Pobierz Kwestionariusz radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Generale tylko na Docsity!
PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2003, TOM 46, Nr 1, 9-
Kwestionariusz radzenia sobie
w trudnych sytuacjach społecznych
Danuta Borecka-Biernat^1
Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski THE QUESTIONNAIRE OF COPING STRATEGY IN THE DIFFICULT SOCIAL SITUATIONS Abstract. Because there is no suitable Polish questionnaire to measure the strategy that are assumed by the adolescent in the difficult situation of social contact, the author undertook the work upon the preparation of her own tool that could be used to measure the activity that is taken by the teen-ager in the situation when his or her values and targets are threatened or frustrated by the others. The readers are acquainted with the construction procedure of RTSS questionnaire and with the evaluation of its values. The validation procedure results allowed to formulate the arguments that confirm the reliability and rightness of RTSS questionnaire as the tool measuring the aggressive, avoidance and rational strategy of coping in the difficult situation of social contact in the adolescents. This questionnaire fulfils the basic psychometric requirements and can be used as one of the diagnostic techniques in the psychological research to determine the method of coping with the difficult social situation. WPROWADZENIE W literaturze psychologicznej dotyczącej sytuacji trudnych wiele uwagi poświęca się zagadnieniom reakcji na nie, ponieważ w zachowaniu człowieka znajdującego się w tego rodzaju sytuacjach zachodzą charakterystyczne zmiany. Opisywano je m.in. pod nazwą reakcji na frustrację, zachowania w sytuacji stresu czy strategii radzenia sobie w stresie. Pojęcie „stres”, ujmowane z punktu widzenia oddziaływań środowiska (otoczenia), traktuje się jako różnego rodzaju sytuacje trudne i używa się zamiennie z pojęciem „sytuacja trudna” (por. Oniszczenko, 1998). Podejmuje się próby zmierzające do ustalenia rodzaju i kierunku zmian w zachowaniu się całowieka w sytuacjach trudnych oraz ich wyjaśnienia na gruncie teorii psychologicznej poprzez tworzenie modelu teore- tycznego genezy reakcji na frustrację, zmian w zachowaniu się człowieka pod wpływem stresu / sytuacji trudnej (por. Terelak, 2001). Znaczną rolę w powstawaniu tych reakcji odgrywa sposób ujmowania przez człowieka własnej sytuacji działania. Biorąc pod uwagę kryterium kierunku zmian aktywności osoby, Newcomb (1962) wyróżnia ujmowanie sytuacji działania z punktu widzenia celu oraz z punktu widzenia własnego bezpieczeństwa, które staje się nowym celem, skłaniającym do nowych działań. Pierwszemu z tych sposobów ujmowania sytuacji odpowiada reagowanie adekwatne, skierowane na pokonanie przeszkody, na znalezienie innej drogi do określo- nego celu. Przeszkoda jest traktowana jako problem do rozwiązania, obiektywna trudność wymagająca od człowieka wzmożenia wysiłku, zmiany szczegółów taktyki postępowania, wykorzystania w pełni swoich możliwości intelektualnych, fizycznych, wytworzenia nowego pomysłu, który pozwala na przezwyciężenie trudności przy utrzymaniu zasadniczego kierunku czynności. Jeżeli nawet pojawia się negatywna reakcja emocjonalna, wywiera ona wspomagający wpływ na motywację. Z kolei drugiemu z tych sposobów ujmowania przeszkody odpowiada reagowanie obronne, którego przyczyną (a także następstwem) jest niezdolność do poradzenia sobie z przeszkodą. Charakteryzuje się on powstaniem silnych emocji negatywnych i zmianą kierunku działania. Cel, jakim jest rozwiązanie stojącego przed osobą zadania, zostaje zastąpiony nowym celem
- atakiem na źródło zagrożenia lub ucieczką, wycofaniem się z sytuacji trudnej (fizycznym lub symbolicznym). Ponadto, jak stwierdza Lazarus (1986), zanim człowiek zacznie wybierać odpowiednie strategie (sposoby) radzenia sobie w sytuacji stresu, rozumianej jako konkretne działania (intrapsychiczne lub zewnętrzne) podejmowane w celu zmniejszenia danej trudności, musi ona zinterpretować dane wydarzenie życiowe jako wyzwanie, zagrożenie albo utratę. To, jak oceniony zostanie bodziec stresowy, decyduje o przebiegu transakcji stresowej i jej efektach. Według Lazarusa (1966), w sytuacji zagrożenia psychologicznego podejmowane są dwie strategie zmierzające do wyeliminowania lub zmniejszania przewidywanego niebezpieczeństwa: atak i strategia unikowa. Atak (lub inaczej agresja) jest formą radzenia sobie z niebezpieczeństwem. Ma na celu zniszczenie, usunięcie lub powstrzymanie niebezpieczeństwa. Afektem towarzyszącym jest złość lub gniew. Do wybrania tej formy radzenia sobie muszą zaistnieć dodatkowe warunki o charakterze sytuacyjno-społecznym: niebezpieczeństwo 1 Adres do korespondencji: Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski, ul. Dawida 1, 50-527 Wrocław.
DANUTA BORECKA-BIERNAT jest spostrzegane i lokalizowane; osoba uważa, że atak jest celowy, ponieważ siła obrony przeciwnika jest nieduża; świadome przekonanie, że atak w danej sytuacji jest uzasadniony. Strategia typu unikania, motywowana strachem i lękiem, jest jedną z częstszych i powszechnie stosowanych form radzenia sobie z nie- bezpieczeństwami, która prowadzi do wycofania się z sytuacji zagrażającej. Jest podejmowana w określonych warunkach sytuacyjno-społecznych, a mianowicie wtedy, gdy niebezpieczeństwo jest postrzegane i lokalizowane; człowiek ocenia je jako tak duże, że można sobie z nim poradzić przez wycofanie się, i jednocześnie przewiduje sposoby wycofania się; unikanie jest zachowaniem kulturowo i społecznie aprobowanym. Sytuacje trudne nie stanowią jednolitej klasy sytuacji, lecz są grupą wyraźnie zróżnicowaną wewnętrznie. Z wielu znanych w literaturze podziałów sytuacji trudnych popularna jest propozycja Tyszkowej (1979). Autorka wyróżnia trudne sytuacje społeczne, w których „wartości i dążenia jednostki podlegają zagrożeniu lub udaremnieniu przez innych ludzi, przez sam fakt ich obecności bądź też wskutek szczególnych form ich oddziaływania przeciwstawnego lub tylko niezgodnego z własnymi dążeniami jednostki” (tamże, s. 211). Wśród sytuacji tego rodzaju Tyszkowa wyróżnia: sytuacje ekspozycji społecznej, w których osoba wystawiona na widok publiczny jest oceniana i krytykowana przez innych i gdzie zagrożone jest jej poczucie własnej wartości; sytuacje społecznego konfliktu, w których dążenia i cele człowieka są niezgodne z dążeniami innych ludzi lub sprzeczne z nimi i zagrożone są jej własne interesy; sytuacje nacisku społecznego, w których inni ludzie wywierają na osobę presję zmierzającą do zmiany kierunku lub celu jej własnych dążeń i gdzie zagrożone jest osiągnięcie przez nią celu (ryzyko porażki). Należy jednak podkreślić, iż te sytuacje trudne nie wykluczają się wzajemnie, lecz w jednej i tej samej sytuacji mogą występować równocześnie trudności różnego typu. Trudne sytuacje społeczne przy pewnym układzie i właściwościach struktur poznawczych człowieka nabierają cech sytuacji zagrożenia, w której – zdaniem Tomaszewskiego (1984, s. 142) – „zagrożony jest system wartości człowieka lub jakaś pojedyncza wartość wchodząca w skład tego systemu. [...] Działają jakieś czynniki przeciwne czemuś, na czym człowiekowi zależy, sytuacje pod jakimś względem dla człowieka niebezpieczne”. Jako zagrożenia odbierane są przez osobę wszelkie sygnały i informacje mówiące o zbliżającym się niebezpieczeństwie dla życia, zdrowia (zagrożenie fizyczne), dobrego samopoczucia, pozycji społecznej czy możliwym podważeniu samooceny działającej osoby, np. ostra krytyka, szyderstwa, sygnały niepowodzenia – mówi się wtedy o za- grożeniu własnego „ja” („ego”). Trudne sytuacje społeczne to takie sytuacje społecznej ekspozycji, konfliktu i nacisku społecznego, w których wartości i dążenia (cele) człowieka są zagrożone lub udaremnione przez innych. Niektórzy młodzi ludzie dobrze sobie radzą w trudnych sytuacjach, nie poddają się losowi, traktują te sytuacje jako wyzwanie dla siebie, co skłania ich do mobilizacji swych zasobów w celu pokonania przeszkód uniemożliwiających realizację potrzeb. Są jednak i tacy, którzy w obliczu trudnych sytuacji nie potrafią podjąć aktywności sprawczej, przyjmują strategię zabezpieczenia się przed szkodliwym działaniem stresu poprzez agresję i unikanie bezpośredniej konfrontacji z trudnościami (por. Heszen-Niejodek, 1996; Plopa, 1996; Tyszkowa, 1986; Łosiak, 1995; Maruszewski, 1981). Stąd też wynikła chęć uchwycenia i opisania przez autorkę artykułu charakterystycznych strategii działania osób dorastających w sytuacjach społecznych uznawanych za trudne. Nie jest to zadanie łatwe, biorąc pod uwagę fakt, że istniejące w polskiej wersji językowej techniki amerykańskie do pomiaru strategii radzenia sobie ze stresem (WCQ Folkmana i Lazarusa oraz BEFO Heima) budzą wiele zastrzeżeń i przeznaczone są do badania osób dorosłych (por. Wrześniewski, 1996a). Wrześniewski i Zalewska (Wrześniewski, 1996b) skonstruowali kwestionariusz do pomiaru strategii (RSSS wersja B) radzenia sobie ze stresem szkolnym dla młodzieży. W wersji B kwestionariusza badany jest proszony o odpowiadanie na zamieszczone w nim pytania zgodnie z tym, jak się zachowywał w sytuacji, w której doznał pierwszego szkolnego niepowodzenia (otrzymanie negatywnej oceny z jakiegoś przedmiotu). Ponieważ na gruncie polskim nie znaleziono kwestionariusza do pomiaru strategii, które człowiek dorastający podejmuje w sytuacjach społecznie trudnych, podjęto pracę nad przygotowaniem odpowiedniego narzędzia, które mogłoby służyć temu celowi. Poniżej jest zamieszczony opis kwestionariusza oraz jego ocena. PRACE NAD KONSTRUOWANIEM KWESTIONARIUSZA RTSS W fazie wstępnej konstruowania Kwestionariusza Radzenia Sobie w Trudnych Sytuacjach Społecznych (RTSS) zastosowano empiryczny sposób zbierania danych, który polegał na przeprowadzeniu w dwóch etapach badań ankietowych w szkołach podstawowych i gimnazjach we Wrocławiu i w Wilnie. Badaniami objęto 300-osobową grupę uczniów w wieku 13-15 lat z klas ósmych szkół podstawowych i pierwszych gimnazjalnych. Najpierw badani mieli za zadanie opisać trudną dla siebie sytuację, jaką przeżyli. Przed badaniem ankietowym podano następującą instrukcję: „Każdy z nas przeżywa czasem sytuacje, w których czuje się zdenerwowany, przestraszony, zmartwiony. Przypomnij sobie jakieś trudne dla Ciebie zdarzenie (coś, co sprawiło, ze poczułeś się zdenerwowany, zmartwiony) i spróbuj je opisać”.
DANUTA BORECKA-BIERNAT Tabela 1. Charakterystyka pozycji skali agresywnego (A), unikowego (U) i racjonalnego (R) radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych: skorygowane współczynniki korelacji pozycja-skala i statystyka testu t-Studenta Numer pozycji skali A Korelacja pozycja- skala A t-Studen- ta Numer pozycji skali U Korelacja pozycja- skala U t-Stu- denta Numer pozycji skali R Korelacja pozycja- skala R t-Studenta Ogółem N = 1502 Ogółem N = 909 df = 907 tk = 2, Ogółem N = 1502 Ogółem N = 909 df = 907 tk = 2, Ogółem N = 1502 Ogółem N = 909 df = 907 tk = 2, 1a 2a 3a 4a 5a 6a 7a 8a 9a 10a 11a 12a 13a 14a 15a 16a 17a 18a 19a 20a 21a 22a 23a 24a 25a 26a 27a 28a 29a 30a 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 17,47* 16,90* 11,36* 9,39* 21,66* 11,74* 20,76* 10,11* 13,70* 12,50* 24,89* 14,30* 14,38* 10,47* 13,59* 19,46* 25,38* 15,79* 23,92* 11,88* 13,46* 8,24* 13,81* 16,18* 27,41* 11,98* 21,25* 11,20* 12,55* 18,28* 1b 2b 3b 4b 5b 6b 7b 8b 9b 10b 11b 12b 13b 14b 15b 16b 17b 18b 19b 20b 21b 22b 23b 24b 25b 26b 27b 28b 29b 30b 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 7,61* 6,82* 6,03* 11,93* 8,54* 9,92* 13,88* 8,07* 13,86* 15,40* 7,36* 9,56* 12,37* 6,75* 7,90* 12,92* 7,48* 14,98* 5,97* 11,25* 12,45* 15,62* 15,51* 14,62* 10,87* 8,85* 12,53* 16,30* 10,62* 9,22* 1c 2c 3c 4c 5c 6c 7c 8c 9c 10c 11c 12c 13c 14c 15c 16c 17c 18c 19c 20c 21c 22c 23c 24c 25c 26c 27c 28c 29c 30c 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 19,57* 12,18* 14,38* 25,48* 11,78* 18,17* 16,65* 16,07* 14,82* 21,29* 17,59* 10,26* 16,81* 11,34* 20,32* 16,62* 11,92* 22,19* 17,39* 18,11* 15,76* 24,39* 24,42* 21,39* 17,15* 13,24* 21,69* 25,41* 11,57* 17,81* *istotne przy p <0, W skali U znajdują się dwa pytania o niskiej mocy dyskryminacyjnej, stwierdzonej w grupie nie uwzględniającej specyfiki płci. Korelacje poniżej 0,10 mają pozycje o numerach: 2b i 8b. Usunięcie tych pozycji podwyższa wskaźnik α Cronbacha o czterytysięczne i dwutysięczne, nie ma więc w praktyce większego znaczenia. Na podstawie tych wyników podjęto decyzję o zastosowaniu do dalszych badań pełnej skali U, bez redukowania liczby pozycji. Pojedyncze niskie współczynniki mocy dyskryminacyjnej mogą świadczyć o braku stabilnych odpowiedzi na niektóre pytania, zaś w odniesieniu do wszystkich pozycji z tej skali uzyskana wartość t jest istotna na poziomie p <0,001. Tabela 2. Dane dotyczące trafności treściowej pozycji kwestionariusza RTSS Numer pozycji w kwestionariuszu RTSS Wskaźniki trafności treściowej Trudne sytuacje społeczne Strategia agresji Strategia uniku Strategia racjonalna 1(a,b,c) 2(a,b,c) 3(a,b,c) 4(a,b,c) 5(a,b,c) 6(a,b,c) 7(a,b,c) 8(a,b,c) 9(a,b,c) 10(a,b,c) 11(a,b,c) 2, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 2, 1, 2, 1, 2, 2, 2, 1, 2, 2, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 3, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2,
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH 12(a,b,c) 13(a,b,c) 14(a,b,c) 15(a,b,c) 16(a,b,c) 17(a,b,c) 18(a,b,c) 19(a,b,c) 20(a,b,c) 21(a,b,c) 22(a,b,c) 23(a,b,c) 24(a,b,c) 25(a,b,c) 26(a,b,c) 27(a,b,c) 28(a,b,c) 29(a,b,c) 30(a,b,c) 1, 2, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 2, 2, 1, 2, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 3, 3, 1, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 2, Średnia wartości trafności pozycji 2,15 2,19 2,24 2, Współczynnik W-Kendalla W = 0,31 W = 0,47 W = 0,21 W = 0, χ^2 ANOVA N = 5, df = 29 44, p <0, 67, p <0, 30, p <0, 56, p <0, W skali R kwestionariusza wszystkie pozycje wykazują zadowalające korelacje z własną skalą. W odniesieniu do wszystkich pozycji z tej skali, wartość testu t osiągnęła wielkości wymagane dla konwencjonalnych poziomów istotności. Uzyskana wartość t jest istotna na poziomie p <0,001. Ten zestaw dziewięćdziesięciu pozycji kwestionariusza RTSS przedstawiono tym razem pięciu sędziom kompetentnym (pracownikom naukowo-dydaktycznym Instytutu Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego), których poproszono, aby ocenili stopień trafności zaklasyfikowania sytuacji trudnych, opisanych w kwestionariuszu RTSS, do trudnych sytuacji społecznych oraz by oszacowali stwierdzenia opisujące wymienione trzy strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych pod względem trafności przyporządkowania do przypisywanej im skali. Każda z pozycji była oceniana przez sędziego na 4-stopniowej skali Likerta, gdzie „0” punktów oznaczało stwierdzenie „zdecydowanie nie”, 1 pkt. – „raczej nie”, 2 pkt. – „raczej tak”, 3 pkt. – „zdecydowanie tak”. Kryterium oceny była definicja sytuacji społecznie trudnych podana przez Tyszkową (1979) oraz opis trzech strategii radzenia sobie w sytuacjach społecznie trudnych: agresywnej, unikowej i racjonalnej (zob. opis skal kwestionariusza RTSS). Wskaźniki trafności poszczególnych pozycji zakwalifikowanych do kwestionariusza RTSS przedstawia tabela 2. Za wielkość kryterialną przyjęto wartość 1,2. Do ostatecznej wersji kwestionariusza RTSS zakwalifikowano pozycje o wskaźniku trafności przekraczającym tę wartość. Zdaniem sędziów charakteryzowały się one zadowalającą trafnością. Średnie wskaźniki trafności treściowej dla poszczególnych skal wahają się od 2,15 do 2,39. Otrzymane współczynniki zgodności W-Kendalla wynoszą od 0,21 do 0,47 i są istotne na poziomie 0,03< p <0,00007, co wydaje się dowodem na rzetelność „narzędzia pomia- rowego” trafności treściowej, jakim byli sędziowie kompetentni. Łączne zastosowanie kryteriów mocy dyskryminacyjnej i trafności treściowej pozwoliło zakwalifikować do ostatecznej wersji kwestionariusza RTSS trzydzieści opisów sytuacji trudnych z 3-kategorialnym systemem odpowiedzi. Ogólnie większość stwierdzeń w kwestionariuszu RTSS charakteryzuje się zadowalającymi parametrami. RZETELNO ŚĆKWESTIONARIUSZA RTSS Podstawą oceny wartości testu są dane o jego trafności. Rzetelność określa natomiast precyzję pomiaru; w przypadku kwestionariusza RTSS oceniono ją za pomocą trzech metod, obliczając współczynniki: (1) zgodności wewnętrznej – według wzoru α Cronbacha, (2) równoważności międzypołówkowej – według wzoru Spearmana- Browna na podstawie korelacji między parzystą i nieparzystą połową testu, (3) stabilności bezwzględnej – test- retest (Brzeziński, 1980). W badaniach wzięło udział 1502 uczniów (752 dziewczęta i 750 chłopców) w wieku 13-15 lat, z klas gimnazjalnych z siedmiu miejscowości (Wrocław, Kąty Wrocławskie, Oborniki Śląskie, Brzeg, Kędzierzyn-Koźle,
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH chłopców) w wieku 13-15 lat, z klas ósmych szkół podstawowych i pierwszych gimnazjum z czterech miast (Wrocław, Częstochowa, Twardogóra, Brzeg). Uzyskane współczynniki korelacji liniowej r Pearsona zostały podane w tabeli 3. Uzyskane wyniki można scharakteryzować następująco: (1) Skala A kwestionariusza RTSS dodatnio koreluje ze skalą Negatywizmu (Ngt), Napastliwości fizycznej (Npf), Napastliwości słownej (Nps), Napastliwości pośredniej (Npp) i Drażliwości (Drl) oraz z wynikiem ogólnym (wo) Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee. Warto dodać, iż skale Napastliwość fizyczna (Npf), Napastliwość słowna (Nps), Napastliwość pośrednia (Npp) i Drażliwość (Drl) składają się na tzw. czynnik agresji, zaś pozostałe skale tworzą czynnik wrogości. Wartość otrzymanych współczynników waha się od 0,25 do 0,49 i jest statystycznie istotna na poziomie p <0,05, co potwierdza diagnostyczność skali A kwestionariusza RTSS. Tabela 3. Współczynniki korelacji r Pearsona między skalami kwestionariuszy RTSS i „Nastroje i Humory” Buss-Durkee Osoby badane Skale Ngt Npf Nps Pdj Npp Urz Drl Wo Pw Ogółem N = 223 A U R 0,39* 0, -0,34* 0,49* -0, -0,32* 0,34* -0, -0,23* 0, 0, 0, 0,36* 0, -0,29* 0, 0, -0,15* 0,25* 0, -0,20* 0,42* 0, -0,32* -0, -0, 0,14*
- istotne przy p <0,05; A – agresywne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, U – unikowe radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, R – racjonalne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, Ngt – Negatywizm, Npf – Napastliwość fizyczna, Nps – Na- pastliwość słowna, Pdj – Podejrzliwość, Npp –Napastliwość pośrednia, Urz – Uraza, Drl – Drażliwość, Wo – Wynik ogólny, Pw – Poczucie winy. (2) Skala U nie koreluje z żadną ze skal Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee (zgodnie z oczekiwaniami). (3) Skala R koreluje ujemnie, istotnie statystycznie ( p <0,05) ze skalą Negatywizmu (Ngt), Napastliwości fizycznej (Npf), Napastliwości słownej (Nps), Napastliwości pośredniej (Npp) i Drażliwości (Drl) oraz z wynikiem ogólnym (Wo) Kwestionariusza „Nastroje i Humory”. Wartość otrzymanych współczynników waha się od -0, do -0,34. Ujemna korelacja oznacza, że wysoki wynik w skali R kwestionariusza RTSS wiąże się z niższą pozycją w skalach Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee. Na wynikach tej samej grupy osób badanych przeprowadzono analizę czynnikową (metodą głównych składowych z rotacją varimax) obejmującą trzy skale kwestionariusza RTSS i osiem skal Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee. Otrzymano rozwiązanie 3-czynnikowe (zob. tabela 4). Skala A kwestionariusza RTSS z ładunkiem dodatnim (0,49) wraz z podobnymi teoretycznie i treściowo skalami Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee: Negatywizm, Napastliwość fizyczna, Napastliwość słowna, Napastliwość pośrednia, Drażliwość i Wynik ogólny składa się na czynnik I, który można zidentyfikować jako zachowanie agresywne. Czynnik II najsilniej nasycony jest skalą U z ładunkiem dodatnim (0,79) i skalą R z ładunkiem ujemnym (-0,92) oraz skalą A, która uzyskała dodatnie ładunki o niższej wartości (0,59). W skład III czynnika weszły jedynie skale Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss-Durkee: Podejrzliwość (0,73), Uraza (0,71) i Poczucie winy (0,64). Wartości własne wyodrębnionych czynników oraz procent wyjaśnionej wariancji prezentują się następująco: czynnik I (4,89) wyjaśnił 40,73% wariancji, czynnik II (1,83) – 15,22% wariancji i czynnik III (1,34) – 11,19% wariancji. Największa wartość własna odnosi się do czynnika I, który był pozytywnie skorelowany ze skalą A kwestionariusza RTSS. Wyodrębnione czynniki wyjaśniają wspólnie 67,14% wariancji.
DANUTA BORECKA-BIERNAT Tabela 4. Macierz czynnikowa skal kwestionariuszy RTSS i „Nastroje i Humory” Buss-Durkee Osoby badane Skale Czynnik I Czynnik II Czynnik III Ogółem N = 223 A U R Ngt Npf Nps Pdj Npp Urz Drl WO Pw 0, -0, -0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, -0, 0, 0, -0, 0, 0, -0, -0, 0, 0, 0, 0, -0, -0, 0, 0, 0, 0, -0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, Nazwy skal zob. tabela 3 Otrzymany wzorzec korelacji skal kwestionariuszy RTSS i „Nastroje i Humory” Buss-Durkee można traktować jako potwierdzenie trafności kryterialnej skali A. Wyniki analizy czynnikowej pokazują, że skala A, mierzona kwestionariuszem RTSS, tworzy czynnik z pięcioma skalami Kwestionariusza „Nastroje i Humory” Buss- Durkee, a zatem mierzy podobny konstrukt co kwestionariusz Bussa i Durkee. Korelację między skalami kwestionariuszy RTSS i RSSS (wersja B) Wrześniewskiego i Zalewskiej obliczono na próbie 457 uczniów (239 dziewcząt i 218 chłopców), w wieku 14-15 lat, z klas drugich szkół gimnazjalnych z Wrocławia. Uzyskane współczynniki zostały podane w tabeli 5. Tabela 5. Współczynniki korelacji r Pearsona między skalami kwestionariuszy RTSS a RSSS wersja B Wrześniewskiego i Zalewskiej Osoby badane Skale Rse Rsu Rsp Ogółem N = 457 A U R -0, -0, 0, 0,20* 0,16* -0,20* -0,24* -0,10* 0,26*
- istotne przy p <0,05; A – Agresywne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, U – Unikowe radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, R – Racjonalne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, Rse – Radzenie sobie ze stresem skoncentrowane na emocjach, Rsu – Radzenie sobie ze stresem skoncentrowane na unikaniu, Rsp – Radzenie sobie ze stresem skoncentrowane na problemie.
DANUTA BORECKA-BIERNAT Ogółem N = 483 A U R 0,59* -0,25* -0,43* 0, 0,32* -0,20* -0,25* -0,27* 0,40*
- istotne przy p <0,000; La – liczba wyborów wskazująca na poziom strategii agresji, Lu – liczba wyborów wskazująca na poziom strategii unikowej, Lr – liczba wyborów wskazująca na poziom strategii racjonalnej. Dane przedstawione w tabeli 7 rzucają światło na trafność zbieżną kwestionariusza RTSS: (1) Skala A kwestionariusza RTSS koreluje w stopniu umiarkowanym z liczbą uzyskanych wyborów wskazującą na poziom manifestowania przejawów agresywnej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych (La). Wartość otrzymanego współczynnika wynosi 0,59 i jest statystycznie istotna na poziomie p <0,00. Uzyskano istotnie statystyczną, niską korelację ujemną skali A RTSS z liczbą otrzymanych wyborów określającą na poziom racjonalnej strategii radzenia sobie w sytuacjach społecznie trudnych (Lr; r = -0,25). Równocześnie brak znaczącej korelacji skali A RTSS z liczbą otrzymanych wyborów świadczy o poziomie unikowej strategii radzenia w trudnych sytuacjach (Lu). (2) Skala U kwestionariusza RTSS koreluje pozytywnie z liczbą uzyskanych wyborów wskazującą na poziom unikowej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych (Lu). Wartość otrzymanego współczynnika wynosi 0,32 i jest statystycznie bardzo istotna na poziomie p <0,00. Jednocześnie ta skala RTSS ujemnie koreluje z liczbą otrzymanych wyborów określającą poziom agresywnej (La; r = -0,25) i racjonalnej (Lr; r = -0,20) strategii radzenia sobie w sytuacjach społecznie trudnych. (3) Skala R kwestionariusza RTSS koreluje umiarkowanie (wynik bardzo istotny statystycznie – p <0,00) z liczbą uzyskanych wyborów świadczącą o poziomie racjonalnej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecz- nych (Lr). Wartość otrzymanego współczynnika wyniosła 0,40. Uzyskano istotną statystycznie, ujemną korelację skali R kwestionariusza RTSS z liczbą otrzymanych wyborów wskazującą na poziom agresywnej (La; r = -0,43) i unikowej (Lu; r = -0,20) strategii radzenia sobie w sytuacjach społecznie trudnych. Wyniki tej samej grupy osób badanych poddano analizie czynnikowej (metodą głównych składowych z rotacją varimax) obejmującej trzy skale kwestionariusza RTSS i otrzymane Techniką Nominacyjną liczby wyborów wskazujące na poziom manifestowania przejawów agresywnej (La), unikowej (Lu) i racjonalnej (Lr) strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Otrzymano rozwiązanie 3-czynnikowe (zob. tabela 8). Tabela 8. Macierz czynnikowa skal kwestionariuszy RTSS i Techniki Nominacyjnej do Badania Strategii Radzenia Sobie w Trudnych Sytuacjach Społecznych (TN RTSS) Osoby badane Skale Czynnik I Czynnik II Czynnik III Ogółem N = 457 A U R La Lu Lr 0, -0, -0, 0, 0, -0, 0, -0, 0, 0, -0, 0, -0, 0, -0, 0, 0, 0, Nazwy skal zob. tabela 7. Skala A kwestionariusza RTSS z ładunkiem dodatnim (0,95) tworzy czynnik I z ilością uzyskanych wyborów wskazującą na poziom agresywnej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach (La), która w tym czynniku uzyskała ładunek o wartości 0,74. Czynnik II jest najsilniej nasycony skalą R z ładunkiem dodatnim (0,42) i liczbą otrzymanych głosów określającą poziom manifestowania przejawów racjonalnej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach (Lr), której ładunek czynnikowy uzyskał wartość 0,68. W skład III czynnika weszła skala uniku U z ładunkiem dodatnim (0,36) wraz z liczbą uzyskanych wyborów świadczącą o poziomie unikowej strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach (Lu) z ładunkiem dodatnim (0,91). Wartości własne wyodrębnionych czynników oraz procent wyjaśnionej wariancji prezentują się następująco: czynnik I (2,37) wyjaśnił 39,49% wariancji, czynnik II (1,53) – 25,50% wariancji, a czynnik III (1,23) – 20, wariancji. Uzyskana na tej podstawie struktura 3-czynnikowa wyjaśnia 85,59% wariancji całkowitej. Przedstawione wyniki przemawiają na korzyść trafności kryterialnej kwestionariusza RTSS. Trafność testu określono za pomocą analizy czynnikowej (trafność czynnikowa), stosując metodę głównych składowych z rotacją varimax. Analiza czynnikowa 90 pozycji (wzory zachowań w trudnych sytuacjach) RTSS przeprowadzona na wynikach uzyskanych przez 223 uczniów (118 dziewcząt, 105 chłopców) ujawniła aż 33 czynniki wyjaśniające 78,76% wariancji. Druga analiza, w której ograniczono liczbę czynników do trzech, dała
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH łatwe do zinterpretowania czynniki odpowiadające trzem skalom kwestionariusza RTSS: I strategia racjonalna (13,01% wariancji wyjaśnionej), II strategia unikowa (4,92%) i III strategia agresywna (3,61%). Te czynniki wyjaśniają zaledwie 21,53% wariancji. Tym niemniej analiza potwierdziła, że trzy czynniki w RTSS są zgodne z trzema skalami kwestionariusza. Wykorzystując do analizy ładunków czynnikowych obiektywne kryteria zaproponowane przez Helmesa (1989), obliczono wskaźnik trafności zbieżnej oraz trafności różnicowej. Wskaźnik trafności zbieżnej to proporcja liczby pozycji, które mają najwyższe ładunki we własnym czynniku (skali), do ogólnej liczby twierdzeń w skali. W czynniku I (strategia racjonalna) 27 na 30 twierdzenia wchodzące w skład skali R miały w tym czynniku swoje najwyższe ładunki. Wskaźnik trafności zbieżnej wyniósł zatem 0,90. W czynniku II (strategia unikowa) wskaźnik trafności zbieżnej wyniósł 0,57, zaś w czynniku III (strategia agresji) – 0,83. Optymalnym wynikiem jest tu wartość wskaźnika równa 1, czyli sytuacja, w której wszystkie twierdzenia tworzące daną skalę mają najwyższe ładunki w danym czynniku. Wskaźnik trafności różnicowej to proporcja liczby pozycji z obcych skal, które w danym czynniku mają swoje najwyższe ładunki, do ogólnej liczby twierdzeń w skali. W czynniku pierwszym (strategia racjonalna) znaleziono trzy twierdzenia z obcych skal (ze skali A) o najwyższych ładunkach w tym czynniku, liczba stwierdzeń w skali R jest równa 30, zaś wskaźnik trafności różnicowej wynosi 0,1. W czynniku drugim (strategia unikowa) wskaźnik trafności różnicowej jest równy 0,43, zaś w czynniku trzecim (strategia agresji) – 0,17. Optymalnym wynikiem jest tu zerowa wartość wskaźnika, czyli sytuacja, w której żadne pytanie z danej skali nie ma najwyższego ładunku w obcym sobie czynniku. Skale R i A kwestionariusza RTSS dobrze spełniają kryterium trafności zbieżnej i różnicowej; gorsze zaś są wskaźniki trafności zbieżnej i rozbieżnej skali U. O trafności teoretycznej kwestionariusza świadczy układ wewnętrznych zależności między poszczególnymi skalami RTSS. Z uzyskanego na podstawie badań 1502 uczniów (752 dziewczęta i 750 chłopców w wieku 13- lat) wzoru interkorelacji między skalami RTSS można zauważyć, że skale A i U są w dużym stopniu od siebie niezależne, o czym świadczy słaby (ujemny, bliski zera) współczynnik korelacji według momentu iloczynowego r Pearsona pomiędzy wynikami uzyskanymi w tych skalach. Otrzymana wartość -0,04 potwierdza względną ortogonalność skal A i U w RTSS. Z kolei skala R wysoko koreluje (ujemnie) ze skalą A (-0,79) i umiarkowanie ujemnie ze skalą U (-0,55). Wszystkie współczynniki korelacji między skalami są istotne statystycznie na poziomie p <0,001. Otrzymane wyniki potwierdzają teoretyczne założenie, zgodnie z którym działań racjonalnych i nieracjonalnych nie należy traktować jako wzajemnie wykluczających się, gdyż – jak się zakłada – mogą one występować równocześnie u tej samej osoby. W odniesieniu do badań nad trafnością kwestionariusza RTSS należy również dodać, że sprawdzono stopień, w jakim skale kwestionariusza są odporne na wpływy aprobaty społecznej. W tym celu poproszono 231 uczniów (123 dziewczęta i 110 chłopców) w wieku 14-15 lat, z drugich klas gimnazjum z Wrocławia, o wypełnienie kwestionariusza RTSS i Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (KAS), opracowanego przez J. Wilczyńską i R. Drwala. Obliczono współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wynikami otrzymanymi za pomocą tych narzędzi. Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wynikami poszczególnych skal kwestionariusza RTSS a wynikami KAS wahają się od -0,28 do 0,28, co świadczy o tym, że sposób odpowiadania w kwestionariuszu RTSS nie jest obciążony aprobatą społeczną. NORMALIZACJA Normy opracowano na podstawie badania 1502 uczniów (752 dziewczęta i 750 chłopców, w wieku 13-15 lat) z klas ósmych szkół podstawowych oraz pierwszych i drugich klas gimnazjum z siedmiu miejscowości (Wrocław, Kąty Wrocławskie, Oborniki Śląskie, Brzeg, Kędzierzyn-Koźle, Częstochowa, Twardogóra). Dobór szkół był losowy (spośród szkół dostępnych osobom przeprowadzającym badania). Udział w badaniu był dobrowolny. Badania przeprowadzono grupowo, uczniowie podpisywali się pseudonimami lub inicjałami. Jako miarę tendencji centralnej obliczono średnie wyników kwestionariusza RTSS dla dziewcząt, chłopców i całej grupy w trzech skalach testu, zaś jako miarę zmienności – odchylenia standardowe. Dane te są przedstawione w tabeli 9. W skali Agresywne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych (A) dziewczęta uzyskują znacznie niższe wyniki od chłopców. Kierunek różnic jest odwrotny w skali Racjonalnego (R) radzenia sobie w sytuacjach trudnych: dziewczęta uzyskują wyższe wyniki od chłopców. W badanej grupie (uwzględniając płeć) w skali U różnice w wynikach są mało wyraźne. Ze względu na to, że różnice między średnimi dla dziewcząt i chłopców w skali A, U i R kwestionariusza RTSS są istotne statystycznie, normy zostały obliczone osobno dla dziewcząt i chłopców. Potwierdza to ogólnie znaną prawidłowość, że dziewczynki rzadziej stosują agresywne sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych niż chłopcy. Zaskakująca wydaje się niższa częstość strategii polegającej
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH OPIS KWESTIONARIUSZA RTSS Kwestionariusz RTSS jest przeznaczony do badania strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych podejmowanej przez młodzież w średnim wieku szkolnym. Czas badania nie jest z góry określony. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że trwa ono około 40 minut. Kwestionariusz zawiera instrukcję podaną na arkuszu testowym, z którą badany zapoznaje się przed przystąpieniem do wypełnienia testu. W instrukcji są zamieszczone niezbędne wyjaśnienia dotyczące metody oraz jest opisany sposób, w jaki należy udzielać odpowiedzi. Kwestionariusz RTSS składa się również z opisu trzydziestu sytuacji trudnych społecznie. Do każdej sytuacji podano trzy zachowania wyrażające radzenie sobie w sytuacji trudnej; pierwsze odnosi się do agresywnego radzenia, drugie do unikowego radzenia, a trzecie do racjonalnego radzenia sobie w sytuacji trudnej. Skala Agresywne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych (A) określa strategię radzenia sobie w społecznych sytuacjach trudnych charakterystyczną dla osób, które w tych sytuacjach „atakują problemem”, nie rozwiązują go, używają siły fizycznej przeciw osobom, rzeczom lub/i wyrażają swoje negatywne uczucia wobec innych w formie wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Zatem strategia ta ma na celu zniszczenie, usunięcie lub powstrzymanie zagrożenia. Przyjmuje ona postać m.in. bójek, uderzenia, popychania, rzucania przedmiotami, ale także kłótni, krzyków, przekleństw, gróźb, przezywania, ośmieszania, nadmiernego krytykowania, robienia wymówek, złośliwego wyśmiewania oraz podawania fałszywych informacji. Skali A dotyczą pozycje kwestionariusza: 1a-30a (por. Aneks). Skala Unikowe radzenie sobie w społecznych sytuacjach trudnych (U) określa strategię radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych charakterystyczną dla osób, które w tych sytuacjach nie podejmują jakichkolwiek działań i wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu. Ta strategia przejawia się w formie wycofania się z sytuacji trudnej, unikania kontaktu z tą sytuacją, lekceważenia i ignorowania problemu czy wystrzegania się myślenia i przeżywania tej sytuacji poprzez angażowanie się w czynności zastępcze (myślenie o sprawach przyjemnych, marzenia, słuchanie muzyki, sen, spacer) i nawiązywanie kontaktu z drugą osobą. Skali U dotyczą pozycje kwestionariusza: 1b -30b (por. Aneks). Skala Racjonalne (zadaniowe) radzenie sobie w społecznych sytuacjach trudnych (R) wyraża strategię radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych charakterystyczną dla osób, które podejmują konkretne działania zmierzające do rozwiązania problemu lub zmniejszenia i złagodzenia wywołanych przez niego negatywnych skutków. Mieszczą się tu próby behawioralnego przekształcenia sytuacji zagrażającej lub zmiany własnego działania, za pomocą których człowiek opanowuje problem, trudności, usuwa stan napięcia, a zarazem osiąga uprzedni cel czy też cel równoważny. Do skali R należą pozycje kwestionariusza: 1c-30c (por. Aneks). Badania za pomocą kwestionariusza RTSS można przeprowadzić indywidualnie lub grupowo. Zadaniem osoby badanej, po przypomnieniu sobie sytuacji podobnej do opisanej, w której miała możliwość znalezienia się, lub wyobrażeniu sobie, że znajduje się w tej sytuacji, jest dokonanie wyboru zachowania (z trzech podanych przykładów), które charakteryzowałoby ją, gdyby znalazła się w takiej sytuacji. Wyniki uzyskuje się dla każdej skali oddzielnie poprzez sumowanie zaznaczonych zachowań w trzydziestu sytuacjach, należących do danej skali. Ponieważ skale składają się z trzydziestu pozycji, badani mogą w każdej z nich uzyskać od 0 do 30 punktów. Wyniki surowe przekształca się na wyniki znormalizowane – stenowe, co umożliwia określenie strategii, które osoba podejmuje w społecznie trudnych sytuacjach. Ze względu na to, że kwestionariusz RTSS jest zaopatrzony w szczegółową instrukcję, arkusz odpowiedzi oraz klucz do oceny odpowiedzi, można go uznać za wystandaryzowany i obiektywny. WNIOSKI Przedstawione wyniki dotychczasowych badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków potwierdzających rzetelność i trafność kwestionariusza RTSS jako narzędzia mierzącego strategię radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych: (1) zadowalające współczynniki mocy dyskryminacyjnej i współczynniki rzetelności wskazują na homogeniczność skal RTSS, która może być wskaźnikiem trafności teoretycznej; (2) uzyskane współczynniki stabilności potwierdzają, że RTSS mierzy określone działania, jakie osoba podejmuje w trudnych sytuacjach; stałość testu jest również potwierdzeniem trafności teoretycznej; (3) RTSS koreluje z innymi uznanymi kwestionariuszami mierzącymi sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach, co świadczy o trafności zbieżnej; (4) wyniki kwestionariusza RTSS są słabo skorelowane z aprobatą społeczną, co jest szczególnie ważne w badaniach nie mających charakteru anonimowego; (5) skale A i U charakteryzuje dostateczna rzetelność, są one ortogonalne w stosunku do siebie, co świadczy o ich
DANUTA BORECKA-BIERNAT użyteczności; (6) skale A i R oraz U i R, mimo istotnej ujemnej interkorelacji, pozwalają na odmienne przewidywania, co również świadczy o ich użyteczności. Kwestionariusz RTSS jest wartościową metodą w badaniach naukowych, ale jest za słaby, by używać go do diagnozy i prognozy indywidualnej, dlatego wymaga dalszych analiz psychometrycznych. Szczególnie ważna wydaje się modyfikacja tych pozycji w skali U, które nie spełniają określonych kryteriów psychometrycznych; zapewne wpłynęłoby to na zwiększenie trafności skali. Należy nadmienić, że wyeliminowanie niektórych pozycji w skali U nie powoduje istotnych zmian w charakterystyce psychometrycznej skali U kwestionariusza RTSS i nadal spełnia on podstawowe wymogi psychometryczne. Może on być wykorzystywany jako jedna z technik diagnostycznych w badaniach psychologicznych do określenia strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych podejmowanej przez dorastającą młodzież.
DANUTA BORECKA-BIERNAT ANEKS KWESTIONARIUSZ RTSS Imię i nazwisko (lub kod) Płeć: K M. Wiek INSTRUKCJA: Poniżej zamieszczono opisy 30 różnych sytuacji społecznych. Niektóre z tych opisanych sytuacji mogą być Ci znane z własnego doświadczenia. Wspólne dla nich jest to, iż każdy człowiek miał możliwość znalezienia się w podobnej sytuacji bądź jest w stanie wyobrazić sobie, jak by się w niej zachował. Oczywiście w tej samej sytuacji różne osoby mogą zachowywać się inaczej. Zatem interesuje nas, jak człowiek reaguje na spotykające go sytuacje społeczne. Dlatego też pod każdą z opisanych sytuacji znajdują się trzy stwierdzenia, które reprezentują możliwe w nich zachowania. Przeczytaj je uważnie i wybierz spośród nich stwierdzenie, które Twoim zdaniem najlepiej opisuje to, jak Ty się zachowujesz lub jak Ty zachował(a)byś się w tej sytuacji. Dla ułatwienia odpowiedzi obok każdego stwierdzenia jest litera, którą możesz zakreślić w zależności od Twego przekonania. Dziękujemy Ci za pomoc i współpracę.
- Wróciłaś/eś ze szkoły do domu. Jesteś w bardzo złym nastroju. Włączyłaś/eś głośno magnetofon, by przy muzyce się zrelaksować. Nagle do Twego pokoju wchodzi rodzic, który gwałtownie wyciągając wtyczkę magnetofonu z gniazdka, krzyczy na Ciebie, że się nie uczysz. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Kłócisz się z rodzicem b.Wychodzisz z domu na spacer c.Tłumacząc, że jesteś zmęczona/y i należy się Ci chwila odpoczynku, włączasz cicho magnetofon
- Zapadł zmrok. Wracasz samotnie ze spaceru do domu. Zauważasz idące ku Tobie podejrzanie wyglądające osoby. Próbujesz je ominąć, ale zastępują Ci drogę. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Mówisz im parę przykrych słów lub bijesz się z nimi b.Robisz w tył zwrot i uciekasz w „siną dal” c.Mówisz: „Przepraszam” i „krokiem pewnym” idąc do przodu, przepychasz się przez ich szereg
- Piszesz sprawdzian z matematyki. Nie umiesz rozwiązać zadania. Osoba siedząca w ławce przed Tobą ma wysoką notę z tego przedmiotu. Szturchasz ją, aby dała Ci odpisać zadanie. Niestety, nie odwraca się w Twoją stronę. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Odgrażasz się jej: „Jeszcze przyjdzie koza do woza, a wtedy ja Ci się odwdzięczę” b.Rezygnujesz z rozwiązania zadania i do końca już lekcji rysujesz esy-floresy na pulpicie ławki c.Próbujesz sam/a rozwiązać zadanie
- Nie pytając się o zgodę rodziców, wybrałaś/eś się na wycieczkę ze znajomymi poza miasto. Jest już wieczór, gdy zadowolona/y z eskapady wracasz do domu. Przed blokiem zauważył Cię rodzic, który już z daleka głośno grozi Ci karą. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Krzyczysz: „Po co ten wrzask! Ciesz się, że w ogóle wróciła(e)m do domu!” b.Słuchasz „kazania” rodzica jednym uchem, a wypuszczasz drugim c.Przepraszasz rodzica i przyrzekasz, że następnym razem uprzedzisz go o swej wycieczce
- Jest chłodny dzień. Wychodzisz na podwórko. Spotykasz swoich przyjaciół. Siadacie na krawędzi oparcia ławki i zaczynacie rozmawiać. Raptem nieznani chłopcy ściągają Ci czapkę z głowy. Żądają za nią okupu pieniężnego. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Nie przebierając w słowach mówisz im, co o nich myślisz lub bijesz się z nimi b.Nie zwracasz uwagi na nich i na ich żądania c.Starasz się odebrać im czapkę
- Pokłóciłeś się z bratem/siostrą i doszło między wami do drobnej bójki. Wina była po jego/jej stronie. Rodzice zaś wymierzają Tobie karę. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Wściekasz się na rodziców, że postępują wobec Ciebie niesprawiedliwie b.Idziesz do swego pokoju i włączasz muzykę „na full”, żeby poczuć się lepiej c.Przedstawiasz rodzicom argumenty wskazujące na winę brata/siostry.
- Stoisz przed tablicą i czujesz na sobie wzrok całej klasy. Nie umiesz rozwiązać zadania z matematyki. Nauczyciel upokarza Ciebie, mówiąc, jaka/jaki to jesteś głupa/i, bezmyślna/ny i że do niczego w życiu nie dojdziesz. Jak zachowujesz się lub jak za- chował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Mówisz: „Jaki nauczyciel, taki uczeń” b.Nie odzywasz się słowem, a siadając do ławki, myślisz sobie: „To nieprawda” c.Prosisz nauczyciela, by pomógł ci zrozumieć treść zadania
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH
- Podczas wakacji wybrałaś/eś się do cudzego sadu na śliwki. Wchodzisz na rozłożyste drzewo i zaczynasz objadać się śliwami. Widzisz jak z daleka nadbiega gospodarz sadu, który krzyczy do Ciebie i wymachuje kijem. Jak zachowujesz się lub jak za- chował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Stojącego pod drzewem gospodarza obrzucasz śliwkami b.Zeskakujesz z drzewa i uciekasz c.Przepraszając gospodarza obiecujesz, że to się więcej nie powtórzy i proponujesz wynagrodzenie za wyrządzoną szkodę
- Solidnie i systematycznie przygotowujesz się do lekcji z historii. Szczególnie zależy Ci na dobrych ocenach z tego przedmiotu. Na lekcji historii nauczyciel wezwał Cię do odpowiedzi. Dostajesz za swoją wypowiedź ocenę niższą, niż się spodziewałaś/eś. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie.
KWESTIONARIUSZ RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH SPOŁECZNYCH się do Ciebie. a.Siedząc dalej przy telewizorze, mówisz im, co myślisz o ich karze b.Idziesz spać, żeby zapomnieć o całej sprawie c.Przepraszasz rodziców i usiłujesz złagodzić karę, tłumacząc się, że nie mogłaś/eś zasnąć i dlatego włączyłaś/eś telewizor
- Dostałaś/eś od rodziców kieszonkowe. W szkole zaczepia Cię kolega. Grozi, że zrobi Ci krzywdę, jeśli nie dasz mu pieniędzy. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Wyśmiewasz go, mówiąc: „Z takim tekstem idź do swojej mamuśki!” b.Wyrywasz się, próbujesz mu uciec c.Zdecydowanie mówisz mu, żeby dał Ci spokój, bo i tak się go nie boisz i nie dasz mu pieniędzy
- Byłaś/eś z koleżanką/kolegą na wagarach. Wieczorem, kiedy wszyscy domownicy byli w domu, zadzwonił telefon. Rodzic odebrał go. Dzwoniła wychowawczyni. Rozmawiali dość długo, gdy naraz nauczycielka zapytała: „Czy córka/syn jest chora/y?” Rodzic zapytał: „Dlaczego miał(a)być chora/y?” Nauczycielka odpowiedziała: „Nie było jej/jego dzisiaj w szkole”. Rodzic podaje Ci słuchawkę, mówiąc: „Wychowawczyni chce Ciebie o coś spytać”. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Odpowiadasz ze złością wychowawczyni: „Jestem na tyle dorosła(y), że nie muszę się nikomu tłumaczyć!” b.Mówisz do rodzica: „Nie chcę rozmawiać z nauczycielką” i zamykasz się w swoim pokoju, do którego nikogo nie wpuszczasz c.Przyznajesz się do wagarów i obiecujesz, że to więcej się nie powtórzy
- W czasie roku szkolnego Dyrekcja szkoły zorganizowała dla Twojej klasy kilkudniową wycieczkę za granicę. Ucieszyłaś/eś się, że będziesz mogła/mógł wyjechać poza granice kraju. Mówisz o tym swoim rodzicom, ale oni nie wyrażają zgody na Twój wyjazd. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Kłócisz się z rodzicami, wyzywając ich od „dusigroszy” b.Zamykasz się w swoim pokoju i usiłujesz zająć się przyjemnymi sprawami c.Nalegasz, obiecujesz, że będziesz grzeczniejsza/szy, pilniejsza/szy, żebyś tylko mogła/mógł pojechać
- Ktoś z Twoich bliskich jest bardzo chory. Ty zaś masz problemy w szkole. Chciał(a)byś o tym porozmawiać z rodzicami. Tymczasem w domu nie mówi się o niczym innym tylko o chorobie, lekarstwach i nowych sposobach leczenia. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Robisz awanturę domownikom, winiąc ich za swoje niepowodzenia b.Starasz się jak najwięcej czasu przebywać poza domem c.Mówisz rodzicom, że masz problemy i musisz z nimi pogadać na ten temat
- Zmęczona/ny przychodzisz do domu, marząc o chwili spokoju, a zastajesz w nim kłócących się ze sobą rodziców. „Obrzucają się” wyzwiskami i nie zwracają na Ciebie żadnej uwagi. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Krzyczysz do nich, żeby się uspokoili, bo nie masz ochoty słuchać ich kłótni. b.Wychodzisz do kolegi/koleżanki i wracasz późnym wieczorem c.Próbujesz załagodzić konflikt, pytając rodziców: „Czy rzeczywiście jest aż taki ważny powód, aby się tak lekceważyć? Czy nie można rozwiązać tego problemu spokojnie?”
- Oddając prace klasowe z języka polskiego, nauczyciel ostro gani i krytykuje kilka z nich. Podaje nazwiska autorów tych prac. Wśród nich wymienia i Twoje. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie.
DANUTA BORECKA-BIERNAT a.Mówisz nauczycielowi, że skoro wymyśla głupi temat wypracowania, to nie powinien oczekiwać wybitnych prac b.Zachowujesz się tak, jakby nic się nie stało c.Pytasz się nauczyciela o powód tak niskiej oceny pracy i możliwość jej poprawienia
- W dzień wagarowicza wybrałaś/eś się do kina. W sali filmowej siedzą już Twoi znajomi z klasy. Widząc Ciebie, nachylili się ku sobie. Słyszysz, jak opowiadają dowcipy na Twój temat, śmiejąc się przy tym głośno. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Uderzasz rozbawionego kolegę w twarz, mówiąc: „Za przezwiska biją po pyskach” b.Wychodzisz z kina i chodzisz po sklepach c.Przysiadasz się do nich mówiąc: „O widzę, że wam wesoło, to może pośmiejemy się razem”
- Jesteś z koleżankami/kolegami w pizzerii. Prowadzicie ożywioną dyskusję. Do waszego stolika podchodzi brudne, biednie ubrane dziecko. Szarpie Cię za rękaw, mówiąc: „Daj mi pieniądze, bo jestem głodny”. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Odpychasz go ze złością od siebie i obrzucasz wyzwiskami b.Odwracasz głowę, udajesz, że go nie widzisz c.Dajesz mu trochę pieniędzy lub częstujesz go kawałkiem pizzy
- Zapomniałaś/eś odrobić zadanie domowe. W czasie lekcji nauczyciel podchodzi do każdego ucznia i sprawdza pracę domową. Zaczynasz szybko pisać zadanie. Zanim nauczyciel podszedł do Ciebie, miałaś/eś je zrobione. „Życzliwa/y” Tobie koleżanka/kolega informuje nauczyciela, że zadanie domowe napisałaś/eś teraz na lekcji. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Krzyczysz do niej/niego: „Jesteś podła/y, a na przerwie oberwiesz!” b.Traktujesz lekko sytuację, usiłujesz nie brać jej poważnie c.Rzeczowo wyjaśniasz nauczycielowi powód, dla którego nie odrobiłaś/eś zadania domowego
- Wybrałaś/eś się na szkolną dyskotekę. Rodzice kazali Ci wrócić do domu najpóźniej o godzinie dziewiątej wieczór. Zabawa była „super”. Do domu jednak wracasz późno. Mocno zdenerwowani rodzice witają Cię „kazaniem”. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Z ironią w głosie mówisz: „To co, że jest po jedenastej w nocy, mogłam/mogłem wcale nie wrócić” b.Nie zwracasz uwagi na „ochrzan” rodziców i idziesz szybko spać c.Przepraszając ich, że z Twego powodu nie mieli spokojnego wieczoru, mówisz im: „Ależ kochani, zabawa był fajna. Nic się nie stało, a że wróciłam trochę później, mam przecież swoje lata i mogę raz w tygodniu trochę poszaleć”.
- Rodzice obiecali Tobie wspólny, sobotnio-niedzielny wyjazd poza miasto. Długo czekałaś/eś na tę wycieczkę. W dniu wyjazdu dowiadujesz się, że z winy rodziców weekend spędzisz w domu. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Robisz im „piekielną” awanturę b.Zamykasz się w swoim pokoju, by w ciszy trochę pomarzyć c.Sam/a sobie organizujesz czas wolny
- Jest dość późno. Wracasz ze znajomymi z dyskoteki szkolnej do domu. Rozmawiacie o minionej zabawie. Stwierdzasz, że współczesny taniec dyskotekowy jest wyrazem fantazji tancerza. Na potwierdzenie tych słów kilku kolegów parodiuje Twoje ruchy i gesty taneczne, wzbudzając śmiech u innych. Jak zachowujesz się lub jak zachował/a/byś się w tej sytuacji? Zaznacz kółkiem stwierdzenie, które odnosi się do Ciebie. a.Z przekąsem mówisz: „Skoro sami tak świetnie tańczycie, to dlaczego w sali wyglądaliście, jak zdechłe muchy porażone prądem elektrycznym” b.Idziesz naprzód i nie zwracasz na nich uwagi c.Przyjmujesz to za żart i śmiejąc się wraz z nimi, mówisz: „Chodzę na dyskotekę, by się wyszaleć, a jeżeli wam jest wesoło z mego powodu, to korzystajcie sobie do woli”
