajemnie się uzupełniały; ze swoistego koleżeństwa, gdzie ten, kto był przede wszystkim odważny, miał przeciwwagę w tym, kto był przede wszystkim roztropny. Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paole , Warszawa 2000, s. 107–108.
Sprawdź się
Franco Cardini
Wojownik i rycerz Przygodę przeżywano jednakże również w codziennym życiu, bez odwoływania się do wojen i krucjat. Stanowiły ją polowania [...]. Przede wszystkim jednak turniej, który z jednej strony był charakterystycznym sportem wyczynowym, a z drugiej — przygotowywał do nabrania wprawy wojennej; a w pierwszym rzędzie stanowił jednak pełną znaczenia teatralizację funkcji społecznych i reprezentacyjnych arystokracji. Trudno dziś powiedzieć, kiedy narodziła się praktyka starć dwóch grup rycerzy w zamkniętym polu, [...] których zasadniczym celem było zrzucenie przeciwnika z siodła [...]. Z czysto typologicznego punktu widzenia można dość łatwo przypuszczać, że turnieje narodziły się już wcześniej jako forma ćwiczeń wojennych, fakt zaś, że rozgrywały się w zamkniętym polu [...] upodabniał je do «sądu Bożego«, do pojedynku sądowego. Z drugiej strony faktem jest jednak, że moda na turniej, nieznana aż do końca XI, a nawet do początku XII stulecia, zdaje się dopiero wówczas raptownie wybuchać. [...] Poczynając od tej opoki, zaczyna się gwałtownie rozpowszechniać symbolika heraldyczna, co niewątpliwie spowodowane było potrzebą łatwiejszego rozróżnienia poszczególnych bohaterów starcia. I to śmierć w turnieju, a nie w bitwie, dziesiątkowała całe pokolenia rycerzy – co przyczyniało się do zapobiegania rozdrobnieniu dziedzictw, a więc do utrzymania nienaruszonych dóbr rodowych i znaczenia rodów. Rycerze w starciu wojennym nie usiłowali bowiem zabić, lecz wziąć w niewolę przeciwnika, aby uzyskać potem za niego okup. Podczas gdy śmiertelne wypadki w czasie turnieju czy karuzeli musiały być bardzo rozpowszechnione, jak i przypadki ciężkiego kalectwa spowodowane fatalnym upadkiem z puszczonego galopem konia, gdy rycerz padał pod ciężarem żelaznej zbroi.
[...]
Długo toczyły się dyskusje historyków na temat tych »wojennych
zabaw«: czy rzeczywiście służyły przygotowaniu militarnemu? Nie
należy nie doceniać tej sprawy, jako że stanowi część innego
szerszego problemu, a mianowicie, czy wojsko X‐XIII wieku,
w którym jazda rycerska stanowiła wybraną grupę, a nawet właściwie
trzon wojska, jako że wszyscy inni (piesi, saperzy, przydzieleni do
obsługi machin oblężniczych i pierwszych dział) byli raczej kategorią
służebną, znało wartość taktyki i strategii? [...] Jest bowiem faktem,
wbrew rozpowszechnionemu później romantycznemu wyobrażeniu,
że turniej nie zawsze odbywał się przy udziale tylko samych rycerzy;
wręcz przeciwnie, zazwyczaj mieli oni, niekiedy nawet licznych,
pomocników pieszych. Co zaś się tyczy »zamkniętego pola«, to
niekiedy obejmowało ono obszerne terytorium z łąkami, lasami,
polami i dotykało nawet czasem pewnych zamieszkanych osad.
Jednym słowem, nie stanowiło wąskiego, dobrze wytyczonego placu,
lecz prawdziwe pole bitwy. [...]
Kościół jednak przez długi czas był surowy w stosunku do turniejów.
Innocenty II potępił w roku 1130 »nienawistne jarmarki i targowiska
zwane wulgarnie turniejami, na których mają zwyczaj zbierać się
rycerze, by dawać pokaz siły i odwagi«, więc w czasie, gdy moda na
turniej objęła już cały Zachód [...]. Kaznodzieje i autorzy traktatów
teologiczno‐moralnych i żywotów świętych na wyścigi mnożyli
wystąpienia przeciwko rozrywkom wojennym, a także rozpuszczali
straszliwe pogłoski. Pisano na przykład, że w miejscu, w którym odbył
się szczególnie krwawy turniej, widziano później diabły, ścierające się
w powietrzu w swym własnym turnieju [...]. Jakub z Vitry w XIII wieku
wykazywał po kolei, jak w turnieju popełnia się wszystkie siedem
grzechów głównych: pychę, gdyż tego rodzaju rywalizacja bierze się
z niezmierzonego pragnienia sławy i wyróżnień; gniew, gdyż starcie,
mimo że podyktowane regułami zabawy, w fatalny sposób rodziło
nienawiść i pragnienie zemsty; lenistwo, jako że pokonani w turnieju
łatwo poddawali się wyczerpaniu i zniechęceniu; chciwość,
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
mogła uderzyć w tarczę przeciwnika i ewentualnie zrzucić go z siodła, lecz nie była w stanie ugodzić go i zranić. [...] Ponieważ turnieje zaczęły stanowić istotną część społecznego życia arystokracji, Kościołowi coraz trudniej było podtrzymać zakazy, zwłaszcza gdy zawody stawały się coraz mniej niebezpieczne i z mniej lub bardziej udawanych bitew przekształcały się stopniowo w zabawy i widowiska. Ze swej strony rycerze podkreślali to, co w ich przekonaniu całkowicie godziło wiarę z praktyką turniejową: zawody mogły służyć, jak powiedzieliśmy, propagandzie religijnej i zaczynały się zazwyczaj nabożeństwem (co oznacza, że sam kler, z różnych powodów, nie był zbyt gorliwy w przestrzeganiu kościelnych zakazów). Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paole , Warszawa 2000, s. 124–131.
Ćwiczenie 1
Zaznacz poprawne odpowiedzi. Turnieje rycerskie były najpopularniejsze w:
wiekach XII-XIV
wiekach XI-XIII
wiekach XIII-XV
wiekach XI i XII
輸
Ćwiczenie 2
Zaznacz poprawne odpowiedzi. W turniejach rycerskich mogli brać udział:
żołnierze obsługujący machiny oblężnicze i działa
wszyscy mężczyźni niezależnie od przynależności do stanu społecznego
saperzy
rycerze
piesi pomocnicy rycerzy
Ćwiczenie 3
Połącz w pary nazwę grzechu i podanego przez Jakuba z Vitry powodu, dla którego rycerz uczestniczący w turnieju ulegał temu grzechowi:
chciwość udział w uczcie
gniew pragnienie sławy
rozpusta chęć zdobycia uznania u dam
pycha fizyczne wyczerpanie pokonanych rycerzy
nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu pragnienie zemsty
lenistwo chęć zdobycia nagrody
輸
輸
Praca domowa
Opisz obraz angielskiego malarza Edmunda Leightona zatytułowany God Speed ( Szczęść, Boże). Omów kompozycję i kolorystykę płótna, przeanalizuj poszczególne motywy. Zwróć uwagę na scenerię, w której rozgrywa się wydarzenie.
Źródło: Edmund Leighton, Szczęść, Boże, 1900, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ćwiczenie 8
A. Guriewicz twierdzi, że: „Wszystkie sfery ich (rycerzy) życia społecznego są ściśle regulowane i poddane skrajnej rytualizacji”. Uzasadnij to twierdzenie.
難
Dla nauczyciela
Autor: Anna Grabarczyk
Przedmiot: Język polski
Temat: Kultura rycerska w czasach średniowiecza
Grupa docelowa:
Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy
Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.
- Czytanie utworów literackich. Uczeń:
- rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945– 1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
- rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
- rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
- rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
- przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
- wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
- rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
- Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
- przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
- analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację; III. Tworzenie wypowiedzi.
ćwiczeń przedmiotowych; z użyciem komputera; mapa myśli; dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna; praca w parach; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca:
- Nauczyciel pyta uczniów o skojarzenia ze słowem rycerz oraz kultura rycerska. Uczniowie tworzą na tablicy mapę myśli wokół tych haseł.
- Uczniowie indywidualnie zapoznają się z sekcją „Wprowadzenie” i „Przeczytaj”. Chętna osoba podsumowuje zdobyte w ten sposób wiadomości.
Faza realizacyjna:
- Zasadnicza część zajęć odbywa się w formie burzy mózgów. Nauczyciel prowadzi dyskusję, zadaje pytania, komentuje odpowiedzi uczniów oraz włącza się do rozmowy. Celem wymiany zdań jest zrozumienie zjawiska kultury rycerskiej w czasach średniowiecza. Dobór pytań dostosowywany jest do dynamiki dyskusji. Mogą wśród nich znaleźć się następujące:
- Jaka jest geneza rycerstwa?
- Jakie są wartości istotne w kulturze rycerskiej?
- W czym przejawiała się rycerska duma?
- Jaki jest związek pojedynków z kulturą rycerską?
- Aby podsumować wiedzę dotyczącą kultury rycerskiej, uczniowie zapoznają się z filmem Pasowanie rycerskie. Następnie opisują ceremoniał pasowania na średniowiecznego rycerza.
- Uczniowie dobierają się w pary i uzasadniają, że ceremonia pasowania na rycerza miała zarówno charakter świecki, jak i religijny.
- Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”. Dzieli uczniów na 3 grupy (lub więcej, w zależności od czasu, który pozostał na pracę z ćwiczeniami). Przydziela uczniom
zadania i wyznacza czas na ich realizację. Po zakończeniu pracy weryfikuje poprawność odpowiedzi.
Faza podsumowująca:
- Podsumowanie lekcji może stanowić dyskusja i dobór argumentów do stwierdzenia: „Wszystkie sfery ich (rycerzy) życia społecznego są ściśle regulowane i poddane skrajnej rytualizacji”.
Praca domowa:
- Zadanie domowe z e‐materiału: Opisz obraz angielskiego malarza Edmunda Leightona zatytułowany God Speed (Szczęść, Boże). Omów kompozycję i kolorystykę płótna, przeanalizuj poszczególne motywy. Zwróć uwagę na scenerię, w której rozgrywa się wydarzenie.
Materiały pomocnicze:
Jacques Le Goff, W kręgu codzienności. Człowiek średniowiecza, tłum. M. Radożycka‐Paoletti, Warszawa 2000. Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), przeł. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk‐Warszawa 2002.
Wskazówki metodyczne
Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja TED” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.
