Łączliwość wyrazów- kultura języka polskiego KJP, Notatki z Język polski

Pobierz Łączliwość wyrazów- kultura języka polskiego KJP i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!

1. Na czym polegają zmiany łączliwości systemowej w normatywną wywołane modyfikacją struktury znaczeniowej wyrazu? np. zawężenie znaczenia wyrazu, co doprowadza do zawężenia jego łączliwości. Można to prześledzić np. na przykładzie „wyrządzać, wyrządzić”- dziś znaczy to „zrobić komuś coś złego”, a kiedyś oznaczało mniej więcej „wyświadczać, czynić”- znaczenie jest więc obecnie zawężone, a co za tym idzie zawężona jest także łączliwość tego czasownika- obecnie bowiem łączy się to z grupą rzeczowników, które dotyczą nieprzyjemnych działań skierowanych na człowieka- krzywda, przykrość, zło. Niepoprawne jest jednak na przykład „wyrządzać zdradę”, akceptowane jeszcze przed stu kilkudziesięciu laty.
2. Na czym polegają zmiany łączliwości systemowej w normatywną wywołane przesunięciami w grupie synonimów? np. przesunięcie dominanty znaczeniowej wyrazu, co prowadzi do metaforyzacji jego znaczenia; można prześledzić to zjawisko na losach połączeń bliskoznacznych czasowników „sprawować, piastować, zajmować, pełnić” z bliskoznacznymi rzeczownikami jak „godność, stanowisko, urząd”. Obecnie na przykład rozgranicza się łączliwości kolokacji „pełnić funkcję” i „odgrywać rolę”, chociaż teoretycznie czasowniki te są względem siebie synonimiczne i w takiej samej relacji zostają połączone z nimi rzeczowniki- danego rzeczownika nie można łączyć z innymi czasownikami z omawianej grupy synonimicznej. Rozgraniczenia te zaczęły tworzyć się, gdy do grupy synonimów „godność, stanowisko, urząd”, które mogły się łączyć z bliskoznacznymi czasownikami „sprawować, piastować, zajmować, pełnić” wszedł rzeczownik „rola” w metaforycznym znaczeniu „udział, zadanie do spełnienia, znaczenie kogoś w czymś”. Jego nowość podkreślało to, że od początku poprawnie łączył się tylko z czasownikiem „odgrywać”. Utrwalenie rzeczownika „rola” w jego metaforycznym znaczeniu „funkcja, zadanie, znaczenie” spowodowało zawężenie i specyfikację łączliwości wyrazów, które teoretycznie pochodzą z jednego pola znaczeniowego.
3. Na czym polegają zmiany łączliwości systemowej w normatywną wywołane frazeologizacją połączeń wyrazowych? Kostnienie i utrwalenie znaczeń i połączeń wyrazowych, co prowadzi do tworzenia się frazeologizmów i stałych, sfrazeologizowanych konstrukcji, np. „do rozpuku”. Obecnie oznacza ono „bardzo intensywnie, bardzo mocno” i łączy się tylko z czasownikiem „śmiać się”. Tymczasem genetycznie jest to połączona z przyimkiem forma dopełniacza rzeczownika „rozpuk”, który słownikowo znaczył „pęknięcie”- poprawne było połączenie „krzyczeć do rozpuku”, ponieważ dzięki istnieniu rzeczownika „rozpuk” czytelna była motywacja metaforycznych zwrotów z elementem „do rozpuku”. Jednak łączliwość systemowa tego wyrażenia zawęziła się wskutek utrwalenia w systemie językowym jednego z serii możliwych połączeń, co z kolei zostało spowodowane zanikiem rzeczownika „rozpuk”, którego znaczenie pozwalało tworzyć seryjne zwroty metaforyczne.
4. Na czym polegają zmiany łączliwości normatywnej w systemową wywołane tendencją do uzupełniania ciągów semantycznych i pól znaczeniowych? Dążenie użytkowników polszczyzny do uregulowania systemu językowego i uproszczenia jego zasad jest bardzo silna. Współcześnie spotyka się na przykład połączenie „wprawiać w depresję”- czasownik „wprawiać” znaczy owszem wprowadzanie kogoś w jakiś stan, jednak nie łączy się ze wszystkimi rzeczownikami, które nazywają nastrój czy stan zarówno nacechowanymi pozytywnie czy negatywnie- czasownik ten ma zatem łączliwość normatywną, ponieważ nie wykorzystuje się wszystkich możliwości tworzenia poprawnych kolokacji. Kiedyś czasownik ten miał szerszą łączliwość. Więc nowy zwrot „wprawiać w depresję” jest innowacją polegającą na uzupełnianiu ciągu synonimów wypełniających schemat łączliwościowy czasownika „wprawiać”, a świadczącą o dążeniu do przywrócenia systemowości jego łączliwości. Tak samo przymiotnik „lukratywny” (lukratywne sporty), który łączy się z kilkoma tylko

rzeczownikami, jednak jego słownikowe znaczenie nie wprowadza ograniczeń, a właściwie jedynie zwyczaj językowy- użycie tego połączenia wyrazów można więc uznać za wynik dążenia do spowodowania, że poprawność jego kolokacji będzie uwarunkowana jedynie względami semantycznymi, a nie zwyczajowymi.

5. Na czym polegają zmiany łączliwości normatywnej w systemową wywołane rozchodzeniem się znaczeń wyrazów bliskoznacznych? Sprzyja to powstawaniu regularnych, systemowych połączeń językowych. Zilustrować to zjawisko można na przykładzie kształtowania się łączliwości czasowników „odnieść” i „ponieść”- jeszcze sto lat temu ich zakresy łączliwości nachodziły na siebie, zwłaszcza „odnieść” mogło łączyć się nie tylko jak współcześnie z rzeczownikami nazywającymi zjawiska pozytywne- poprawne były zatem kolokacje takie jak „odnieść zwycięstwo, triumf, sukces, a także odnieść obrażenia, rany, uszkodzenia”. Znaczenia tych czasowników rozeszły się jednak, co spowodowało rozdzielenie zakresów ich łączliwości- obecnie „odnieść” łączy się z nazwami zwycięstwa, sukcesu, a nazwy niepowodzeń i nieprzyjemnych dla człowieka stanów łączą się głównie z czasownikiem „ponieść”. Świadczy to o wzroście tendencji do tworzenia w języku połączeń kategorialnych.
6. Na czym polegają zmiany łączliwości normatywnej w systemową wywołane ujednolicaniem schematów składniowych bliskoznacznych wyrazów? Zmiana łączliwości normatywnej w systemową wywołana ujednolicaniem schematów składniowych bliskoznacznych wyrazów opiera się na powtórnym wpisywaniu poszczególnych słów, konstrukcji w ramy systemu języka, które opuszczając kategorię normy, więc jakiegoś ścisłego połączenia wracają do ujęcia systemowego, w którym liczba kombinacji, które wedle systemu uznaje się za poprawne jest większa. Łączliwość systemowa- wyrazy łączą się według określonej reguły; nie trzeba wyliczać wszystkich elementów wchodzących w grę, wystarczy podać z jaką kategorią łączy się interesujący nas leksem, np. że czasownik „chodzić” łączy się z istotami żywymi Zwyczaj językowy- powszechne posługiwanie się określonymi środkami językowymi- normą staje się to, co szerzy się w języku, najczęściej osób wykształconych Łączliwość normatywna- nie podaje się reguły, ale wyliczenie elementów tworzących prawidłowe połączenia z wyrazem-centrum; o połączeniach decydują względy pozajęzykowe (zwyczaje językowe)- wyraz teoretycznie mógłby się łączyć z innym ze względów semantycznych, jednak współcześnie na przykład taka kolokacja nie jest poprawna (czasownik „wyrządzać”- teoretycznie mógłby łączyć się z wyrazem „strata”, ale łączy się go z synonimami „krzywda”, „szkoda”)