Pobierz Literatura Rosyjska 1861-1917 Realizm i Modernizm i więcej Notatki w PDF z Literatura rosyjska tylko na Docsity!
LITERATURA ROSYJSKA 1861-
REALIZM I MODERNIZM
Dla rozwoju literatury rosyjskiej w drugiej połowie XIX w. duże znaczenie miały te nowe tendencje filozoficzne i ideowe, które - z jednej strony - ukształtowały narod- nictwo, z drugiej - wpłynęły na rozwój opcji konserwatywno-narodowej. Dzięki nim narodnictwo uwidoczniło w nowym kontekście problemy społeczne, a jednocześnie etyczne i filozoficzne. Wniknęły one do literatury nie tylko w wymiarze historycznym, ale również uniwersalnym. Dzięki twórczości Fiodora Dostojewskiego i Lwa Tołstoja uzyskały perspektywę egzystencjalną, antropologiczną, wskazującą na człowieka jako podmiot historii, a jednocześnie metafizyki czy aksjologii. Z punktu widzenia wielo wymiarowości literatury lat 1861-1917 epoka realizmu stanowiła wraz z epoką mo dernizmu spójną całość, którą zamyka rewolucja bolszewicka. Dopiero jej wydarzenia stały się wielkim przełomem, wyznaczającym literaturze wymiar ideologiczny jako najwyższy, przeradzający się następnie w wymiar jedyny i obligatoryjny, któremu towarzyszyły konteksty: socjologiczny i historyczny. Przełom modernistyczny, doko nujący się na początku lat 90., nie likwidował wszechstronnego ukierunkowania lite ratury. Miał charakter immanentny - wynikający z nowych inspiracji filozoficznych i nowego spojrzenia zarówno na człowieka i jego świat, jak i na sens sztuki. Wielo wymiarowość literatury realizmu była w okresie modernizmu jedynie pogłębiona i wzbogacona, po 1917 r. została natomiast zakwestionowana, podobnie jak jej auto nomiczny charakter. W realizmie mamy do czynienia z równolegle rozwijającymi się różnymi tenden cjami. Z jednej strony, jest to tendencja socjologiczna, zapoczątkowana w latach 40. przez Wissariona Bielińskiego i szkołę naturalną, z drugiej, tendencja filozoficzno- -metafizyczna, najsilniej uwydatniona w twórczości Fiodora Dostojewskiego czy wreszcie - moralno-psychologiczna, cechująca utwory Lwa Tołstoja. Oddzielne miej sce zajmuje w epoce realizmu naturalizm, inspirowany twórczością Emila Zoli. Ważne jest także to, że w epoce tej zaznaczyły się różne wpływy ideowo-filozoficzne: od ideologii oraz utopii socjalizmu i filozofii materializmu, głównie Ludwika Feuerbacha, po darwinowskie koncepcje ewolucyjne. Różnorodny kontekst filozoficzny w niejed nakowym stopniu oddziałał na literaturę. Materializm Feuerbacha znalazł w niej bez pośrednie odbicie dzięki powieściom Nikołaja Czernyszewskiego i jego krytyce lite rackiej; wpłynął też na ukształtowanie twórczości socjologicznej tzw. pisarzy - demo kratów, nazywanych szestidiesiatnikami. Szerokie reperkusje wywołało połączenie materialistyczno-ateistycznych koncepcji Feuerbacha z ideologią i utopią socjalizmu w propozycjach ideowych, społecznych i etycznych Czernyszewskiego. Ostrą polemi kę z tymi propozycjami podjęli wybitni ówcześni pisarze, m.in. Dostojewski w Notat kach z podziemia (Записки из- подполья, 1864), Biesach (Бесы, 1872) i Braciach Karamazow (Брамья Карамазовы, 1880).
258 ANNA^ RAŹNY
Mniejszy był wpływ darwinizmu, który przejawił się głównie w prozie naturali- stycznej takich pisarzy, jak Piotr Boborykin (1836-1921) czy Dmitrij Mamin-Sybiriak (1852-1912), a także w publicystyce i kronikach Aleksandra Amfitieatrowa (1862— -1938). Znaczenie tej filozofii polegało również na tym, iż rodząc gwałtowny sprzeciw wobec inspirowanej przez nią literatury, przyspieszyła nadejście modernizmu. Bardziej złożone było natomiast oddziaływanie myśli pozytywistycznej na gruncie rosyjskim. Uzyskało ono swe świadectwo głównie w naukach prawnych, w literaturze zaś, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej, w tym również Polski, wpływy tej myśli nie były na tyle silne, aby mówić o pisarzach pozytywistach, a tym samym o pozytywi zmie jako autonomicznym nurcie literackim. Można mówić jedynie o przejawach po zytywistycznego światopoglądu w twórczości paru autorów. Chodzi tu o występujące w ich utworach idee scjentyzmu i utylitaryzmu, które wywodzą się z pozytywistycznej filozofii Augusta Comte’a. Są one najsilniejsze w powieściach: Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci (Отцы u demu, 1862) oraz Czemyszewskiego Co robić (Что делать, 1862), a także w krytyce literackiej drugiego z tych autorów oraz współpracującego z nim Nikołaja Dobrolubowa i spadkobiercy duchowego Dmitrija Pisariewa. Scjen- tyzm i utylitaryzm są u tych autorów ściśle zespolone jako czynniki determinujące światopogląd oraz postawy etyczne zarówno pojedynczych osób, jak i całych społecz ności. W prozie socjologicznej szestidiesiatników pojawiają się również związane z pozytywizmem kryteria determinizmu, prowadzące do uznania zależności losów jednostki oraz jej charakteru od środowiska i dziedziczności. Kryteria te mają jednak drugorzędne znaczenie dla całokształtu problematyki ówczesnej literatury rosyjskiej. Nie spowodowały w niej, podobnie jak idee scjentyzmu i utylitaryzmu, przełomu po zytywistycznego. Ważnym kontekstem literatury lat 60. i 70. była krytyka literacka. Pierwsze miejsce zajął w niej Czemyszewski (1828-1889), który wprowadził zasady filozofii Feuerba cha do koncepcji literatury, wiążąc jej sens z rehabilitacją materii i zależnego od niej człowieka. W dysertacji Stosunek sztuki do rzeczywistości (Отношение искусства к действит лъности, 1860) zaatakował on sformułowaną przez Hegla koncepcję estetyki i wysuniętą przez niego definicję piękna jako przejawu idei absolutnej. Czer- nyszewski, opowiadając się za materializmem antropologicznym, wysunął tezę, iż piękno jest podstawowym atrybutem przyrody. Sztuka może jedynie odbić je w sobie jako piękno wtórne. Celem twórczości artystycznej nie może być według niego samo odtwarzanie piękna przyrody. Towarzyszyć mu powinno przedstawianie, wartościowa nie i ocena rzeczywistości zdeterminowanej społecznie, politycznie i ideologicz nie. Jako pisarz dał tego przykład w powieści Co robić, którą podporządkował idei ukształtowania „nowego człowieka”, ukierunkowanego wyłącznie na realizację uto pii socjalizmu. Czemyszewski zyskał dodatkowo rozgłos jako krytyk, który z całą determinacją wystąpił przeciw autonomii literatury, widząc jej sens w służbie ideologii i walki społecznej, co uczyniło z niego prekursora socrealizmu. Taka postawa była nade wszystko sprzeciwem wobec sztuki czystej oraz krytyki estetyzującej, któ rą uprawiali tzw. liberalni krytycy: Aleksandr Drużynin, Pawieł Annienkow, Wasilij Botkin. Nawiązując zarówno w koncepcji literatury, jak i ocenie autorów rosyjskich do Bielińskiego, Czemyszewski wysoko ocenił Puszkina, jednakże pierwszeństwo przy znał twórczości Gogola. W zbiorze artykułów Szkice gogolowskiego okresu literatury rosyjskiej (Очерки гоголевского периода русской литературы, 1855-1856) za jedy
260 ANNA^ RAŹNY
Wymienione kierunki ówczesnej krytyki literackiej nie wpłynęły w sposób decy dujący na charakter literatury, ważne są jednak ze względu na ich opiniotwórczą rolę oraz wpływ na kształtowanie ówczesnej mentalności rosyjskiej. Stosunkowo najbliższa spopularyzowanym programom krytyki była poezja, która zresztą, podobnie jak dra mat, nie odegrała większej roli w epoce realizmu. Zaznaczyły się w niej wyraźnie dwa kierunki: zaangażowania w sprawy społeczne i abstrahowania od nich. W rezultacie ukształtowały się dwa obozy twórców: „poezji obywatelskiej” i „sztuki czystej”, z których każdy przyciągał do swego grona poetów z indywidualnym programem twórczości i warsztatem artystycznym. W żadnym wypadku nie była to droga do no wych kierunków poetyckich i nowej poetyki, co także było przyczyną upodrzędnienia poezji w drugiej połowie XIX w. Nie bez znaczenia był także fakt, iż od śmierci Mi chaiła Lermontowa nie pojawił się żaden geniusz, a talenty poetyckie nie wyrastały ponad epokę. W obozie „poezji obywatelskiej” dominował program społeczno- -etyczny, który nakazywał nie tylko zaangażowanie w problemy epoki, ale również dydaktyczne podejście do nich na gruncie moralnych i historycznych ocen. Poezję w tym duchu uprawiali: Nikołaj Niekrasow (1821-1877), Michaił Michajłow (1829— -1865), Nikołaj Ogariow (1813-1877), Iwan Nikitin (1824—1861), Iwan Surikow (1841-1880). Czołowe miejsce w tej grupie zajmował Niekrasow, który zyskał sławę już w połowie lat 40., kiedy rozpoczął redagowanie „Sowriemiennika” (1847-1866) i wystąpił w dwóch almanachach szkoły naturalnej, gdzie podjął tematykę urbanistycz ną. Wkrótce potem dał się poznać jako utalentowany poeta, uprawiający lirykę intym ną, od której następnie przeszedł do problemów skrzywdzonych i poniżonych ludzi. Swe credo poetyckie zawarł w wierszu Poeta i Obywatel (Поэт и гражданин, 1856), gdzie podkreślił, iż przede wszystkim pragnie być obywatelem i służyć sztuce „dla bliźnich szczęśliwości”. Centralne miejsce w jego twórczości zajmuje tematyka chłop ska, która występuje nie tylko w wielu wierszach, ale również znanych poematach, takich jak Krobecznicy (Коробейники, 1861), Mróz - Czerwony nos (Мороз, Красный нос, 1863), Komu na Rusi dobrze się dzieje (Кому на Руси жить хорошо, 1863- -1877). Sporo uwagi poświęcił także tematyce historycznej, głównie dekabrystowskiej, z którą związany jest m.in. jego znany poemat Kobiety rosyjskie (Русские женщины, 1872). W przeciwieństwie do obozu poezji obywatelskiej w gronie poetów sztuki czystej wystąpiły spore zróżnicowania o charakterze tematycznym i warsztatowym. Na ich czoło wysunął się Afanasij Fiet (1820-1892), pozostający pod wpływem tradycji ro mantycznej poeta miłości i przyrody. Pod wpływem tej samej tradycji ukształtowała się również poezja Aleksieja Tołstoja (1817-1875), uprawiającego ponadto dramat i prozę. Liryka tego poety, przepojona również tematyką miłości i przyrody, miała - w przeciwieństwie do Fieta - wtórny charakter. Dwaj inni poeci z tego kręgu - Jaków Połonski (1819-1898) i Apołłon Grigoriew, znany także jako krytyk literacki - upra wiali głównie lirykę intymną, wsławili się natomiast jako autorzy znanych romansów poetyckich. Mniejsze znaczenie odegrał w tym gronie Lew Miej (1822-1862), któremu nie powiodła się próba ukształtowania romansu poetyckiego na zasadach sztuki ludowej. Do lat 90. również dramat zajmował drugorzędną pozycję, mimo iż w omawianym okresie powstało sporo ciekawych utworów. Pierwsze miejsce wśród ich autorów za jmował nadal Aleksandr Ostrowski, który kontynuował w swych nowych utworach krytykę ówczesnej rzeczywistości oraz upadek moralności w społeczeństwie rosyj skim. W duchu tej samej krytyki wystąpił jako autor tryptyku dramatycznego Alek-
Literatura rosyjska 1861-1917 261
sandr Suchowo-Kobylin (1817-1903), który wcześniej napisał pierwszą jego część: komedię Małżeństwo Kreczyńskiego {Свадьба Кречинского, 1856). W latach 60. stwo rzył dwie pozostałe: dramat satyryczny Sprawa {Дело, 1861) oraz tragifarsę Śmierć Tariełkina {Смерть Тарелкина, 1869), wydając je wraz z pierwszą pod wspólnym tytułem Obrazy przeszłości {Картины прошедшего, 1869). Problematykę etyczną i społeczną w kontekście historycznym podjął w swojej trylogii dramatycznej Aleksiej Tołstoj, wybierając dla niej czasy panowania trzech władców: Iwana Groźnego, Fiodo ra i Borisa Godunowa. Każdemu z nich poświęcił oddzielny dramat: Śmierć Iwana Groźnego {Смерть Ивана Грозного), Car Fiodor {Царь Фёдор Иоаннович), Саг Borys Godunow (Царь Борис), publikując je w latach 1865-1870. Poszczególne części trylogii łączy to samo kryterium oceny władców i zarazem oceny historii: jest to uni wersalne i autonomiczne, niezależne od ideologii i polityki kryterium moralności. To warzyszy mu mocno zarysowany psychologizm, który ożywia postacie i wątki histo ryczne oraz pozwala zestawiać dramaty Aleksieja Tołstoja z dramatami Czechowa. Najliczniejsze grono autorów prezentuje prozę lat 60. i 70., która przeżywa w tym okresie dynamiczny rozwój. Kierunek jej nadali w poprzednim dziesięcioleciu tacy wybitni pisarze, jak Iwan Turgieniew i Iwan Gonczarow, do których dołączyli Dosto jewski i Lew Tołstoj. Gonczarow ogłosił pod koniec lat 60. ostatnią wielką powieść, Urwisko {Обрыв, 1869), po której ograniczył swą twórczość do szkiców literackich, pamiętnikarstwa i artykułów krytycznoliterackich. Urwisko jest świadectwem zmiany stosunku Gonczarowa do kultury szlacheckiej i roli jej przedstawicieli w przemianach społecznych. Dominujący w Obłomowie krytycyzm ustępuje tutaj miejsca sympatii nie tylko dla zwolenników stopniowych reform, ale również dla konserwatyzmu szlachec kiego. Powieść Urwisko została zaliczona przez ówczesną krytykę do nurtu antynihili- stycznego z uwagi na to, że jeden z głównych jej bohaterów, wulgarny „nihilista”, Marek Wołochow, ponosi spektakularną klęskę. Tak więc, ostatnia powieść Goncza rowa nie kontynuuje Obłomowa, ale stanowi zaprzeczenie wielu zawartych w nim konkluzji. Spore znaczenie dla dynamicznego rozwoju prozy miała w tym okresie twórczość tzw. pisarzy demokratów, szestidiesiatników, uprawiających głównie opowiadanie, nowelę i szkic socjologiczny. Na czoło tej grupy pisarzy wysunęli się: Nikołaj Pomia- łowski (1835-1863), Nikołaj Uspienski (1837-1889), Wasilij Ślepców (1836-1878), Fiodor Rieszetnikow (1841-1871). Wprowadzają oni do literatury bohatera m.in. z prowincjonalnych miast powiatowych i zapadłych wsi rosyjskich - chłopów, razno- czyńców jako przedstawicieli nowej inteligencji, byłych seminarzystów, stanowiących w jej kręgach oddzielne środowisko. Tym, co najsilniej łączy szestidiesiatników jest występująca w ich utworach problematyka społeczna i obyczajowa, ujęta jako wyraz krytycznego stosunku autorów do rzeczywistości, która była im znana z autopsji. Pro blematyce tej towarzyszą zagadnienia etyczne, nie uzyskują one jednak decydującego znaczenia w utworach. W społecznych i socjologicznych zainteresowaniach szestidie siatników dominuje tematyka wiejska, a wraz z nią - chłopska. Widoczna jest m.in. w Szkicach z życia z ludu {Очерки народного быта, 1862), w powieści Rieszetnikowa o chłopach uralskich i burłakach znad Kamy - Podlipowcy {Подлиповцы, 1864), w opowiadaniach wiejskich Slepcowa oraz jego szkicach z życia ludu - Listy o Ostasz kowie {Письма об Осташкове, 1862-1863), a także w znanej powieści tego ostatnie go autora Ciężkie czasy {Трудное время, 1865), w której poddaje krytyce legendę liberalnego ziemiaństwa, skrywającą jego pazerność i chęć wyzysku. Zainteresowanie
Literatura rosyjska 1861-1917 (^) 263
ножах, 1871), w których przedstawił rewolucjonistów jako ludzi podłych, nie tylko depczących cynicznie wszelkie normy moralne, ale również niszczących Rosję. Oddzielne miejsce zajmuje Michaił Sałtykow-Szczedrin (1826-1889), wyróżniają cy się jako autor utworów będących satyrą na ówczesną rzeczywistość. Swój satyrycz ny talent ujawnił w latach 50., publikując Szkice gubernialne (Губернские очерки, 1856-1857), oskarżycielskie w tonie, oraz komedię Śmierć Pazuchina (Смерть Пазухина, 1857). Ten sam typ satyry, uderzającej w ziemian, kupców, a także urzęd ników, kontynuował w Satyrach prozą (Сатиры в прозе, 1859-1863) i Niewinnych opowieściach (Невинные рассказы, 857-1863). Apogeum jego twórczości przypada na lata 60. i 70. W tym samym czasie pisarz jednocześnie redaguje miesięcznik „Otie- czestwiennyje zapiski” (od 1866 r.), przejmując po śmierci Niekrasowa (1978) funkcję ich redaktora naczelnego. Pełni ją do 1884 r., kiedy władze zamknęły to pismo, uznając je za niebezpieczne ideowo. Na twórczość Sałtykowa-Szczedrina tego okresu składają się szkice, opowiadania i powieści społeczno-obyczajowe, zaprawione często ostrą satyrą na wady różnych warstw społecznych, m.in. związanych z prowincją rosyjską. Pisarz uderza w ich zakłamanie moralne, zacofanie, marazm duchowy. Przykładem takiej postawy pisarza wobec ówczesnej rzeczywistości są przede wszystkim: Oznaki czasu (Признаки времени, 1866-1870), Listy o prowincji (Письма о провинции, 1868-1870), Pompadurzy i pompadurzyce (Помпадуры и помпадурши, 1863-1874), Dzieje pewnego miasta (История одного города, 1869-1870), Panowie Taszkientczy- cy (Господа ташкентцы, 1869-1872), Lojalne opowieści (Благонамеренные речи, 1872-1876), Państwo Gołowlewowie (Господа Головлёвы, 1875-1880). Uderza po śród nich formą i stylem Historia pewnego miasta, w której autor łączy przejęty od Gogola typ groteski oraz tzw. realistycznej fantastyki z metaforą, a także hiperbolą i ezopowym językiem. Dzięki połączeniu tych środków pisarzowi udało się zaatako wać oficjalnie nie tylko marazm oraz zacofanie wyższych i niższych warstw społe czeństwa, ale również władzę absolutną w Rosji i jej ustrój monarchistyczny. Do czy sto satyrycznej twórczości powrócił pisarz w ostatnim okresie swej działalności lite rackiej, przypadającej na lata 80. Powstała wówczas książka Za granicą (За рубежом, 1880-1881), Listy do ciotuni (Письма к тётеньке, 1881-1882) i głośna powieść Współczesna idylla (Современная идиллия, 1877-1883), w której autor poprzez od powiednio dobrane alegorie i ezopowe aluzje ukazał zepsucie moralne wszystkich warstw społecznych i instytucji publicznych. Szczególnie ważne miejsce w dorobku Sałtykowa-Szczedrina zajmuje cykl opublikowanych w latach 80. bajek o tematyce społeczno-politycznej i obyczajowej, który uznany został za syntezę satyrycznego nurtu w twórczości tego pisarza. W ostatnich utworach Sałtykowa-Szczedrina satyra i szyderstwo ustąpiły miejsca tonom goryczy i smutku oraz motywom tragicznym, które uwidoczniły się najmocniej w przedostatnim tomie jego prozy, Drobiazgi życia (Мелочи жизни, 1886-1887). Czołowe miejsce zajmowali w tym okresie dwaj pisarze, którzy jednakowo silnie wpłynęli na rozwój literatury nie tylko rosyjskiej, ale również światowej: Fiodor Do stojewski (1821-1881) i Lew Tołstoj (1828-1910). Wczesna twórczość Dostojewskie go, którą rozpoczęła publikacja Biednych ludzi (Бедные люди, 1846) w almanachu szkoły naturalnej Petersburski zbiór (Петербургский сборник, 1846), pozostawała pod wpływami zarówno dojrzałego realizmu Gogola, jak i literatury romantycznej - od Byrona i Hoffmanna po Lermontowa. W rezultacie takiego połączenia Dostojewski mógł przedstawić w swych opowiadaniach i nowelach z lat 40. romantyczne osobowo-
ści o gorących sercach, marzycieli i postaci sobowtórów w realnym świecie „małego człowieka”, który dzięki Puszkinowi, a nade wszystko Gogolowi zajął ważne miejsce w literaturze rosyjskiej. W tym duchu powstały kolejne po Biednych ludziach utwory, m.in.: Sobowtór (Двойник, 1846), Pan Procharczyn (Господин Прохарчин, 846), Go spodyni (Хозяйка, 1847), Słabe serce (Слабое сердце, 1848), Białe noce (Белые ночи, 1848), Nietoczka Niezwanowa (Неточка Незванова, 1849). Nowy etap w życiu i twórczości pisarza wyznacza katorga i zesłanie (1849-1859), na które został skazany w procesie lewicujących pietraszewców jako członek ich kół ka. Tutaj poddaje weryfikacji swe związki z utopijno-socjalistycznym programem kółka Michaiła Butaszewicza-Pietraszewskiego i przechodzi na stronę konserwaty stów, zwracając się jednocześnie ku tradycji prawosławnej, którą uznał za fundament swego chrześcijańskiego światopoglądu i inspiracji twórczych. Podejmując na nowo twórczość literacką na początku lat 60., Dostojewski wprowadza do niej nową proble matykę i nowe wątki literackie, wybierając dla nich powieść, rzadziej opowiadanie czy nowelę. Cenne doświadczenie katorgi zamknął w powieści Wspomnienia z domu umarłych (Записки из мёртвего дома, 1860 —1862), gdzie po raz pierwszy porusza problem zła w szerokim kontekście przeżyć psychicznych zbrodniarza, a także wolno ści i odpowiedzialności. Wszystkie te zagadnienia połączy w swej dalszej twórczości z problematyką religijną, filozoficzną, aksjologiczną, a także metafizyczną. Ten bogaty obszar problematyki pisarz prezentuje w kontekście najbardziej popularnych w ówcze snej Rosji idei społecznych, politycznych, kulturowych, a nawet historycznych, któ rych nosicielami są bohaterowie uwikłani w różne intrygi, wątki fabularne, pasje i namiętności. Idee wnikają w świadomość bohaterów wraz z towarzyszącym im wy miarem - religijnym, metafizycznym, aksjologicznym - bądź historycznym, społecz nym, kulturowym. Dla wyrażenia podjętych problemów pisarz tworzy nową strukturę powieści - poli foniczną- w której bohaterowie nawiązują jako suwerenne podmioty dialog świado mości, przekształcający się w zdeterminowany historycznie spór. W dialogu tym sta nowisko samego Dostojewskiego może być określone jedynie poprzez analizę danego utworu w kontekście wypowiedzi autora zawartych w publicystyce, notatnikach, li stach, nade wszystko zaś w Dzienniku pisarza Дневник писателя, 1873-1880). W prezentowanych sporach pisarz stoi po stronie chrześcijańskich wartości religijnych, metafizycznych, filozoficznych i kulturowych, głównie tych, które są osadzone w ro syjskiej tradycji prawosławnej. Dostojewski jest bowiem jednocześnie zwolennikiem wywodzących się ze słowianofilstwa konserwatywnych koncepcji ustrojowych, spo łecznych i politycznych, formowanych na gruncie prawosławia. Pierwszym utworem o charakterze polifonicznym były Notatki z podziemia (Записки из подполья, 1864), których bohater prowadzi toczący się wokół problemów wolności dialog z samym sobą oraz ze swoimi przeciwnikami ideowym, m.in. z Czemyszewskim. Cechy powieści polifonicznej najmocniej uwydatniły się w Zbrodni i karze (Преступление и наказание, 1866), gdzie pisarz przedstawia nie tylko antynomiczne postawy bohaterów wobec wolności i odpowiedzialności za popełnione zło, ale rów nież kształtujące je odmienne rozumienie sensu istnienia. Rozumienie to jest kształto wane przez dwa typy prawdy, formułowanej przez dwa różne czynniki: abstrakcyjny rozum, którym kieruje się Raskolnikow, i wiarę, którą żyje Sonia. W dialogu ideowym, aksjologicznym i metafizycznym tych dwojga bohaterów zwycięża Sonia pomimo obciążającego ją grzechu prostytucji. Żyje ona bowiem nie tylko wobec Boga, ale rów-
266 ANNA^ RAŹNY
Niemałe znaczenie dla życia i twórczości Tołstoja miał tzw. eksperyment pedago giczny, z jakim wystąpił na początku lat 60. w swym majątku rodowym - w Jasnej Polanie. Założył tutaj szkołę dla dzieci chłopskich i zajął się ich nauczaniem, a jedno cześnie publicystyką pedagogiczną, dla której otworzył własne pismo „Jasna Polana”. Na jego łamach krytykował naukę uniwersytecką, a także inteligencję, negując jej rolę w przekształcaniu stosunków społecznych w Rosji zagwarantowaną w programie na- rodnictwa. Pisarz głosił konsekwentnie wypowiadany wcześniej pogląd, iż problemy wsi można rozwiązać na gruncie relacji etycznych między ziemiaństwem i chłop stwem. W okresie tzw. szczęśliwego piętnastolecia w życiu Tołstoja (1862-1877) po wstały najważniejsze jego utwory: Wojna i pokój (Война и мир, 1863-1869) oraz Anna Karenina (Анна Каренина, 1873-1877). Pierwszy ma charakter epopei, przed stawiającej społeczeństwo rosyjskie w okresie wojen napoleońskich oraz jego poświę cenie i patriotyzm w walce z Napoleonem w 1812 r. W koncepcjach historiozoficznych i moralnych Wojny i pokoju daje o sobie znać tzw. myśl ludowa Tołstoja - przekona nie, iż szlachta i chłopstwo, tworzące na gruncie obyczajów, tradycji i etyki jeden „lud”, stanowiły siłę zdolną ocalić Rosję w opisywanej wojnie. Anna Karenina świad czy natomiast o pogłębieniu zainteresowań pisarza problematyką moralną i jednocześnie psychologiczną. Powieść przedstawia kryzys moralny wyższych warstw społecznych, ujawniający się w rozpadzie rodziny, któremu towarzyszą negatywne postawy emocjonalne i tragiczne losy bohaterów. Pogłębienie problematyki psychologicznej i moralnej widoczne jest w późniejszych utworach Tołstoja. Na jej kształcie odbił się kryzys twórczy i duchowy, jaki przeżył pisarz pod koniec lat 70. oraz sformułowana przez niego w tym okresie doktryna etyczna, nazwana tołstoizmem. Doktryna ta sformułowana została na gruncie etyki chrześcijańskiej, z której Tołstoj przejął m.in. ideę doskonalenia etycznego oraz zasadę niesprzeciwiania się złu siłą. Jednocześnie pisarz zanegował teologię, dogmatykę i metafizykę chrześcijańską oraz poddał ostrej krytyce Cerkiew prawosławną. Redu kując chrześcijaństwo do etyki, Tołstoj wprowadził w jego obręb pierwiastek anarchi zmu, o co był wielokrotnie obwiniany. Powiązanie pewnych elementów tołstoizmu z problematyką moralną i społeczną jest widoczne m.in. w takich utworach, jak Śmierć Iwana Iljicza (Смерть Ивана Ильича, 1886) czy Zmartwychwstanie (Воскресение, 1889). Uwidoczniony wcześniej psychologizm, towarzyszący problematyce moralnej, obecny jest w każdym z utworów powstałych po kryzysie światopoglądowym. Pośród nich na czoło wybija się Sonata Kreutzerowska (Крейцерова соната, 1889) oraz dra maty: Ciemna potęga (Власть тьмы, 1886) i Żywy trup (Живой труп, 1900). Pod silnym wpływem ideałów etycznych Tołstoja pozostawał w latach 80. Leskow (1831-1894), który oprócz powieści antynihilistycznych opublikował wcześniej m.in. Urzeczonego pielgrzyma (Очарованный странник, 1873) i wiele opowiadań o lu dziach sprawiedliwych i skromnych, godnych naśladowania, pośród których wyróżnia się Anioł z pieczęcią (Запечатленный ангел, 1873), przedstawiający wysokie warto ści moralne i wrażliwość estetyczną ludzi prostych. Pod wpływem Tołstoja pisze cykl legend przepojonych ideałami etycznymi, które Leskow traktuje jako próbę „uczłowie czenia nakazów Ewangelii”. W latach 90. opublikował natomiast kilka utworów saty rycznych, ukazujących zło moralne społeczeństwa rosyjskiego. W latach 80. zaszło w literaturze wiele przemian, które świadczą o przesileniu re alizmu i poszukiwaniach nowej jego formuły. Jedną z nich stanowił naturalizm, inspi rowany darwinizmem i pomysłami literackimi Zoli. Był jednak na tyle słaby, że nie
Literatura rosyjska 1861-1917 (^) 267
przekształcił się - jak we Francji - w samodzielny kierunek literacki. Jego czołowym przedstawicielem był Piotr Boborykin (1836-1921), znany jako autor powieści Ofiara wieczorna (Жертва вечерняя, 1868), Kitaj-gorod (Китай город, 1882), Wasilij Tiorkin (Василий Тёркин, 1892). W duchu naturalizmu pisał także Dmitrij Mamin- -Sybiriak (1852-1912), nazywany rosyjskim Zolą. Jego najgłośniejsze powieści to Miliony Priwałowa (Приваловские милионы, 1883), Górskie gniazdo (Горное гнездо,
- i Złoto (Золото, 1892). Pozostali przedstawiciele naturalizmu w Rosji byli auto rami bardzo przeciętnymi, określanymi mianem „artelu lat 80.”. Inne próby przebudowy realizmu widoczne są w twórczości Władimira Korolenki (1853-1913) i Wsiewołoda Garszyna (1855-1888). Korolenko wprowadził do swej prozy elementy romantyki i fantastyki, mocno zaakcentowane w takich utworach, jak Sen Makara (Сон Макара, 1885) czy opowiadania z tzw. cyklu syberyjskiego. W Śnie Makara narodnicki wątek świątecznego snu chłopa Korolenko przekształcił w wizję wspaniałego życia w innej rzeczywistości, dzieląc w ten sposób utwór na część reali styczną i fantastyczno-baśniową. W opowiadaniach syberyjskich z lat 80.: Sokolińczyk (Соколинец, 1885), Więzienie (Тюрьма, 1886), Fiodor Bezdomny (Фиодор безприютный, 1887), Czerkies (Чепкес, 1888) wcześniejsza romantyka nabiera inne go charakteru. Stanowi ją egzotyczne środowisko, w którym pisarz osadza postacie stylizowane na romantycznych bohaterów, rozwijających motywy wolności i prezen tujących różne ideały szczęścia. Te same motywy i ideały, połączone z pierwiastkami romantyki, występują w innych opowiadaniach Korolenki z lat 80., takich m.in., jak W złym towarzystwie (В дурном обществе, 1885), Las szumi (Лес шумит, 1885). Z pierwiastków tych nie zrezygnował pisarz także w utworach o tematyce filozoficz nej, dzięki czemu nabierają one specyficznego klimatu. Przykładem takich opowiadań są: Cienie (Тени, 1889-1890), W nocy (Ночью, 1888), Z dwóch stron (С двух сторон, 1888). Niektóre utwory Korolenki bliskie są narodnickim wątkom i tematom, zwłasz cza te, które przedstawiają chłopa rosyjskiego. Jednakże różni je od prozy narodnickiej silny element psychologizmu oraz połączona z romantyką symbolika, czego przykła dem jest opowieść Ślepy muzykant (Слепой музыкант, 1889). W powstałym w latach
- drugim cyklu opowiadań syberyjskich charakterystyczne dla warsztatu Korolenki prozaika cechy uległy wzmocnieniu poprzez połączenie ich zarówno z wyrazistą sym boliką, jak i silnym liryzmem. Najbardziej reprezentatywne dla tych połączeń są: Ma- rusia (Марусина заимка, 1899), Światełka (Огоньки, 1900), Ostatni promień (Последний луч, 1901). Niektóre elementy poetyki Korolenki występują także w twórczości Wsiewołoda Garszyna (1855-1888). Należy do nich silny ton subiektywizmu i emocjonalnego na pięcia oraz skłonność do stosowania symboliki. Pierwiastki te Garszyn podporządko wał problematyce moralnej i filozoficznej, co jest szczególnie widoczne w noweli o tematyce wojennej - Cztery dni (Четыре дня, 1877), w alegorycznym opowiadaniu o dążeniu do prawdy absolutnej - Attalea princeps (Attalea princeps, 1880) czy w noweli Czerwony kwiat (Красный цветок, 1883), przedstawiającej walkę człowieka z tajemniczymi siłami zła, symbolizowanego przez tytułowy kwiat. Wiele zmian w literaturze lat 80., a następnie 90. przyniosła proza i dramat Anto niego Czechowa (1860-1904). Zaproponował on szczególny typ realizmu, nazwanego realizmem spraw najprostszych, ukazujących codzienne życie przeciętnych ludzi jako „przypadkową całość”. Jego opowiadania i nowele wolne są zarówno od presji ideowej rewolucyjnego narodnictwa, jak i wszelkiego typu „boborykizmów” prozy naturali-
Literatura rosyjska 1861-1917 (^) 269
przed nimi problemów, Czechow rysuje szczegółowo ich nastroje i stany emocjonalne, co pozwala określić wszystkie jego dramaty mianem psychologicznych. Przemiany realizmu, dokonujące się w latach 80., zakończyły się przełomem mo dernistycznym, inspirowanym nowymi wpływami filozoficznymi. Były to przede wszystkim wpływy filozofii Fryderyka Nietzschego głoszącego prowokujące tezy o „śmierci Boga” i metafizyki oraz „przewartościowanie wszystkich wartości”, skrajny naturalizm Zygmunta Freuda, nowe propozycje wolności Henri Bergsona, a także przeżywające na gruncie rosyjskim renesans platońskie i neoplatońskie koncepcje rze czywistości idealnej. Równolegle na rozwój nowej epoki oddziaływała mocno już ukształtowana rosyjska filozofia. Największe znaczenie uzyskały chrześcijańskie idee wszechjedności i Bogoczłowieczeństwa Władimira Sołowjowa oraz jego sofiologia i eschatologia. Dużą popularnością cieszyła się także filozofia Lwa Szestowa, uważa nego za preegzystencjalistę, oraz utopia kosmiczna Nikołaja Fiodorowa i jego teur- giczna koncepcja powszechnego zmartwychwstania. Te rozległe i różnorodne wpływy filozoficzne pozwoliły przezwyciężyć określane przez materializm ateistyczny i pozy tywizm z jednej strony, z drugiej zaś - przez idee narodnicke i naturalizm, oddziały wanie pierwiastków socjologiczno-społecznych i deterministyczno-historycznych na literaturę. Jednocześnie umocniły w niej pierwszorzędne znaczenie pierwiastków filo zoficznych, psychologicznych i religijno-metafizycznych. Krąg tych ostatnich wiąże się zarówno z ówczesnym renesansem religijnym w Rosji, osadzonym mocno w dok trynalnym chrześcijaństwie oraz tradycji prawosławia, jak i próbach tworzenia różnych ich odmian, głównie związanych z poszukiwaniem Boga w ramach bogostroitielstwa i bogoiskatielstwa. Równie ważne znaczenie dla literatury modernizmu miała nowa koncepcja sztuki, inspirowana estetycznymi poglądami Artura Schopenhauera, głoszącego jej autonomię i absolutną wyższość nad empiryczną rzeczywistością. Sztuka została uznana nie tylko za idealną realność, ale również sposób przeżywania świata czy wręcz formę istnienia, co niekiedy wyrażało się w takim jej kulcie, który nadawał jej charakter religii. Nato miast z uwagi na często wskazywane przez nią transcendentne sensy religijne i metafi zyczne nabrała ona charakteru specyficznego medium, kierującego jej odbiorcę ku temu, co tajemnicze i niepoznawalne. Dlatego też w literaturze modernistycznej ważną rolę pełnił symbol, sen i marzenie, motywy fantastyki, różne typy mitów. Elementem nieodłącznym poszczególnych kategorii i chwytów estetycznych był silny psycholo- gizm, zmieniający swe zabarwienie w zależności od dominujących tematów i moty wów. Szczególnie ważne stały się problemy świadomości, zwłaszcza rozdwojonej czy pogrążonej w rozpaczy, wątki eschatologiczne, motywy cierpienia i śmierci, z którymi splatała się często miłość, przedstawiana jako fatalna, demoniczna siła przynosząca udrękę i rozpacz. Wielowymiarowość i różnorodność problemów, prezentowanych w zmieniającym się kontekście, pociągnęły za sobą kontrastowość wynikającą z idei łączenia przeciwieństw. Kontrastowość ta ma charakter filozoficzny, psychologiczny, religijny. Jako programowe założenie artystyczne pozwala łączyć mistyczne uniesienia z rozpaczą, franciszkanizm z nietzscheańską pychą, nieokiełznaną zmysłowość z asce- zą i pokorą, wątki ewangeliczne z motywem szatana. Duże znaczenie dla kształtowania nowego oblicza literatury rosyjskiej miały związki z symbolizmem i pamasizmem francuskim oraz modernistyczną twórczością pisarzy skandynawskich. Przełomową rolę w wielowymiarowym i wieloznacznym buncie mo dernistycznym odegrała rozprawa Dmitrija Mierieżkowskiego (1866-1941) z 1893 r.
270 ANNA^ RAŹNY
O przyczynach upadku i nowych kierunkach we współczesnej literaturze rosyjskiej (О причинах упадка и о новых течениях в современной русской литературе), uważa na za fundamentalny manifest modernistów rosyjskich. Mierieżkowski zaatakował w nim zarówno socjologizm literatury, jak i jej dydaktyzm, utylitaryzm oraz zaangażowanie ideowe. Przede wszystkim wysunął trzy postulaty stanowiące pryncypialne zasady mo dernizmu: „treść mistyczną, symbole i poszerzenie wrażliwości estetycznej”. Jako najbardziej wyraziste zjawisko, ukształtowane według tych zasad, pojawił się już w latach 90. symbolizm. Jego początek stanowią wydane pod redakcją Walerija Briusowa (1873-1924) trzy zbiorki wierszy Symboliści rosyjscy (Русские символисты, 1894-1895), będące literacką mistyfikacją. Towarzyszyły jej wystąpie nia Akima Wołyńskiego (1863-1926), który propagował zasady nowej sztuki na ła mach czasopisma „Siewiemyj wiestnik”. Pierwsi jej zwolennicy, nazywani symboli- stami starszymi, zasady te zastosowali w poezji. Symbolizm bowiem, obejmując swym zasięgiem wszystkie rodzaje literackie, znalazł odzwierciedlenie przede wszystkim w twórczości poetyckiej. Do symbolistów starszych zaliczono, oprócz Briusowa i Mie- rieżkowskiego (w pierwszej fazie tego kierunku), m.in. Konstantego Balmonta (1867— -1942), Zinaidę Gippius (1869-1945), Fiodora Sołoguba (1863-1927). Tych samych poetów określa się mianem dekadentów, prezentowany zaś przez nich symbolizm - mianem dekadentyzmu. Przeciwstawiany jest mu symbolizm „właściwy”, uważany za „symbolizm realistyczny” bądź „realizm mistyczny”, widoczny w twórczości tzw. symbolistów młodszych: Aleksandra Błoka (1880-1921), Andrieja Biełego (1880— -1935), Wiaczesława Iwanowa (1866-1949), Siergieja Sołowjowa (1885-1941) i in. Zaistniały w obrębie symbolizmu podział wynika z odmiennej koncepcji sztuki i jej stosunku do rzeczywistości, a także odmiennego pojmowania roli poety i jego odnie sienia do tradycji. Dekadenci traktowali literaturę europejską jako wzorzec będący w opozycji do twórczości narodowej, sam symbolizm zaś jako metodę twórczą, po zwalającą wyrazić ich indywidualizm, marzycielstwo, oderwanie od życia, nastroje rozpaczy, katastroficzne przeczucia. Symboliści starsi podkreślali swą więź z rodzimą tradycją literacką, sztuce przypisywali rolę instrumentu mistycznego i profetycznego, a także poznawczego, nade wszystko w zetknięciu ze sferą niepoznawalnego. Nie ak ceptując istniejącej rzeczywistości, głosili hasło jej przebudowy na gruncie kultury, religii i filozofii. W ich przekonaniu wiąże się to z ideą przebudowy życia jako celu sztuki. Najbardziej charakterystyczne dla symbolizmu dekadenckiego są tomiki poezji Mierieżkowskiego Symbole (Символы, 1890), Gippius Wybór wierszy (Собрание стихов 1889-1903, 1904), Sołoguba Gwiazda Mair (Звезда Maup, 1904), Płomienny krąg (Пламенный круг, 1908), Balmonta Cisza (Тишина, 1898), Płonące gmachy (Горящие здания, 1900), Będziemy jako słońce (Будем как солнце, 1903). Symboliści młodsi, odrzucając pesymizm, marzycielstwo i ucieczkę od życia, zane gowali hasło „sztuk dla sztuki”. Nie podporządkowali jednak literatury ani dydakty zmowi i socjologizmowi, ani ideologii. Istniejącej rzeczywistości przeciwstawiali rze czywistość idealną, którą ujmowali w platońskim duchu jako świat idei (realiora), odnajdujący swe zniekształcone oblicze w świecie rzeczy (realia). Celem sztuki jest poznanie świata idealnego, będącego jednocześnie tajemniczym światem transcendencji. Za najpoważniejszy instrument poznania poprzez sztukę uznali symbolikę słowa i jego więzi z muzyką i malarstwem. Bardzo charakterystyczna pod tym względem była twórczość Biełego, stworzył cykl czterech poematów prozą i nadał im muzyczny tytuł Symfonia (Симфония, 1902-1908). Charakterystyczna dla symbolizmu mistycz
272 ANNA^ RAŹNY
sim Gorki (1868-1936). We wczesnej jego twórczości wybija się cykl opowiadań o rosyjskich włóczęgach - bosiakach, zdeklasowanych osobnikach o romantycznej osobowości. Charakterystyczny dla wczesnej prozy Gorkiego jest również motyw ro mantycznego buntu widoczny w jego nowelach i poematach oraz łączący się z nim konflikt między człowiekiem i cywilizacją, przedstawiony wyraziście w powieściach Foma Gordiejew (Фома Гордеев, 1899) oraz Koleje życia (Трое, 1900-1901). Typowo modernistyczny charakter ma proza Michaiła Arcybaszewa (1878-1927), w której głównie miejsce zajmuje skandalizująca powieść o skrajnym i indywidualiście i demo nicznym cyniku, Sanin (Санин, 1907). Równie silnie związana jest z modernizmem twórczość prozatorska Fiodora Sołoguba. Najbardziej znany jego utwór Mały bies (Мелкий бес, 1905) ukazuje bohatera będącego uosobieniem demonicznego zła, któ remu towarzyszą metafizyczne pierwiastki. Jako prozaik wystąpił również Mierież- kowski, tworząc głośną trylogię o charakterze historyczno-religijnym Chrystus i Anty chryst (Христос и Антихрист, 1895-1905). Podobnie Biełyj uprawiał równolegle z poezją prozę. Sławę przyniosła mu symbolistyczna powieść Petersburg (Петербург, 1913-1914), prezentująca tytułowe miast jako siedlisko demonicznego zła i przejaw „mongolizmu”, o którym pisał Solowjow. Charakterystyczne dla modernizmu ekspe rymenty artystyczne cechują twórczość Aleksieja Riemizowa (1877-1957), bliskiego Dostojewskiemu, z którym pokrewieństwo widoczne jest zwłaszcza w głośnej powie ści Siostry od krzyża (Крестовые сестры, 1910). Neorelistyczny charakter, będący połączeniem realizmu z pierwiastkami modernizmu, prezentuje twórczość Aleksandra Serafimowicza (1863-1949), Aleksieja Nikołajewicza Tołstoja (1882-1945), Michaiła Priszwina (1873-1954). Centralne miejsce w prozie tego okresu zajmuje Iwan Bunin (1870-1953), kontynuujący swą twórczość po rewolucji bolszewickiej na emigracji. Początkowo uprawiał poezję, sławę zyskał jednak jako prozaik. W pierwszym okresie jego twórczości ważne miejsce zajmowała problematyka filozoficzna. Wkrótce jednak ustąpiła ona miejsca tematom wsi i „duszy rosyjskiej”, widocznym we Wsi (Деревня,
- oraz Suchodołach (Суходол, 1912). W zbiorze Czara życia (Чаша жизни,
- pojawiła się problematyka egzystencjalna i aksjologiczna, którą pisarz łączył z obecnymi na nowo elementami filozoficznymi w dalszej swej twórczości. Związana ściśle z Czarą życia powieść Pan z San Francisco (Господин из Сан-Франииско,
- stanowiła pod tym względem kwintesencję twórczości Bunina sprzed rewolucji bolszewickiej. Jest także przykładem typowej dla modernizmu kontrastowości tema tycznej i estetycznej. Wybitnym przedstawicielem prozy modernistycznej był także Leonid Andriejew (1871-1919). Wczesna jego twórczość miała charakter realistyczny, zbliżający ją do tradycji Tołstoja i Czechowa. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. Andriejew przechodzi na pozycje neorealisty, preferując modernistyczne wątki i te maty, a także konwencje estetyczne. Dwa tematyczne kierunki dominują w jego twór czości tego okresu: filozoficzno-religijny i historyczny. Pierwszy widoczny jest m.in. w Życiu Wasyla Tebańskiego (Жизнь Василия Фивейского, 1904), Łazarzu (Елеазар, 1906), Judaszu Iskariocie (Иуда Искариот, 1907). Drugi przede wszystkim w Czer wonym śmiechu (Красный смех, 1904). Podobnie jak proza, również dramat w epoce modernizmu miał niejednolity cha rakter. W 1900 r. powstaje ostatni dramat L. Tołstoja Żywy trup, demaskujący zakła manie moralne ówczesnego społeczeństwa. Ukazują się kolejne utwory Czechowa, Trzy siostry i Wiśniowy sad. Pod dużym wpływem Czechowa wiele dramatów stworzył Gorki; są to m.in. Mieszczanie (Мещане, 1902), Na dnie (На дне, 1902), Letnicy
Literatura rosyjska 1861-1917 (^) 273
(Дачники, 1904). Typowo modernistyczny, a jednocześnie symbolistyczny charakter prezentują dramaty Andrejewa: Życie człowieka (Жизнь человека, 1907), Car - głód (Царь-голод, 1908), Czarne maski (Чёрные маски, 1908). Tradycję antyczną wpro wadził natomiast do dramatu modernistycznego W. Iwanow, tworząc m.in. tragedię Tantal (Тантал, 1905). Duży wpływ na ukształtowanie dramatu modernistycznego wywarł Błok, tworząc liryczne dramaty na temat konfliktu między ideałem i przyziem ną rzeczywistością oraz towarzyszącego mu rozdwojenia wewnętrznego człowieka. Są to oprócz Budy jarmarcznej, Król na placu (Король на площади, 1907), Nieznajoma (Незнакомка, 1907). Modernistyczny charakter ma również dramat Błoka o tematyce średniowiecznej, Róża i krzyż (Роза и крест, 1913). U schyłku pierwszego dziesięciolecia dało się zauważyć przesilenie symbolizmu, widoczne przede wszystkim w poezji. Pojawiły się akcenty neopamasizmu, który do magał się klarowności w poezji i wystąpił zarówno przeciwko dekadentyzmowi, jak i symbolizmowi. Istotne znaczenie zyskały dwie tendencje, które pojawiają się jako nowe zjawiska w modernizmie: akmeizm i futuryzm. Akmeizm został wypracowany przez młodych autorów z grupy „Cech poetów”, powstałej w 1911 r. Krytykując sym bolizm, uznawali oni jego osiągnięcia w zakresie poetyki, nie akceptowali natomiast podejścia do samej poezji i jej odniesienia do świata. Teoretyk akmeizmu i zarazem wybitny akmeistyczny poeta, Nikołaj Gumilow (1886-1921), obwiniał symbolistów o to, że dążąc do przedstawienia w poezji sfery niepoznawalnej i niewyrażalnej, ingerowali w istotę tego, co tajemnicze i z natury swej transcendentne, a więc niewyrażalne. Akmeiści nie odrzucali tej sfery ani też jej wpły wu na świat człowieka, ale rezygnowali z prób jej wyjaśniania i przedstawiana. We dług nich istotą poezji w jej relacjach z wielowymiarowym światem jest samoograni- czanie, które wyraża się poprzez sens słowa i jego formę. Logikę i precyzję słowa wy nieśli ponad programową dla symbolizmu jego wieloznaczność i sztuczną niejasność. Odcięli się od eksperymentów językowych zarówno symbolistów, jak i futurystów. Uważali, że precyzja słowa czyni oddawaną przez nie rzeczywistość bardziej realną. Na podstawowe założenie tego nurtu wskazuje sama jego nazwa, zaproponowana przez Gumilowa. Pochodzi od greckiego słowa акте, oznaczającego „najwyższy stopień”, „punkt szczytowy” doskonalenia słowa i warsztatu poetyckiego. Program akmeizmu przyciągnął najwybitniejszych młodych twórców, z których większość poszła później własną drogą. Do grupy tej oprócz Gumilowa należeli: Gie- orgij Iwanow (1894-1958), Gieorgij Adamowicz (1894-1972), Siergiej Gorodiecki (1884-1967), Michaił Zienkiewicz (1891-1973), Władimir Narbut (1888-1938), Anna Achmatowa (1889-1966), Osip Mandelsztam (1891-1938). Najmocniej związany z akmeizmem był mąż Anny Achmatowej, Gumilow, który został rozstrzelany w okresie czerwonego terroru. Wczesna jego twórczość nosi jeszcze ślady symboli zmu, zasady akmeizmu natomiast widoczne są w przedrewolucyjnych zbiorach jego wierszy, w których dają się zauważyć również związki z pamasizmem: Obce niebo (Чужое небо, 1912), Kołczan (Колчан, 1916). Podejście akmeizmu do sfery uczuć i emocji prezentuje najdobitniej poezja Achmatowej, która intymne zwierzenia osa dziła w codzienności, opisywanej w formie dialogu i pełnej kolokwializmów. Taki ton dominuje w trzech przedrewolucyjnych tomikach poetki: Wieczór (Вечер, 1912), Ró żaniec (Четки, 1914), Białe stado (Ee.ws стая, 1917), oraz w poemacie Nad samym morzem (У самого моря, 1915). Z tym nurtem poezji, odrzucającym symbolizm, związana była również wczesna twórczość Osipa Mandelsztama, twórcy akmeistycz-
Literatura rosyjska 1861-1917 (^) 275
BIBLIOGRAFIA
- M. Cymborska-Leboda, Dramat pod znakiem Dionizosa, Lublin 1993.
- Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1976.
- Historia literatury rosyjskiej XXwieku, red. A. Drawicz, Warszawa 1997.
- История русской литературы в четырёх томах, т. 2, 3, Ленинград 1981, 1982.
- J. Kapuścik, Leonid Andriejew. Wymiar światopoglądowy twórczości, Kraków 1989.
- L. Liburska, Mroczny świat Suchowo-Kobylina, Kraków 1990.
- A. Raźny, Fiodor Dostojewski. Filozofia człowieka a problemy poetyki, Kraków 1988.
- Русская литература рубежа веков (1890-е-начало 1920-х годов), ред. Н.А. Богомолов и др., ИМЛИ РАН, Москва 2000.
- J. Smaga, Dekadentyzm w Rosji, Kraków 1981.
- Ze studiów nad literaturą rosyjską XIX i XX wieku, red. M. Cymborska-Leboda, Z. Maciejewski, t. II, Lublin 1997.
