Pobierz Lalka Bolesława Prusa – jeszcze powieść czy już epopeja? i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
Lalka Bolesława Prusa – jeszcze powieść czy już
epopeja?
Wprowadzenie Przeczytaj Galeria zdjęć interaktywnych Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: György Lukács, Powieść jako mieszczańska epopeja, [w:] W kręgu socjologii literatury: antologia tekstów zagranicznych, red. A. Mencwel, Warszawa 1980, s. 373. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, oprac. Józef Bachórz, Wrocław 1991. Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Moje czytanie "Lalki", „Czytanie Literatury : łódzkie studia literaturoznawcze” 2012, nr 1, s. 171–175. Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, t. I, Wrocław 1991, s. 42. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. II, oprac. Józef Bachórz, Wrocław 1991, s. 391. Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, t. I, Wrocław 1991, s. 5. Źródło: Powieść, [w:] Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 5, Warszawa 1997, s. 283. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. I, oprac. Józef Bachórz, Wrocław 1991, s. 137–138. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. I, oprac. Józef Bachórz, Wrocław 1991, s. 84. Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. I, oprac. Józef Bachórz, Wrocław 1991, s. 128–129. Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, t. I-II, Wrocław 1991, s. 29–30.
Przeczytaj
Powieść i epopeja to dwa różne gatunki, przynależne do odmiennych epok historyczno‐kulturowych, pozornie rozłączne. Jednak to, co je łączy, to fakt, że w danym okresie literackim były dominujące i podstawowe dla rozumienia literatury. Utwory przynależne powieści oraz epopei podejmowały tematykę kluczową dla swoich czasów, choć czyniły to w różny sposób, posługując się innymi środkami wyrazu, formą, językiem.
Najstarszym gatunkiem epickim jest epopeja.
Epopeja
Epopeja, czyli epos, to dłuższy, zwykle wierszowany utwór, którego tematem są dzieje bohaterów narodowych przedstawione na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych. To gatunek sięgający starożytności (zarówno literatur Wschodu – babilońskich, chińskich, indyjskich – jak Grecji czy Rzymu), a dominujący do XVIII wieku.
Epos antyczny, który jest uznawany za wzorcowy, cechował się równoległością dwóch akcji
- rozgrywającej się w świecie bohaterów oraz bogów – a także mityczną motywacją zdarzeń, podniosłym stylem, który obejmował stosowanie takich środków, jak inwokacje, stałe epitety oraz rozbudowane porównania. Epos najczęściej pisany był heksametrem.
Późniejsze odmiany eposu nawiązywały m.in. do ludowej i rycerskiej epiki średniowiecznej (epos rycerski), do tematyki biblijnej, a także parodiowały styl eposu antycznego (poemat heroikomiczny). Odrębny charakter ma epos romantyczny, będący niekiedy próbą syntezy różnych gatunków literackich; rozwój eposu zakończyło wykształcenie się powieści. W literaturze polskiej epos reprezentują m.in. Transakcja wojny chocimskiej Władysława Potockiego oraz Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.
O ile epos kształtuje epokę starożytną, o tyle podstawowym gatunkiem epickim czasów nowożytnych jest powieść.
Powieść
Koniecznym elementem struktury powieściowej, a zarazem głównym nośnikiem treści poznawczych powieści jest rozbudowana, zwykle wielowątkowa fabuła, obejmująca dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych.
Świat fikcyjny, przedstawiony w powieści, przez dobór materiału i kompozycję fabularną sugeruje określoną wizję świata rzeczywistego, zgodną z wiedzą autora i jego
światopoglądem. Układ fabuły motywują cel poznawczy i ideowo‐artystyczny zamysł autora. Świat powieściowy powstaje w toku wypowiedzi, czyli narracji.
Klasyczne cechy gatunku wypracowała powieść XIX‐wieczna, stanowiąca swoisty wzór. Zachowywała równowagę pomiędzy fikcją a obrazem rzeczywistości, wprowadzała wszechwiedzącego narratora, który prezentował obiektywną wizję świata, jej fabuła zaś zachowywała prawdopodobieństwo.
Do najważniejszych twórców powieści realistycznej należą: Honore de Balzac, Gustave Flaubert, Stendhal, Charles Dickens, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj i Igor Turgieniew, zaś w Polsce — Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa oraz Henryk Sienkiewicz.
Lalka jako dzieło epickie
Lalka Bolesława Prusa jest niewątpliwie powieścią realistyczną. Pewne jej elementy pozwalają jednak na rozpatrywanie jej jako epopei czasów nowożytnych. Nie będzie to epopeja w sensie ścisłym, dokładnie odpowiadająca genologicznym wyznacznikom starożytności, dzieło Prusa posiada jednak pewne aspekty, które sprawiają, że możemy na nie spoglądać jako na rodzaj nowoczesnego eposu, przede wszystkim kręgów mieszczańskich. Poprzez analogię do dzieła uznawanego za polską epopeję –^ Pana Tadeusza – pisze o tym Józef Bachórz, autor wstępu do Lalki:
Józef Bachórz
Wstęp Historia Lalki Bolesława Prusa – dzieła liczonego dziś sprawiedliwie do najznamienitszych w literaturze polskiej – pod pewnym względem przywodzi na pamięć dzieje stawania się Pana Tadeusza tym, czym jest obecnie w polskiej świadomości kulturowej.[...] Lalce – podobnie jak Panu Tadeuszowi – „korektorka wieczna” przydawała rozmiaru
“
Beata Tyszkiewicz w roli Izabeli Łęckiej w filmie „Lalka” (1968) Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
(gr. hexámetros - sześciomiarowy) - forma wiersza (miara wierszowa) ma podniosły i pełen powagi charakter, występuje głównie w eposie
inwokacja
(łac. invocatio - wezwanie, błaganie) - rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację; stały element eposu homeryckiego, należy do konwencjonalnych składników wierszowanej epiki heroicznej
mowa pozornie zależna
sposób opowiadania, w którym narrator wypowiada się głosem monologu wewnętrznego bohatera
narrator
(łac.) osoba opowiadająca, podmiot narracji w utworze epickim, nieidentyczny z twórcą dzieła
Galeria zdjęć interaktywnych
Polecenie 1
Czy dzieła pojawiające się w prezentacji to epopeje? Określ te cechy utworów, które o tym świadczą.
Źródło: domena publiczna.
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
Tekst do zadań 3-
Ćwiczenie 1 Wykorzystując podane poniżej terminy i zwroty, napisz definicję starożytnego eposu.
epopeja, poemat epicki, wierszowany, sztuka oratoryjna, wszechwiedzący narrator, inwokacja do Muzy, styl patetyczny, obecność stałych epitetów i porównań homeryckich, współistnienie dwóch płaszczyzn: boskiej i ludzkiej, sceny realistyczne, rozbudowane opisy, heksametr, Homer, przełomowy moment w dziejach narodu
Ćwiczenie 2
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz Prawda, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub Fałsz – jeśli jest fałszywe.
Zdanie Prawda Fałsz Głównym elementem powieści jest jednowątkowa fabuła. W epopei przedstawione są dzieje bohaterów narodowych na tle istotnych wydarzeń historycznych. Powieść wywodzi się z eposu. Największy wpływ na przynależność Lalki do gatunku eposu ma czas fabuły.
Dorota Samborska-Kukuć
Moje czytanie "Lalki" [...] Jakby symultanicznie wyrosły nagle asocjacje i przypomnienia. Proces rozumienia (czy raczej olśnienia, Archimedesowej eureki) miał charakter holistyczny, z pewnością nie linearny i odbywał się
“
輸
輸
błyskawicznie. W jednej chwili stało się dla mnie jasne, że w Lalce
spotkały się dwa gatunki: najdoskonalszy w dziejach — tragedia — i to
w postaci greckiej oraz pospolitujący się, ale pojemny i najbardziej
komunikatywny — powieść realistyczna. Prawdziwą lawinę tych
skojarzeń wywołało uświadomienie sobie, że realia katastrofy w Lalce
skądś przecież znam i że musi to być coś starego i magicznego:
„Chyba bóg go wziął z sobą, lub ta czarna jama, / Która jest na tej
ziemi, schłonęła go sama: / Bo ni osłabł, ni jęknął ten mąż
nieszczęśliwy, / Ale tak jakoś zniknął, że to istne dziwy”. Czy to
Węgiełek pisze tak w liście odczytanym przez Rzeckiego, czy inny
posłaniec? To przecież opis śmierci Edypa, samotnej, spektakularnej,
totalnej. Edypa — symbolu losu człowieka, który musi rozpoznać się
w swoich czynach, człowieka uwikłanego w hybris, człowieka
błądzącego w ciemnościach własnych iluzji i złudzeń (antyczna
hamartia).
Jak wybornie wszystkie te Arystotelesowskie kategorie uruchomił
w Lalce Prus. Moment autorozpoznania (pod Skierniewicami) jest
majstersztykiem wedle zaleceń Stagiryty. Ów upragniony przez
Wokulskiego ruch w górę, odczucie „pionowej życia” i potrzeba
przekraczania poziomych granic został zdławiony przez faustowski
„duch wieczno‐kobiecy”, który zepchnął go w dół, „w otchłań
dzieciństw”, w przestrzeń niegodną i swym infantylizmem
przerażającą. Nawet ironia tragiczna uzyskała pod jego piórem
wymiar arcydzielny. Może zresztą bardziej dla czytelnika XX czy XXI
wieku, który wie, że romantyczne ideały, jakimi żył i jakimi kierował
się Wokulski, szukając prawdziwej miłości, były tylko literacką
kreacją, z rzeczywistością niemającą wiele wspólnego. Apollińskie
hipnotyzowanie bohatera w teatrze trafiło na grunt — jakże podatny.
Nim Wokulski ostatecznie rozprawi się z iluzją Mickiewiczowskiej
poezji, wysadzając kamień ze strofami Do M*, [...] jeszcze pozwoli się
wciągnąć w te mistyfikacje i legendy, gdy z czcią zbierze rozsypane
kartki z wierszami poety. Tak przenikliwy był Prus i tak
pragmatyczny, przestrzegając pokolenie uwikłane w mity
Tekst do zadań 6-
Ćwiczenie 5
Na podstawie tekstu wyjaśnij, czym w Lalce jest według autorki ironia tragiczna i w jaki sposób łączyć się może z gatunkiem eposu.
György Lukács
Powieść jako mieszczańska epopeja
Każda jednostka (...) wyraża jedną z walczących klas. (...) Z chwilą narodzin społeczeństwa klasowego epos może czerpać swoją epicką wielkość jedynie z głębi i typowości klasowych przeciwieństw, ujętych w dynamicznym splocie. Przeciwieństwa te przejawiają się w epickiej narracji, w postaci walki jednostek w społeczeństwie. Źródło: György Lukács, Powieść jako mieszczańska epopeja, [w:] W kręgu socjologii literatury: antologia tekstów zagranicznych, red. A. Mencwel, Warszawa 1980, s. 373.
“
Ćwiczenie 6
Na podstawie fragmentu artykułu Györgya Lukácsa wyjaśnij, w jaki sposób powieść mieszczańska łączy się z eposem.
醙
難
Ćwiczenie 7
Połącz w pary bohaterów Lalki z nazwami klas, które reprezentują – idąc tropem hipotezy Lukacsa.
Tomasz Łęcki mieszczaństwo
Szuman arystokracja
Maria szlachta ziemiańska
Wirski lud – warstwa uboga
Ćwiczenie 8
Przemyśl zagadnienie podane w temacie lekcji. Poniżej umieść argumenty za tym, że Lalkę można nazwać epopeją, oraz te, które według ciebie nie wskazują na taką przynależność gatunkową.
Argumenty za:
Argumenty przeciw:
醙
難
- buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji; kompetencje w zakresie wielojęzyczności; kompetencje cyfrowe; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.
Cele operacyjne. Uczeń:
omówi cechy gatunkowe powieści oraz epopei, ich genezę i rozwój oraz pozna kilka przykładów utworów przynależnych do tych gatunków; rozstrzygnie, czy Lalkę można nazwać epopeją XIX wieku; pozna przykłady współczesnych modyfikacji epopei i wskaże ich podobieństwa do antycznych wzorów.
Strategie nauczania:
konstruktywizm; konektywizm.
Metody i techniki nauczania:
ćwiczeń przedmiotowych; z użyciem komputera; dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji
Przed lekcją:
- Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‐materiał „Lalka Bolesława Prusa – jeszcze powieść czy już epopeja?”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i przygotowanie prezentacji na podstawie zawartych tam informacji.
Faza wprowadzająca:
- Nauczyciel wyświetla na tablicy uczniom temat i cele zajęć. Prosi, by na ich podstawie uczniowie sformułowali kryteria sukcesu.
- Uczniowie (wybrani lub chętni) prezentują prace wykonywane w domu. Uczniowie mogą je komentować, a nauczyciel ocenia.
Faza realizacyjna:
- Dyskusja. Nauczyciel stawia pytanie: Jakie wyznaczniki decydują o tym, że dany utwór zyskuje niekiedy miano epopei? Prosi uczniów, aby w parach rozpoczęli wstępną dyskusję na ten temat. Uczniowie dzielą się swoimi spostrzeżeniami na forum, a wybrana osoba zapisuje najważniejsze spostrzeżenia i wnioski z dyskusji na tablicy.
- Uczniowie zapoznają się z galerią zdjęć interaktywnych. Następnie rozstrzygają, czy dzieła pojawiające się w prezentacji to epopeje i wskazują te cechy utworów, które o tym świadczą.
- Uczniowie zostają podzieleni na kilkuosobowe grupy. Każdy zespół rozwiązuje wszystkie ćwiczenia zawarte w sekcji „Sprawdź się”. Następnie, aby uzasadnić poprawność rozwiązań, omawiają je na forum klasy. Po wyznaczonym czasie następuje wspólne omówienie wszystkich rozwiązań.
Faza podsumowująca:
- Nauczyciel proponuje, aby uczniowie, w swobodnej dyskusji, odpowiedź na pytanie: Czy Lalka to jeszcze powieść czy już epopeja?
- Prowadzący omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym samym informacji zwrotnej.
Praca domowa:
- Na podstawie informacji zawartych w prezentacji rozstrzygnij, czy współczesne dzieła Tokarczuk i Masłowskiej możemy nazwać epopejami. Sformułuj co najmniej dwa argumenty, które potwierdzą twoje stanowisko.
Materiały pomocnicze:
https://vod.tvp.pl/website/lalka, https://rcin.org.pl/Content/64418/PDF/WA248_83671_P‐I- 2795_tomczok‐dyskurs_o.pdf
