Pobierz List elektroniczny jako wyraz przemian kulturowych w ... i więcej Notatki w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Magdalena Majdak
Instytut Języka Polskiego PAN, Warszawa
List elektroniczny
jako wyraz przemian kulturowych
w środowisku naukowym
List elektroniczny wpisuje się w nurt zaistniałych dzięki Internetowi zja- wisk, które znacząco wpłynęły zarówno na formę komunikacji między stu- dentami i wykładowcami, jak i między samymi pracownikami nauki. Warto podkreślić, że e-mail jest uchwytnym, utrwalonym śladem zmian, jakie za- chodzą we wspomnianych relacjach, w szerszym niż tylko dotyczącym kore- spondencji i języka zakresie. Zagadnieniu poświęcali uwagę m.in. tacy bada- cze, jak M. Wojtak (2007), M. Marcjanik (2007), G. Kowalski (2009), diagno- zujący przemiany obyczajowe dziejące się na ich oczach. Nacisk kładziono głównie na uchybienia w zakresie etykiety związane z tym nowym sposo- bem porozumiewania się (przykłady zmian form grzecznościowych w ob- rębie komunikacji bezpośredniej studentów z wykładowcami notowano już wcześniej (np. A. Skudrzykowa, J. Warchala 2002). Warto przypomnieć, że od wysłania pierwszego listu elektronicznego przez Raymonda Tomlinsona^1 (w końcu 1971 roku) upłynęło 40 lat. Pierw- szy list z Polski (do Centrum Komputerowego Uniwersytetu w Kopenhadze^2 ) został wysłany przez Rafała Pietraka w sierpniu 1991 r.^3 , czyli 20 lat temu. E-mail nie doczekał się jeszcze swojej monografii, a może warto poświęcić mu opracowanie językoznawcze z uwzględnieniem tła kulturowego^4. Szcze-
(^1) Wiarygodne informacje na temat okoliczności związanych z wysłaniem pierwszego można znaleźć na stronie jego autora: http://openmap.bbn.com/˜tomlinso/ray/home.html. (^2) http://www.pcworld.pl/news/163034/Internet.w.Polsce.ma.juz.17.lat.html. (^3) http://www.pcworld.pl/artykuly/10104/Pierwszy.polski.internauta.sierpien.1991.r.html. (^4) Być może takim opracowaniem stanie się obroniona 6 grudnia 2010 r. (już po oddaniu niniejszego artykułu) na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie rozprawa doktorska Małgorzaty Kuruc pt. Komunikacja językowa za pomocą poczty elektronicznej. Analiza językowo-stylistyczna listów e-mail.
130 Magdalena Majdak
gólną uwagę należałoby zwrócić na zróżnicowanie form etykietalnych oraz wykazać staranie o zachowanie ich specyfiki, bez mechanicznego przeno- szenia przykładów obcych polskiej tradycji grzeczności. Obecnie wykładnię wzorca gatunkowego tworzą poradniki pisania listów internetowych, rodzące się równolegle z nimi. Widać w nich chęć sprostania wyzwaniom współcze- snej rzeczywistości korespondencyjnej i znalezienia form adekwatnych za- równo do gatunku pośredniego między listem a rozmową (M. Marcjanik 2007: 70), jak i nowego środka przekazu. Do dotychczas głównie ustnego, a przez to swobodniejszego kontaktu wykładowców ze studentami dochodzi zatem kontakt pisemny, a więc wy- magający bardziej sprecyzowanych reguł. Jak pisze J. Grzenia, to, co było ulotne zostaje utrwalone, to, co było trwałe, staje się ulotne^5 (J. Grzenia 2006: 64 i in.). W epoce przedinternetowej student mógł się formalnie kontaktować z nauczycielem głównie na zajęciach i podczas dyżuru. Obecnie listy można wymieniać o dowolnej porze, podczas urlopu i w czasie weekendu, bez ogra- niczeń przestrzennych, bez czekania na konkretne godziny konsultacji. Jeżeli wykładowca nie wiąże się godzinami pracy, pojawia się niespotykana wcze- śniej możliwość wymiany korespondencji np. w nocy. Są to sytuacje komu- nikacyjne, które mogą (choć nie muszą) wpływać na rozluźnienie form. Jest to swego rodzaju wyjście z ram, ponieważ projektowane dotąd sytuacje ko- munikowania oficjalnego odnosiły się raczej do dnia pracy. Zagadnienie właściwego konstruowania listu budzi żywe zainteresowa- nie na ćwiczeniach z praktycznej stylistyki wśród przyszłych nauczycieli polonistów. Wobec różnorodności realizacji, poznanie prawideł rządzących e-mailem jest istotne zarówno ze względów użytkowych (stał się on, obok bezpośredniego kontaktu na zajęciach, jednym z podstawowych narzędzi po- rozumiewania się z wykładowcami), jak i ze względu na samą wiedzę, do której przekazywania kształci się studentów. Oficjalnych reguł dotyczących kształtowania listu elektronicznego (chodzi głównie o wybór stylu oraz form powitalnych i finalnych) na razie brak. Zasady netykiety nie precyzują ich dostatecznie, wydaje się, że potrzeba tu głosu językoznawcy. Określenie za- sad konstrukcji stylistycznej listu elektronicznego jest naglącą potrzebą wo- bec ukazujących się, nieraz w znanych wydawnictwach z tradycjami nauko- wymi, poradników pisania, które prawdopodobnie nie zostałyby zaaprobo- wane przez lingwistów. Dla przykładu autorzy publikacji wydanej przez „Książkę i Wiedzę” słusznie piszą, że: „Elektroniczny list nie jest pismem urzędowym, dlatego powinien raczej przypominać rozmowę – nie może być zanadto oficjalny”
(^5) Np. dokumenty, oficjalne pisma przesyłane pocztą elektroniczną.
132 Magdalena Majdak
dzimą tradycją. Autor pisze: „ Serdeczne pozdrowienia lub najlepsze życzenia są wystarczająco uprzejme, a jednocześnie ani zbyt oficjalne, ani zbyt poufałe i stanowią najlepsze zakończenie maila” (ibidem). Propozycje te są najpraw- dopodobniej tłumaczeniem angielskich wyrażeń Best regards czy Best wishes i raczej nie należałoby ich polecać, podobnie jak proponowanych początków listów:
Szanowny Panie Jones, Szanowny Doktorze Jones, Czcigodny Księże Proboszczu Jones, Szanowny Panie Senatorze Kowalski (J. Miller 2003: 14), Szanowna Pani Johnson Wielkie dzięki za Pani mail” (S. Morris 2002: 59).
Wspomniane wyżej kategorie adresatów są mniej zróżnicowane niż cho- ciażby w pracy R. Sinielnikoff i E. Prechitko pt. „Wzory listów polskich”, w której autorki wyróżniają 6 grup zakończeń listu (tradycyjnego) w za- leżności od statusu odbiorcy. „Do osób, z którymi łączą nas bliskie, ser- deczne stosunki, bez względu na to, jak się do nich zwracamy (np. Całuję (Cię) mocno, Uściski ), Młodzieżowe ( Buźka! ), Do znajomych, przyjaciół, kole- gów, bez względu na formę, w jakiej się do nich zwracamy ( Z serdecznymi pozdrowieniami , Serdeczności ), Do osób, którym nie mówimy po imieniu ( Łą- czę pozdrowienia dla Pana i Rodziny , Przesyłam ukłony ), Mężczyzna do starszej kobiety ( Ręce Pani całuję ), Zakończenia listów oficjalnych ( Z poważaniem , Łą- czę wyrazy (prawdziwego) szacunku , Zapewniam Panią o moim niezmiennym sza- cunku ), Czasem zakończenie listu nawiązuje do jego treści ( Łączę pozdrowienia i przepraszam za kłopot ) (R. Sinielnikoff, E. Prechitko 2005: 21–23). Współcześnie interesująco analizuje omawiane zagadnienie Grzegorz Kowalski. Na podstawie korpusu korespondencji ze studentami tworzy cie- kawą typologię kontaktów nauczyciela i studenta w „dyskursie e-maili, które zostały ocenione w odniesieniu do ich zgodności z obowiązującym etosem akademickim” (G. Kowalski 2009: 257–262). W obrębie naturalnej relacji nie- symetrycznej, cechującej kontakt studenta z wykładowcą, autor wyróżnia model wzorcowy, czyli relację a) uczeń – mistrz, następnie b) petent – urzęd- nik, c) przełożony – podwładny, d) klient – usługodawca, dalej e) relację neu- tralną, f) konwencję rozmowy oraz g) zachowującą anonimowość. Modele te przejawiają się głównie w samej treści listu, ale także w interesujących tu for- mach adresatywnych i finalnych, odpowiednio: a) Szanowny Panie Doktorze , b) Szanowna Pani , c) Pani + imię , d) Szanowna Pani , e) Witam , f) Dzień dobry oraz g) brak formuły oraz: a) Byłabym bardzo wdzięczna , b) Z wyrazami sza- cunku , c) Pozdrawiam :), d) Pozdrawiam serdecznie , e) Dziękuję , f) Do widzenia ,
List elektroniczny jako wyraz przemian kulturowych w środowisku naukowym 133
g) Pozdrawiam. Autor w każdym przypadku uwzględnia podpis jako imię nazwisko. W praktyce występuje jeszcze zarówno podpis samym imieniem, jak i jego zdrobnieniem. E-mail skupia w sobie i uwidacznia domagające się analizy problemy w zakresie zmian kulturowych. Główna trudność w doborze formuł powi- talnych i końcowych może polegać po pierwsze na nieświadomości wzorców stylistycznych i etykietalnych (przy założeniu, że te niepisane są odpowied- nie), po drugie, bardziej interesujące, na świadomym zaniechaniu stosowa- nia wzorca. Rozchwianie może być spowodowane zanikiem świadomości konieczności wykorzystywania form oficjalnych i prywatnych lub napięciem między wymogiem użycia formy zgodnej z prawidłami etykiety a zwróce- niem się do konkretnej osoby (z którą swobodnie rozmawia się na zajęciach, np. do sympatycznego, nieco tylko starszego wykładowcy). Podobne kontek- sty można mnożyć. Sytuacja taka tworzy pęknięcie, które niełatwo uspójnić. Rysuje się opozycja między zachowaniem oficjalnego dystansu i form, które w odczuciu niektórych studentów rażą urzędowym formalizmem a okaza- niem naturalnej życzliwości, pomiędzy zachowaniem reguł a byciem bardziej autentycznym. Zwroty Szanowna Pani , Szanowny Panie stają się dla niektórych studentów tak sztuczne, że aż niemożliwe do zastosowania z powodu od- czucia urzędowości, nieadekwatności lub nieautentyczności. Według cennego poradnika „Sztuka pisania” (PWN), „Student czy uczeń nie powinien nawet w przypływie wielkiej wylewności podawać dłoni swemu wykładowcy ze słowami Życzę miłego dnia czy Życzę wszystkiego do- brego ” (M. Zaśko-Zielińska, A. Majewska-Tworek, T. Piekot 2008: 46). Z tym należy się zgodzić, skoro jednak autorzy (pracownicy Instytutu Filologii Pol- skiej Uniwersytetu Wrocławskiego) przestrzegają przed takim zachowaniem, jego obecność musi być zauważalna. Z punktu widzenia studenta, który rano ze szczerą sympatią życzy nam miłego dnia, a wieczorem pisze list, w któ- rym, zgodnie z etykietą powinien zapisać „łączę wyrazy szacunku”, zacho- dzi trudność szybkiego przełączania się z kontaktu osobistego na oficjalny. Okazuje się, że pożądanym ideałem staje się konsekwentne niezmniejsza- nie dystansu, choć często naturalne poczucie podpowiada co innego. Formy oficjalne pozbawione są miejsca na okazywanie ekspresywności (w tym życz- liwości), która jest istotnym składnikiem potoczności. Wobec wymogów konwencji zakłopotany może czuć się i sam doktorant czy młodszy pracownik naukowy prowadzący ćwiczenia. Jedna ze studen- tek, która po zajęciach z praktycznej stylistyki zastosowała formy właściwe etykietalnie przy wysyłaniu pracy zaliczeniowej ( Szanowna Pani Magister ), została poprawiona przez wykładowczynię za zwrot Z poważaniem i otrzy- mała zachętę do pisania Pozdrawiam. Inna studentka przyznała, że wysłała
List elektroniczny jako wyraz przemian kulturowych w środowisku naukowym 135
Szanowna Pani – Z góry dziękuję za odpowiedź. Z poważaniem, Szanowna Pani, – Z szacunkiem, Szanowna Pani Magdaleno, – W oczekiwaniu na odpowiedz, serdecznie pozdrawiam, Szanowna Pani Magdaleno Majdak, – Z niecierpliwością czekam na od- powiedź. Pozdrawiam serdecznie, Szanowna Pani Magdaleno, – Serdecznie pozdrawiam, Pani doktor, – Pani doktor, – dr + imię nazwisko Pani Magdo, – Z góry dziękuję Pani Magdo – Z pozdrowieniami Pani Magdaleno – Pozdrawiam, Witam, – Witam. – Pozdrawiam Witam, – Pozdrawiam serdecznie Witam, – Z góry dziękuje za informacje. Pozdrawiam serdecznie Witam. – Pozdrawiam serdecznie. Witam, – Pozdrawiam Witam – Pozdrawiam /automatyczne/ Witam, – Z poważaniem Witam serdecznie, – Pozdrawiam, Witam serdecznie, – pozdrawiam Witam serdecznie – pozdrawiam serdecznie Witam serdecznie, – Z poważaniem, Witam – Z góry dziękuję za odpowiedź Witam – Dziękuję z góry za odpowiedź. Witam Pani Magdaleno – Serdecznie pozdrawiam, Witam, – W oczekiwaniu na odpowiedź pozdrawiam, Witam Panią! – Pozdrawiam, Dzień dobry, – Pozdrawiam, Dzień dobry, – Z pozdrowieniami Dzień dobry. – Pozdrawiam, Dzień dobry. – Pozdrawiam serdecznie, Dzień dobry, – Dziękuję i pozdrawiam, Dzień dobry, – Z góry bardzo dziękuję za udzielenie informacji. Pozdra- wiam, Dzień dobry, – z góry dziękuje za informacje Dzień dobry, – dr
- Pozdrawiam serdecznie, zdrobnienie imienia
- Pozdrawiam
136 Magdalena Majdak
Dostrzeżone formy powitalne można pogrupować według następujących typów: a) Szanowna Pani Doktor b) Szanowna Pani c) Pani Doktor d) Szanowna Pani + imię e) Pani + imię f) Witam g) Witam serdecznie h) Witam Panią! i) Witam Pani + imię j) Dzień dobry k) brak Formy z punktów a-c można uznać za realizację prawidłową (a – wzor- cowe, b, c – akceptowalne), pozostałe zaś bądź za niejednorodne stylistycz- nie (d), bądź niemieszczące się w konwencji oficjalności korespondującej z tonem ogłoszenia (e), przysługujące rozmówcy wyższemu rangą, gospo- darzowi spotkania (f-i) lub nieadekwatne do pory, w której adresat może odczytać list (j). Sytuacja braku zwrotu do adresata w pierwszym wysyła- nym do niego e-mailu nie jest godna polecenia^6. Wśród wariantów zdań kończących list można wyróżnić następujące: a) Z poważaniem, b) Z wyrazami szacunku, c) Łączę pozdrowienia, d) Z pozdrowieniami, e) Pozdrawiam, f) Pozdrawiam serdecznie v. Serdecznie pozdrawiam, g) Dziękuję i pozdrawiam h) Z góry dziękuję za odpowiedź v. Dziękuję z góry za odpowiedź i) Z góry dziękuję za odpowiedź. Z poważaniem j) Z góry bardzo dziękuję za udzielenie informacji. Pozdrawiam, k) Z góry dziękuje za informację l) Z góry dziękuje za informacje czy się dostałem m) Z niecierpliwością czekam na odpowiedź. Pozdrawiam serdecznie, n) W oczekiwaniu na odpowiedz, serdecznie pozdrawiam, o) brak
(^6) Inaczej M. Marcjanik 2007: 73.
138 Magdalena Majdak
E-mail pozwala dostrzec przemiany kulturowe i kulturalne. W analizo- wanych tu listach elektronicznych pojawia też „grafia internetowa” – brak znaków diakrytycznych, dowolność w rozpoczynaniu powitania małą lub dużą literą. Pod wpływem tradycji anglosaskiej po formie powitalnej częściej używa się przecinka niż wykrzyknika. Przywołana w artykule różnorodność form jest godna uwagi. Może świadczyć z jednej strony o twórczym podejściu ich autorów do zagadnienia, z drugiej strony o nieprzywiązywaniu do niego wagi. Listy pisano w sytuacji oficjalnej, w której uczestnicy się nie znają, pozostają w stosunku oficjalności. Być może na wybór takich, a nie innych formuł miała wpływ tematyka ko- respondencji – zapisów na kurs uniwersytecki, ale poświęcony emisji głosu, która ma rangę przedmiotu o lżejszej tematyce, fakultatywnego. Z problemem rangi stylistycznej e-maila zmagają się zarówno studenci, jak i wykładowcy, i rozwiązują go w rozmaity sposób – od braku form po, w kilku przypadkach, staranie o częściowe zachowanie tektoniki listu trady- cyjnego. Warto może wprowadzić do programu studiów doktoranckich kilka godzin zajęć z praktycznej stylistyki. Postulatem końcowym byłoby stwo- rzenie reguł dotyczących rozpoczynania i kończenia listu elektronicznego w świetle przyjętego obecnie zróżnicowania normy [np. Markowski 2004]. Określenie tego, co miałoby być dopuszczalne w normie wzorcowej a co w użytkowej pozwoliłoby m.in. uniknąć sytuacji świadomego zaniechania wzorca ze względu na jego nieadekwatność do relacji, w jakiej pozostają nadawca i odbiorca, dałoby autorom szansę świadomego wyboru konwencji i zróżnicowanie kształtu formuł powitalnych i finalnych. (W normie użyt- kowej zmieściłaby się np. para: Szanowna Pani (Doktor) – Z pozdrowieniami ) Warto zwrócić uwagę zarówno na utrzymanie zasady stosowności i spójno- ści stylistycznej w normie najwyższej, jak i wykorzystanie bogatej rodzimej tradycji etykietalnej.
Literatura
Drygalski Z., Rozmiarek J., 2003, Listy i pisma użytkowe , Warszawa.
Górski S., 2008, Internet w Polsce ma już 17 lat, „PC World”, http://www.pcworld.pl/news/163034/Internet.w.Polsce.ma.juz.17.lat.html.
Grzenia J., 2006, Komunikacja językowa w Internecie , Warszawa.
Hajduk, R., [wywiad], Pierwszy polski internauta sierpień 1991, „PC World”, http://www.pcworld.pl/artykuly/10104/Pierwszy.polski.internauta.sierpien. 1991.r.html.
Jagodzińska J., 2008, Dialogi równoległe w strukturze dyskusji internetowej , [w:] Język w mediach elektronicznych , Warszawa, s. 131–153.
List elektroniczny jako wyraz przemian kulturowych w środowisku naukowym 139
Kowalski G., 2009, Negocjacja hierarchii ról społecznych w korespondencji elektronicznej studentów z nauczycielami akademickimi , [w:] Tekst (w) sieci 1 , red. D. Ulicka, War- szawa, s. 253–263.
Kuruc M., 2010, Komunikacja językowa za pomocą poczty elektronicznej. Analiza językowo- -stylistyczna listów e-mail. Rozprawa doktorska obroniona 6 grudnia 2010 r. na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.
Marcjanik M., 2007, Grzeczność w komunikacji językowej , Warszawa.
Miller S., 2003, E-mailowy savoir-vivre , Poznań. Morris S., 2002, Doskonały e-mail , Poznań.
Pawelec R., 2004, Jak mówić i jak pisać? , Warszawa.
Sikora A., 2009, E-mail – między listem a rozmową, [w:] Tekst (w) sieci 1 , red. D. Ulicka, Warszawa, s. 245–252. Sinielnikoff T., Prechitko E., 2005, Wzory listów polskich , Warszawa, wyd. V.
Skudrzykowa A., Warchala J., 2002, „Pani doktor, jak się wyrobię, to wpadnę” – błąd czy nowa norm zachowań językowych , [w:] Język w przestrzeni społecznej , red. S. Gajda, K. Rymut, U. Żydek-Bednarczuk, Opole, s. 197–202.
Skwarczyńska S., 2006, Teoria listu , Białystok, wyd. II.
Vandome N., 2001, E-mail, podręczny przewodnik , Warszawa.
Wielki słownik poprawnej polszczyzny , 2004, red. A. Markowski, Warszawa. Wojtak M., 2007, O studenckiej ars epistolandi (pokłosie pewnych ćwiczeń z kultury ję- zyka) , [w:] Na językoznawczych ścieżkach. Prace ofiarowane Profesorowi Jerzemu Pod- rackiemu , red. A. Mikołajczuk, R. Pawelec, Warszawa, s. 62–67. Zaśko-Zielińska M., Majewska-Tworek A., Piekot T., 2008, Sztuka pisania. Przewodnik po tekstach użytkowych , Warszawa.
An e-letter as an expression of cultural changes
in a scientific environment
Summary
The aim of the paper is to attract the attention to the need of establishing the rules of formulating greeting and closing forms in an e-letter while taking into consideration the usage and use norms. The analysis included the elements of the official correspondence workers and doctoral students of Warsaw University.
