Pobierz Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach i epoce i więcej Notatki w PDF z Edukacja tylko na Docsity!
Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach
i epoce
Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja TED Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 16. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 552. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 240. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 131. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 154. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 452. Źródło: Bolesław Prus, Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny w sześciu pieśniach), [w:] Pisma. Studia literackie, artystyczne i polemiki, Warszawa 1950, s. 200. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 572–573. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 504–505. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 344–345. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 473–474. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 274–275.
Stanisław Wokulski, bohater powieści Lalka, żyje w drugiej połowie XIX wieku. Bohater ma za sobą udział w zrywie narodowościowym, którego klęskę okupił zesłaniem na Sybir. Właściciel magazynu bławatno‐galanteryjnego myśli w sposób pragmatyczny, podejmuje różnego typu przedsięwzięcia, porusza się swobodnie w świecie ludzi interesów. Uwiera go jednak bieda i niesprawiedliwość społeczna, czuje się w obowiązku, by pomagać innym. Czy te cechy wystarczą, by nazwać Wokulskiego prawdziwym pozytywistą?
Prus pisze powieść w czasach, kiedy ideały literatury tendencyjnej zaczęły blednąć. Rodzą się zręby twardego kapitalizmu, a hasła pierwszej połowy XIX wieku, głoszące równość i wolność obywateli, schodzą na dalszy plan. W Europie jest niespokojnie, o czym w Pamiętniku starego subiekta pisze Rzecki. Autor nie daje nam jednoznacznej odpowiedzi, jaka jest epoka, w której żyją bohaterowie jego powieści, i czy pozytywistyczne myślenie miało szanse powodzenia. Pokazuje natomiast ludzi, którym przyszło żyć w trudnych czasach i mierzyć się z wyzwaniami nowoczesności, choć sami zostali wychowani w świecie romantycznych ideałów.
Twoje cele
Scharakteryzujesz ideały romantyków oraz pozytywistów w odniesieniu do bohaterów Lalki Prusa.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach
i epoce
Przeczytaj
Punkt widzenia doktora Szumana
Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie lata 70. XX wieku. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Doktor Szuman, który „wszystko wie”, daje czytelnikowi podpowiedź, jak należy interpretować postać Stanisława Wokulskiego. Zwraca również uwagę na cezurę społeczną pomiędzy postawami romantycznymi i pozytywistycznymi: jest nią powstanie styczniowe.
Bolesław Prus
Lalka
- Powiedz mi, doktór, ale szczerze, co myślisz o Stachu?… Bo on mnie niepokoi. Widzę, że od roku rzuca się na jakieś po prostu awantury… Ten wyjazd do Bułgarii, a dziś ten magazyn… spółka… powóz… Jest dziwna zmiana w jego charakterze.
- Nie widzę zmiany – odparł Szuman. – Był to zawsze człowiek czynu, który, co mu przyszło do głowy czy do serca, wykonywał natychmiast.
Plac Grzybowski – plac u zbiegu kilku ulic (m.in. Królewskiej, Granicznej, Twardej i Bagna) niedaleko od Ogrodu Saskiego. Był jednym z ruchliwszych wtedy placów targowych zachodniego rejonu śródmieścia. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Dylematy Rzeckiego
Rzecki, niepoprawny marzyciel, o swoim przyjacielu Stachu mówi jako o pozytywiście, który jednak zachowuje się irracjonalnie. Stary subiekt nie rozumie przesłanek, jakimi kieruje się Wokulski. Chciałby w nim widzieć dawnego spiskowca i działacza politycznego, tymczasem ten, jak widać, zajmuje się prozaicznymi według niego sprawami.
Postanowił wejść do uniwersytetu i wszedł, postanowił zrobić majątek i zrobił. Więc jeżeli wymyślił jakieś głupstwo, to także się nie cofnie i zrobi głupstwo kapitalne. Taki już charakter.
- Z tym wszystkim – wtrąciłem – widzę w jego postępowaniu wiele sprzeczności…
- Nic dziwnego – przerwał doktór. – Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego.
To, co dla patrzących jest sprzeczne, w nim samym jest najzupełniej konsekwentne. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 274–275.
Donkiszoteria Wokulskiego
Rozczarowany miłosnymi niepowodzeniami Wokulski posądza siebie o donkiszoterię, wprost powołując się na słynnego bohatera z powieści Cervantesa. Jednocześnie jednak – pod wpływem lektur – budzi się w nim dążenie do objęcia władzy nad siłami natury. Obiera to jako nowy cel, porzucając bycie Don Kiszotem.
My, Polacy, jesteśmy skazani na głupców nawet w tak prostej rzeczy jak miłość… Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 344–345.
Bolesław Prus
Lalka Przez kilka następnych dni Wokulski już nic nie czytał. Prowadził ożywioną korespondencję z Suzinem i dużo rozmyślał.
Myślał, że w obecnym położeniu, prawie od dwu miesięcy zamknięty w swoim gabinecie, już przestał być człowiekiem i zaczyna robić się czymś podobnym do ostrygi, która, siedząc na jednym miejscu, bez wyboru przyjmuje od świata to, co jej rzuci przypadek.
A jemu co dał przypadek?
Najpierw podsunął książki, z których jedne oświeciły go, że jest don Quichotem, a inne obudziły w nim pociąg do cudownego świata, w którym ludzie posiadają władzę nad wszelkimi siłami natury.
Więc chciał już nie być don Quichotem i zapragnął posiadać władzę nad siłami natury.
Potem kolejno wpadali do niego Szlangbaum i Szuman, od których dowiedział się, że dwie partie żydowskie walczą między sobą o odziedziczenie po nim kierunku spółką. W całym kraju nie było nikogo, kto by mógł dalej rozwijać jego pomysły; nikogo, prócz Żydów, którzy występowali z całą kastową arogancją, przebiegłością, bezwzględnością i jeszcze kazali mu wierzyć, że jego upadek, a ich triumf – będzie korzystnym dla kraju…
I kto ma rację?
Szuman o Wokulskim wypowiada się w sposób jednoznacznie oceniający bohatera jako działającego nieprzytomnie, porywczego, miotającego się w poszukiwaniu celu w życiu i własnej drogi.
Wobec tego poczuł taki wstręt do handlu, spółek i wszystkich zysków, że dziwił się samemu sobie: jakim sposobem on mógł, prawie przez dwa lata, mięszać się do podobnych rzeczy?
„Zdobywałem majątek dla niej!… – pomyślał. – Handel… ja i handel!… I to ja zgromadziłem przeszło pół miliona rubli w ciągu dwu lat, ja zmięszałem się z ekonomicznymi szulerami, stawiałem na kartę pracę i życie, no… i wygrałem… Ja – idealista, ja – uczony, ja, który przecie rozumiem, że pół miliona rubli człowiek nie mógłby wypracować przez całe życie, nawet przez trzy życia… A jedyną pociechą, jaką jeszcze wyniosłem z tej szulerki, jest pewność, żem nie kradł i nie oszukiwał… Widocznie Bóg opiekuje się głupcami…”. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 504–505.
Bolesław Prus
Lalka
- Nie patrz pan tak na mnie – ciągnął spokojnym głosem Szuman – raczej zastanów się, czy nie mam racji? Wszakże ten człowiek ani razu w życiu nie działał przytomnie… Kiedy był subiektem, myślał o wynalazkach i o uniwersytecie; kiedy wszedł do uniwersytetu, zaczął bawić się polityką. Później zamiast robić pieniądze, został uczonym i wrócił tu tak goły, że gdyby nie Minclowa, umarłby z głodu… Nareszcie zaczął robić majątek, ale – nie jako kupiec, tylko jako wielbiciel panny, która od wielu lat ma ustaloną reputacją kokietki. Nie koniec na tym: już bowiem mając w ręku i pannę, i majątek, rzucił oboje, a dzisiaj – co robi i gdzie jest?… Powiedz pan, jeżeliś mądry?… Półgłówek, skończony półgłówek! – mówił Szuman, machając ręką. – Czystej krwi polski romantyk, co to wiecznie szuka czegoś poza rzeczywistością…
Jednocześnie badacz zwraca uwagę na splecenie tej problematyki z nauką, a więc czymś, co charakterystyczne dla drugiej połowy XIX wieku i tendencji pozytywistycznych:
Józef Bachórz
Wstęp Ważny w kreacjach bohaterów problem nerwic, patologii psychicznej i dewiacji psycho‐etycznych najwyraźniej wiąże się z założeniem, że granica między zdrowiem a chorobą nie przebiega ostro i w sposób raz na zawsze określony. Żadna z pierwszoplanowych postaci Lalki nie jest „tak sobie przeciętnie zdrowa”. Można by sądzić, że Prus wyróżniał – i pod tym względem byłby bliski romantykom – nerwicami i zagrożeniami obłędem ludzi najwrażliwszych i najbogatszych duchowo. To „przypadek” Wokulskiego, człowieka o złożonej duszy, którą to złożoność potwierdza – z kliniczną dokładnością opisane – załamanie się po wstrząsie w pociągu przed Skierniewicami. Od normy zdrowia psychicznego odbiega także Ignacy Rzecki ze swoim rozedrganiem uczuciowym – ludzie „tak sobie przeciętnie zdrowi” mają go za odmieńca i dziwaka. Odbiega Ochocki, którego na salonach mają za ekscentryka. Odbiega Szuman ze swoją przygorzkniałą mizantropią. Ale od normy odbiega i panna Izabela ze swoją intymną sprawą z posążkiem Apollina. Odbiega histeryczna pani Krzeszowska i jej postrzelony małżonek. Odbiega – i to na znaczną odległość – zdziecinniały baron Dalski. A i między postaciami jeszcze dalszego planu nie brak ludzi cierpiących na zaburzenia psychiczne. To np. opisany w pamiętniku Rzeckiego desperat Katz owładnięty manią samobójczą; to rozgorączkowany mistyk Leon; to chory na monomanię procesową ojciec Wokulskiego. Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991.
Józef Bachórz
Wstęp I Szokalski, i Ochorowicz, i Prus poczytywali się za entuzjastów nauki, a przeciwników „metafizyki”, ich jednakże pojmowanie naukowości
Już zatem w sposobie kreowania bohaterów Prus czerpie z inspiracji obu epok. Połączenie ich jest szczególnie widoczne w osobie Wokulskiego; nie tylko w zróżnicowanych cechach jego charakteru, ale także w jego historii oraz dążeniach.
Słownik
apologeta
(gr. apologētikos – obrończy) gorliwy obrońca jakichś zasad, jakiejś idei, doktryny
determinizm
(łac. determinare – ograniczać, określać) filozoficzny pogląd, zgodnie z którym zajście każdego zdarzenia (zjawiska) jest wyznaczone jednoznacznie przez zdarzenie (zjawisko) poprzedzające je w czasie; stanowi zasadę wyjaśnienia prawidłowości i przewidywania zdarzeń (zjawisk)
ewolucjonizm
(łac. evolutio – rozwinięcie) biologiczny system poglądów traktujący cały świat ożywiony jako zespół bytów organicznych zmieniających się w sposób ciągły w czasie, tj. ewoluujących; z założenia przeciwstawia się zarówno kreacjonizmowi, jak i katastrofizmowi
organicyzm
odbiegało od tego, co się dziś potocznie uważa za pozytywistyczny „cyrkiel, wagę i miarę”. Za Augustem Comte’em podkreślali, że naukowa wiedza o człowieku i społeczeństwie jeszcze się nie ukształtowała, że właściwie dopiero się zaczyna – i w związku z tym pierwszorzędne znaczenie dla budowania jej fundamentów przyznawali obserwacji faktów, obserwacji porządnej i nieuprzedzonej. Skoro zaś faktami są majaczenia, uczulenia i przeczulenia, zjawiska dziwne (np. sen magnetyczny) i dolegliwości irracjonalne (fobie), dewiacje psychiczne i choroby nerwowe – to obowiązkiem uczonych i pisarzy jest badać je. Nawet jeśli się wie, że zapłaci się nieuchronnie koszty ryzyka badawczego, a nie zbierze się zasług. Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991.
Prezentacja TED
Polecenie 1
Na podstawie wykładu prof. Ewy Paczoskiej scharakteryzuj „nową Europę”, o której mówi badaczka, a która jest bliska Wokulskiemu i obca Rzeckiemu.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHrM6i1xq
Nagranie filmowe przedstawia Lalkę Bolesława Prusa jako źródło wiedzo o Polakach i epoce.
Polecenie 2
Na podstawie wykładu scharakteryzuj ukazane w Lalce różnice pomiędzy polskim a francuskim podejściem do cywilizacji, zmian pokoleniowych i rozwoju społecznego.
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
i buntu społecznego
wrażliwy na nierówności społeczne i wyzysk człowieka
idealista
wierzy w edukację społeczną i organicyzm
apologeta natury (przeciwnik cywilizacji)
Ćwiczenie 2
Ćwiczenie 3
Wybierz prawdziwe zdania.
Wokulskiemu odpowiada jego donkiszoteria.
Rzecki nazywa Wokulskiego pozytywistą ze względu na to, jakoby miał myśleć racjonalnie.
Według doktora Szumana granicą między postawą romantyczną a pozytywistyczną jest powstanie listopadowe.
Szuman krytykuje literaturę romantyczną za wpływ, jaki miała na młode pokolenie.
Ćwiczenie 4
Scharakteryzuj Wokulskiego i Rzeckiego w kontekście tego, który z bohaterów jest w większym stopniu romantykiem, a który pozytywistą.
輸
輸
醙
Ćwiczenie 5
Na podstawie poniższych cytatów pochodzących z Lalki ustal, w jakim znaczeniu występuje w nich słowo „epoka”. Zredaguj własną definicję terminu.
Bolesław Prus
Lalka
(fragment) Dla pana Ignacego Rzeckiego nadeszła znowu epoka niepokojów i zdumień.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 452.
Bolesław Prus
Lalka
(fragment) W Anglii!… Tam jeszcze istnieje epoka twórcza w społeczeństwie; tam wszystko doskonali się i wstępuje na wyższe szczeble.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 154.
Bolesław Prus
Lalka
(fragment) Zdawało mu się, że w tym wulkanicznym ognisku cywilizacji spotka go coś nadzwyczajnego, że tu zacznie się nowa epoka jego życia.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 131.
Bolesław Prus
醙
Ćwiczenie 6
Odwołując się do przytoczonego tekstu, oceń prawdziwość podanych stwierdzeń. Wybierz Prawda, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo Fałsz – jeśli jest fałszywe.
Bolesław Prus
Lalka
(fragment) I przypatrz się, panie Ignacy, jak zgodnie w kierunku ogłupienia ludzi pracuje: pokój dziecinny i salon, poezja, powieść i dramat. Każą ci szukać ideałów, samemu być idealnym ascetą i nie tylko wypełniać, ale nawet wytwarzać jakieś sztuczne warunki. A co z tego wynika w rezultacie?… Że mężczyzna, zwykle mniej wytresowany w tych rzeczach, staje się łupem kobiety, którą tylko w tym kierunku tresują. I otóż cywilizacją naprawdę rządzą kobiety!…
- Czy w tym jest co złego? – spytałem.
- A niech diabli wezmą! – wrzasnął doktór. – Czy nie spostrzegłeś, panie Ignacy, że jeżeli mężczyzna pod względem duchowym jest muchą, to kobieta jest jeszcze gorszą muchą, gdyż – pozbawioną łap i skrzydeł. Wychowanie, tradycja, a może nawet dziedziczność, pod pozorem zrobienia jej istotą wyższą, robią z niej istotę potworną. I ten próżnujący dziwoląg, ze skrzywionymi stopami, ze ściśniętym tułowiem, czczym mózgiem, ma jeszcze obowiązek wychowywać przyszłe pokolenia ludzkości!… Cóż więc im zaszczepia?… Czy dzieci uczą się pracować na chleb?… Nie, uczą się ładnie trzymać nóż i widelec. Czy uczą się poznawać ludzi, z którymi kiedyś żyć im przyjdzie?… Nie, uczą się im podobać za pomocą stosownych min i ukłonów. Czy uczą się realnych faktów, decydujących o naszym szczęściu i nieszczęściu?… Nie, uczą się zamykać oczy na fakty, a marzyć o ideałach. Nasza miękkość w życiu, nasza niepraktyczność, lenistwo, fagasostwo i te straszne pęta głupoty, które od wieków gniotą ludzkość, są rezultatem pedagogiki, stworzonej przez kobiety. A nasze znowu kobiety są owocem
醙
klerykalno-feudalno-poetyckiej teorii miłości, która jest obelgą dla higieny i zdrowego rozsądku…
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 16.
Twierdzenie Prawda Fałsz Kobiety mają wychowywać świadome i mądre pokolenie. Należy odrzucić wszelkie konwenanse i normy społeczne. Mężczyźni nie są przystosowani do praktycznego życia i potrzebują wsparcia kobiet.
Kobiety muszą odrzucić niepraktyczną literaturę, która nie daje wskazówek, jak wychowywać przyszłe pokolenia. Kobiety powinny pokierować przyszłymi pokoleniami, ponieważ mają ku temu predyspozycje. Dzieci należy zmuszać do pracy już od najmłodszych lat. Społeczeństwo musi mieć świadomość, jak dążyć do utylitaryzmu. Należy zapomnieć o romantyzmie i jego ideałach. Edukacja i wychowanie nie powinny być sfeminizowane. Mężczyźni muszą zająć się edukacją dzieci, co przyniesie więcej pożytku.
