Literatura i gatunki, Notatki z Język polski

Pobierz Literatura i gatunki i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!

GATUNKI I KONWENCJE LITERACKIE

Gatunki literackie to różne formy, kategorie i rodzaje literackie, które charakteryzują się określonymi cechami formalnymi, strukturalnymi i tematycznymi. W literaturze wyróżnia się kilka głównych gatunków.

Epika ● gatunek literacki, w którym dominującą formą jest opowieść o wydarzeniach przedstawianych w trzeciej osobie; epika może przyjmować różne formy, takie jak powieść, opowiadanie, baśń czy epos ● np. ”Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza

Liryka ● gatunek, w którym autor wyraża swoje uczucia, refleksje i emocje; lirka najczęściej przybiera formę wiersza i jest osobistym wyrazem wewnętrznych przeżyć podmiotu lirycznego ● np. „Sonety” Williama Shakespeare’a

Dramat ● gatunek literacki, którego cechą charakterystyczna jest dialog miedzy postaciami; dramat jest przeznaczony do wystawienia na scenie i ma na celu wywołanie określonych emocji u widza poprzez przedstawienie konfliktów i działań bohaterów ● np. „Hamlet” Williama Shakespeare’a, „Dziady” Adama Mickiewicza

Esej ● gatunek literacki, który charakteryzuje się swobodna formą rozważań na określony temat; eseje są zwykle refleksyjne, subiektywne i mają na celu wyrażenie opinii autora ● np. „Eseje” Franciszka Bacona

Tragedia ● gatunek dramatu, w którym przedstawiane są poważne, często tragiczne wydarzenia, prowadzące do nieszczęśliwego zakończenia; bohaterowie tragiczni zmierzają ku upadkowi wskutek własnych błędów, wady charakteru lub nieuniknionych okoliczności ● np. „Antygona” Sofoklesa

Komedia ● gatunek dramatu, przedstawia wydarzenia w sposób lekki, zabawny i optymistyczny; komedia ma na celu bawić widza, ukazując błędy i niedoskonałości bohaterów, które prowadza do komicznych sytuacji ● np. „Zemsta” Aleksandra Fredry

Ballada ● gatunek liryczny, łączy cechy liryki i epiki; ballada to krótka forma poetycka, w której opisywane są często dramatyczne, tajemnicze lub nadprzyrodzone wydarzenia; charakteryzuje się elementami narracyjnymi, ale zachowuje również subiektywność wyrazu

psychologiczną, jednak za pomocą środków artystycznych, co sprawia, że jest subiektywna interpretacją świata. ● W literaturze klasycznej, jak w „Iliadzie” Homera, mamy do czynienia z mimesis, ponieważ wydarzenia i postacie, choć mityczne, są przedstawiane w sposób realistyczny, naśladujący ludzkie działania, motywacje i emocje.

Fikcja ● Fikcja oznacza twórczość literacką, która nie jest związana z faktami historycznymi, ale jest wymyślona, zbudowana na wyobraźni autora. Obejmuje wszystkie formy literackie, które mają na celu przedstawienie świata wymyślonego lub wyidealizowanego. Fikcja jest przeciwieństwem rzeczywistości; jest to konstrukcja oparta na wyobrażeniu, w której mogą występować elementy nierealne, fantastyczne, nadprzyrodzone lub wyolbrzymione. ● Fikcja może być bardziej lub mniej realistyczna, ale w każdym przypadku tworzy autonomny świat, który nie jest dosłownym odwzorowaniem rzeczywistości. ● ”Władca Pierścieni” J.R.R.Tolkiena jest fikcja, ponieważ przedstawia w pełni wymyślony świat i fikcyjne postacie, takie jak hobbitów czy elfy, mimo że opisana historia ma swoje wewnętrzne zasady i logiczne powiązania.

Narracja ● Narracja odnosi się do sposobu, w jaki opowiedziana jest historia. To struktura i sposób przedstawienia wydarzeń w tekście literackim, który może obejmować różne perspektywy, techniki opowiadania i układy czasowe. Narracja może być zarówno w formie pierwszo-, jak i trzecioosobowej, a także może przyjąć różne tonacje - od subiektywnej po obiektywną. ● Narracja jest kluczowym elementem w każdej formie literackiej, od powieści po dramaty. W zależności od tego, jak skonstruowana jest narracja, odbiorca może uzyskać różne poziomy zaangażowania w przedstawioną historię i różne interpretacje wydarzeń.

Rodzaje narracji: ● narracja pierwszoosobowa - narrator jest częścią wydarzeń i opowiada o swoich doświadczeniach, co sprawia, że jego perspektywa jest subiektywna ● narracja trzecioosobowa - narrator nie jest częścią wydarzeń, ale ma możliwość opisywania myśli i uczuć postaci z zewnątrz, może przybierać różne formy: ○ omniscjentna (wszechwiedząca) - narrator wie wszystko o postaciach, ich myślach, uczuciach, motywacjach i przyszłości ○ ograniczona (zogniskowana na jednej postaci) - narrator zna tylko myśli i uczucia jednej postaci

FIGURY STYLISTYCZNE

Figury stylistyczne są to środki językowe, które służą do wyrażenia myśli, emocji i obrazów w sposób bardziej artystyczny, zróżnicowany i wyrazisty. Ich rolą jest wzbogacenie tekstu, nadanie mu głębi oraz umożliwienie różnorodnej interpretacji.

Metafora ● Metafora to figura stylistyczna w której jedno wyrażenie lub pojęcie zastępuje inne, na podstawie ich podobieństwa, lecz bez użycia słów porównujących, takich jak „jak” czy „jakby”. Metafora pozwala na nadanie słowom nowego, głębszego znaczenia, często w sposób obrazowy i zaskakujacy. ● Metafora jest przenośnym użyciem słowa lub wyrażenia, w którym jedno pojecie zostaje zastapione przez inne w celu uzyskania nowego znaczenia. ● Metafora często wywołuje emocje, wzbogaca wyobrażenia czy ukazuje rzeczywistość w sposób bardziej subiektywny i złożony. ● „Człowiek, w którym życie jest jak rzeka” - „Romantyczność” Adam Mickiewicz

Alegoria ● Alegoria to figura literacka, w której konkretne postacie, zdarzenia, czy obrazy mają podwójne znaczenie - dosłowne oraz ukryte, odnoszące się do idei, wartości lub pojęć akstrakcyjnych. Alegoria jest rozbudowaną metaforą, która ma na celu przekazanie głębszego przesłania. ● Alegoria to rozbudowana metafora, w której postacie, przedmioty lub wydarzenia mają ukryte znaczenie, zwykle moralne, filozoficzne lub polityczne. ● Alegoria służy do przekazywania wartości, nauk moralnych lub komentarzy społecznych. Jest szczególnie często stosowana w literaturze dydaktycznej i religijnej. ● ”Boską komedię” Dantego Alighieri możemy traktować jako alegorie wędrówki duszy przez piekło, czyściec i niebo, gdzie każda postać i wydarzenie maja swoje symboliczne, moralne znaczenie.

Symbol ● Symbol to figura literacka, która łączy konkretne przedmioty lub zjawiska z szerszym, abstrakcyjnym znaczeniem. Symbol jest bardziej subtelny niż alegoria, ponieważ nie daje jednoznacznej interpretacji, a raczej pobudza do poszukiwań ukrytych znaczeń. ● Symbol to figura, w której coś konkretnego (np. przedmiot, postać, kolor) reprezentuje cos ogólnego lub abstrakcyjnego. ● Symbol wzbogaca tekst o wielość znaczeń, pozwala na wielość interpretacji i budowanie atmosfery tajemniczości. ● „Dżuma” Alberta Camusa symbolizuje wojnę, zło, a także los człowieka w obliczu nieuchronności. Dżuma jako epidemia, to nie tylko plaga fizyczna, ale również alegoria moralnego i społecznego chaosu.

Hiperbola ● Hiperbola to figura, która polega na wyolbrzymieniu jakiegoś zjawiska, cechy lub wydarzenia w celu podkreślenia jego wyjątkowości lub intensywności. ● Hiperbola to przesadne przedstawienie jakiejś cechy lub zjawiska, które ma na celu wywarcie wrażenia na odbiorcy. ● Hiperbola jest używana do wzmacniania emocji, tworzenia efektu komicznego, dramatycznego lub epickiego. ● „O życie, jak cię trudno znieść, jak trudne to szczęście!” - „Pieśń XIV” Jan Kochanowski

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY - INTERPRETACJA I ANALIZOWANIE FIKCJI

Świat przedstawiony w literaturze to fikcja, która stanowi odzwierciedlenie wyobraźni autora, ale może również oferować głębsze refleksje na temat rzeczywistości.

● Świat przedstawiony w literaturze to wszystko, co zostało wykreowane przez autora w o rebid tekstu: postacie, wydarzenia, priest różne, czas, a także system wartości, które ów świat rządzą. ● Fikcja jako konstrukcja - świat przedstawiony jest fikcyjny, choć może zawierać elementy zaczerpnięte z rzeczywistości; fikcja nie jest wiernym odwzorowaniem świata, lecz jego interpretacja, którą autor przekłada na literacki język. ● Interpretacja fikcji - analizowanie fikcji to nie tylko odkrywanie sensu wydarzeń czy postaci, ale także refleksja nad sposobem, w jaki fikcja tworzy rzeczywistość, jakie ma zasady i jak przedstawia relacje między postaciami; fikcja może być alegoria, parabola, metafora czy też luźnym zbiorem wyobrażeń, a każda z tych technik wpływa na interpretację świata przedstawionego. ● Fikcja jako refleksja nad rzeczywistością - choć świat przedstawiony jest fikcyjny, to często stanowi on komentarz do rzeczywistości, poruszając tematy społeczne, polityczne, filozoficzne czy moralne; analiza fikcji może zatem prowadzić do głębszego zrozumienia współczesnego świata.

ROLA CZYTELNIKA W INTERPRETACJI TEKSTU LITERACKIEGO

Rola czytelnika polega na aktywnej interpretacji tekstu, przy czym czytelnik może nadawać dziełu znaczenie, które niekoniecznie wynika z intencji autora.

● Czytelnik odgrywa kluczową rolę w procesie interpretacji tekstu literackiego; jego subiektywne doświadczenie i zdolność rozumienia dzieła zależą od wielu czynników - osobistych przeżyć, wiedzy kulturowej, kontekstu historycznego, a także sposobu, w jaki tekst oddziałuje na jego wyobraźnię. ● Interpretacja jako aktywność czytelnika - współczesna teoria literacka (np. dekonstrukcjonizm, teoria recepcji) kładzie duży nacisk na rolę czytelnika w tworzeniu znaczenia tekstu; to czytelnik decyduje, które watki są ważne, jak interpretować postacie, jakie znaczenie przypisać symbolom i metaforom. ● Otwartość tekstu - wiele dzieł literackich jest otwartych na różne interpretacje; czytelnik nie jest tylko odbiorcą gotowej treści, ale współtwórca znaczeniową dzieła, kwotę może się zmieniać w zależności od kontekstu czytelniczego. ● Kontrast między autorem a czytelnikiem - czasami teksty literackie mogą prowadzić czytelnika w kierunki, który nie odpowiada w pełni intencjom autora; rola czytelnika polega na tym, że to on decyduje, jak odbierać i rozumieć przekaz autora.

POZYCJE AUTORSKIE - AUTOR NA WSTĘPIE A INTERPRETACJA LITERACKA

Pozycja autorska w tekście może być wskazówką do interpretacji, ale nie powinna ograniczać możliwości swobodnej analizy literackiej.

● W literaturze istnieje różnica między tym, co autor mówi na temat swojego dzieła na początku, a tym, jak to dzieło jest interpretowane przez krytyków i czytelników. ● Autor na wstępie - niektórzy autorzy dodają do swoich dzieł wstępy, noty czy dedykacje, w których mogą wskazywać na swoje intencje lub wyjaśniać pewne aspekty tekstu; jednak takie wypowiedzi nie zawsze muszą być traktowane jako „klucz” do rozumienia dzieła, ponieważ literatura często stwarza przestrzeń do wieloznaczności i różnych interpretacji. ● Interpretacja literacka - współczesna analiza literacka podkreśla, że teksty literackie mają potencjał do rozmaitych interpretacji; nawet jeśli autor ma określone intencje, to interpretacja dzieła może odbiegać od tych intencji w zależności od kontekstu, w którym tekst jest odbierany. ● Pozycja autora w tekście, czyli jego miejsce jako twórcy, nie zawsze musi korespondować z ostatecznym rozumieniem dzieła; w rzeczywistości to czytelnicy interpretując tekst w różnorodny sposób, stają się nie mniej ważny od samego autora w procesie nadawania sensu dziełu literackiemu.

ARCHETYP I MIT W LITERATURZE

Archetypy i mity to pojęcia, które odgrywają kluczowa role w literaturze. Są to fundamenty, na których oparte są nie tylko historie, ale również sposób przedstawiania postaci, wydarzeń i idei. Zarówno archetypy, jak i mity kształtują literackie obrazy, symbolikę i narracje.

Archetyp ● Archetyp to pierwotny, uniwersalny obraz, motyw, postać lub wzorzec, który pojawia się w różnych kulturach, mitologiach i literaturze na przestrzeni dziejów. Archetypy wyrażają podstawowe doświadczenia i emocje ludzkie, takie jak miłość, śmierć, zło, dobro, walka czy podróż bohatera. Psycholog Carl Jung uznawał archetypy za elementy zbiorowej nieświadomości, które mają wspólną wartość dla ludzkości. ● Archetypy to powtarzające się motywy, obrazy, postacie lub sytuacje, które posiadają głęboki, uniwersalny ładunek emocjonalny i kulturowy, przekraczający granice czasu i przestrzeni. Są one częścią zbiorowej nieświadomości. ● Archetypy pełnią funkcję modelu, który kształtuje fabule i postacie. Są stosowane w celu ukazania fundamentalnych, uniwersalnych prawd o człowieku i świecie. Mogą być stosowane w różnych gatunkach literackich, od mitów po współczesne powieści.

Mit ● Mit to opowieść o bogach, herosach, początkach świata i ludzkości, wyjaśniającą fundamentalne zjawiska, jak np pochodzenie świata, życie po śmierci czy prawa natury. Mity często pełnią funkcję dydaktyczna i moralną, wyjaśniając porządek społeczny oraz naturę ludzką. ● Mit to tradycyjna opowieść, najczęściej związana z religią, wierzeniami i obrzędami, która wyjaśnia ważne dla danej kultury wydarzenia, pochodzenie świata i ludzi, oraz problemy moralne i filozoficzne. ● Mity stanowią fundament wielu dzieł literackich, szczególnie w literaturze klasycznej. Służą jako punkt wyjścia do rozważań o naturze świata, ludzkiej egzystencji, a także

Mitologia rzymska ● Mitologia rzymska jest w dużej mierze zbiorem przekształconych mitów greckich, ale także ma swoje unikalne postacie i historie. W literaturze rzymskiej szczególną rolę odgrywają mity związane z początkami Rzymu oraz jego boskimi przodkami. ● „Eneida” Wergiliusza – opowiada historię Eneasza, bohatera trojańskiego, który według mitu założył Rzym. Historia ta ma charakter narodowy i jest pełna odwołań do mitologii rzymskiej.

Mitologia słowiańska ● Mitologia słowiańska, choć mniej znana, ma swoje archetypy i mitologiczne postacie, które są obecne w literaturze. W polskiej literaturze mitologia słowiańska była inspiracją dla wielu powieści i opowiadań. ● „Mity słowiańskie” – w literaturze polskiej występują motywy związane z postaciami takimi jak Perun (bóg piorunów), Mokosz (bogini płodności) czy Domowik (duch opiekuńczy domostw).

CZYTANIE POEZJI, PROZY I DRAMATU

Poezja Gatunek ten, koncentruje się na formie, brzmieniu i znaczeniu słów. Czytanie poezji wymaga uwagi nie tylko na treść, ale i na elementy formalne, które mają duże znaczenie w przekazie emocjonalnym i intelektualnym.

● Metrum - układ sylab w wersie, który nadaje wierszowi rytm; ważne jest rozpoznanie jakiego metrum używa poeta, ponieważ wpływa to na tempo i melodię utworu; metrum jest również narzędziem podkreślającym pewne elementy wiersza, np. poprzez przyspieszenie tempa w częściach pełnych emocji. ● Rytm - jest bezpośrednio związany z metrum, ale odnosi się do ogólnego „płynięcia” wiersza, które może być zmienne, nieregularne lub stałe; analiza rytmu pomoże w uchwyceniu głębszych warstw emocjonalnych wiersza ● Rymy - są istotnym elementem poezji, ponieważ wprowadzają harmonię i mogą podkreślić zbieżność lub kontrast w treści wiersza; rymy mogą być różne - parzyste, krzyżowe, wklęsłe itp., każdy typ może wpływać na odbiór wiersza w różny sposób, rymy tworzą strukturę wiersza, a także mogą pełnić funkcję dźwiękową, wywołując określone wrażenia estetyczne. ● Tropy - figury retoryczne (metafora, synekdocha, personifikacja), są kluczowe w interpretacji poezji, ponieważ pomagają zrozumieć, w jaki sposób poeta wyraża swoje myśli i uczucia; metafory, porównania czy inne środki stylistyczne często przekazują znaczenia, które nie są dosłowne, lecz ukryte pod powierzchnią tekstu.

Proza Proza, w przeciwieństwie do poezji, jest bardziej bezpośrednia, jednak nadal w pełni oddziałuje na odbiorcę dzięki swojej fabule, narracji i postaciom.

● Narracja - pierwszoosobowa, trzecioosobowa, lub wszechwiedząca, w zależności od tego, jak autor dobiera narratora, w odbiorze prozy może zmieniać się punkt widzenia, bliskość czytelnika do postaci, a także sposób interpretacji fabuły. ● Postaci - proza często koncentruje się na rozwoju postaci i ich interakcjach, ważne jest, aby analizować, jak postacie reagują na wydarzenia, jak się zmieniają, co napotykają w trakcie fabuły; w literaturze klasycznej i współczesnej postacie są nośnikami idei, wartości i emocji, które są kluczowe dla zrozumienia tekstu. ● Przestrzeń - istotna rolę odgrywa również przetrzeń, czyli miejsce, w którym dzieje się akcja, przestrzeń może być nie tylko tłem, ale także istotnym elementem budującym atmosferę, a nawet kształtującym postacie i wydarzenia.

Dramat Dramat koncentruje się na przedstawieniu akcji za pomocą dialogów i monologów. Czytanie dramatu różni się od czytania prozy i poezji, ponieważ w tym przypadku tekst jest często przeznaczony do wystawienia na scenie, co wymaga uwzględnienia kontekstu performatywnego.

● Struktura - dramaty są zazwyczaj podzielone na akty i sceny, każdy akt może zawierać szereg scen, które prowadzą do rozwoju akcji; struktura dramatu obejmuje wprowadzenie, rozwój konfliktu, kulminację i rozwiązanie. ● Dialogi - dramat opiera się głównie na dialogach, które służą jako główny środek wyrazu postaci, w dramacie każdy dialog ma swoją funkcję - może wyrażać uczucia, motywacje, informować o tle fabularnym, a także, a także budować napięcie. ● Konflikt - serce dramatu, to on napędza akcje i prowadzi do rozwoju fabuły; konflikt może być wewnętrzny (między postacią a jej sumieniem) lub zewnętrzny (między postacią a innymi postaciami lub światem); w armacie konflikt jest często wyraźnie zarysowany i ma swoje kulminacyjne momenty.

Czym jest literatura? ● dzieło językowe mające wartość estetyczna ● fikcja literacka jako konstrukcja rzeczywistości ● słowo pisane i mówione jako tworzywo literatury ● dziedzina nauki zajmująca się badaniem utworów literackich ● do jej zadań należy porządkowanie i klasyfikacja

Funkcje literatury ● estetyczna - dostarcza piękna ● poznawcza - uczy o świecie i człowieku ● emocjonalna - wzbudza uczucia ● terapeutyczna - katharsis

Podział literatury ● literatura piękna - estetyka, wyobraźnia, emocje czytelnika ● literatura faktu - reportaże, wywiady, biografie ● literatura użytkowa - instrukcje, przemówienia

Epika ● narracja, fabuła, świat przedstawiony ● narrator, czas i przestrzeń, postaci ● powieść, opowiadanie, nowela, mit, baśń, bajka, epopeja

Liryka ● subiektywność, emocje, forma wierszowana ● podmiot liryczny, rytm, rym ● sonet, elegia, fraszka, hymn, pieśń, oda

Dramat ● akcja, dialogi, brak narratora ● sceniczność, didaskalia, bohaterowie ● komedia, tragedia, opera, farsa

Gatunki mieszane i współczesne ● powieść poetycka - elementy epiki, liryki i dramatu ● dramat absurdu - dramat bez konwencji, godzenie sprzeczności ● reportaż literacki - cechy publicystyczne, literatury pięknej i faktu ● blog literacki - publikowanie recenzji książek itp ● literatura interaktywna (hipertekst) - zachęca czytelnika do interakcji z tekstem ● gatunki synkretyczne - ballada, dramat romantyczny, powieść poetycka, satyra

Środki stylistyczne - foniczne ● aliteracja - „ p rzecież p ięknie p ana p rzepraszam” ● onomatopeja - „hau hau” ● instrumentacja głoskowa - „szumiący z dala wśród kamieni”

Środki stylistyczne - leksykalne ● epitet - „brzydkie kaczątko”

● metafora - „złote serce” ● porównanie - „uparty jak osioł” ● symbol - wieloznaczność, każdy może rozumieć inaczej ● alegoria - sens jednoznaczny

Środki stylistyczne - składniowe ● anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu kilkukrotnie na początku kolejnych segmentów tekstu ● paralelizm - występowanie obok siebie podobnie zbudowanych zdań lub członów „lekarz leczy, natura uzdrawia” ● inwersja - celowe określenie kolejności, wartości „zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!” ● elipsa - „chce chleba” „wypij wody” ● budują rytm i napięcie

Archetypy ● uniwersalne wzorce ● w mitach, religii, literaturze, popkulturze

Archetypy postaci ● bohater, matka, opiekun, oszust ● Harry Potter jako archetyp wybrańca

Podróż bohatera ● uniwersalna struktura narracyjna

Relacja autor-czytelnik ● komunikacja literacka ● nadawca-tekst-odbiorca ● autor rzeczywisty vs narrator vs autor modelowy

Śmierć autora ● tekst niezależny od intencji autora ● czytelnik jako aktywny interpretator

Narracja ● Lokalizacja - kto widzi? kto mówi? ● narracja homodiegetyczna vs heterodiegetyczna

Fabuła i temat ● fabuła - porządek ● temat - o czym jest dzieło ● wątki główne i poboczne

Psychoanaliza w literaturze - Freud ● nieświadomość, id-ego-superego ● marzenia senne, popędy