Pobierz Literatura Sowizdrzalska i więcej Notatki w PDF z Filologia polska tylko na Docsity!
Literatura sowizdrzalska
Nazwa : od imienia sowizdrzała bohatera polskiej wersji niemieckiego zbioru opowiadań o Eulenspiegrze (mam nadzieję, że dobrze odmieniłam). Miał charakter radosny, a czasem nawet drastyczny ( Eulenspiegel w przetłumaczeniu będącym indywidualną interpretacją: „patrzący jak sowa”). „stary” Sowizdrzał – wesołek, spryciarz, łotr; ośmieszał możnych i uczonych, wykpiwał autorytety feudalne oraz kościelne, śmieszny i plugawy, uważany był powszechnie za patrona frantów i łotrzyków. Jako swoisty patron literatów plebejskich stał się Nowym Sowizdrzałem Ramy chronologiczne i terytorialne literatury sowizdrzalskiej:
- Przełom XVI i XVII wieku a. ostatnie lata XVI wieku do połowy XVII wieku, choć jeszcze w XVIII drukowano twórczość sowizdrzalską b. w połowie XVI wieku był popularny utwór niemiecki, w XVII wieku powstała spolszczona wersja pt. Sowiźrzał krotofilny i śmieszny. Urodzenie, żywot, postępki i doskonale jego dziwienie […] c. według Hernasa -> od wczesnego do dojrzałego baroku; według Pelca -> od okresu Condominium trzech stylów po wczesną fazę, koniec od I fazy dojrzałego baroku
- Działanie: Małopolska, głównie Kraków i jego okolice a. Rozwój szkolnictwa parafialnego, wiejskich bakałarzy zastępowały kolegia jezuickie; b. Członkami grupy sowizdrzalskiej byli m. in. studenci Akademii Krakowskiej i. Akademia Krakowska – szkoła główna dla inteligencji plebejskiej, głównie uczyli się tam przybysze z różnych zakątków Rzeczpospolitej (chętnie zostawali w Krakowie), Rozsiani rybałci i żacy rozprzestrzeniali literaturę sowizdrzalską. Środowisko sowizdrzalskie: dla nich ważna była postać Sowizdrzała (on jako wzór postaw plebejsko – rybałtowskich, bohater plebejskiej humorystyki; on jako Nowy Sowizdrzał); cyganeria sowizdrzalska. ukrywali swoje prawdziwe nazwiska i nadawali sobie komiczne i znaczące pseudonimy, np. Jan z Wychylówki, Radopatrzek Gładkotwarski, Tymoteusz Moczygębski, Niebyliński de Niedopytanów. wywodzili się ze środowiska ówczesnych nauczycieli i „rektorów” szkółek parafialnych wiejskich i miejskich, wędrujących poszukując m. in. chleba; byli wśród nich studenci Akademii Krakowskiej, którzy rzucili studia, bakałarze z tytułami magistrów (nadawane głównie z uznaniem i szacunkiem, ale czasem i z ironią), sekretarze, pisarczykowie miejscy i szlacheccy, służba kościelna i szkolna; środowisko rybałtowskie, (plebejscy literaci);
byli blisko środowisk chłopskich i plebejskich, służb dworskich, a nawet ludzi poza marginesem społecznym – hultajów i żebraków; byli to ludzie na granicy stanów, na marginesie wolności, ale i też nędzy (część cudem uratowała się od pańszczyzny) na swój sposób żyli poza obrębem systemu feudalnego; sytuacja materialna (bardzo marna) + umiłowanie wolności i niezależności osobistej (często równało się to z nędzą); możliwość przenoszenia się wiązała się z nadziejami na lepszą przyszłość (ucieczka przed pańszczyzną); filozofia „lekkiego chleba” – byli niechętni do ciężkiej pracy i większego, i poważniejszego wysiłku, mieli skłonność do szukania lekkiego chleba i łatwego zatrudnienia (wykształcenie dawało rybałtom furtkę do urzeczywistnienia zasady: „jak zarobić, aby się nie narobić”); Byli skorzy do bijatyk i zabawy, chętni do robienia złośliwych kawałów; do panującego porządku odnosili się krytycznie i z całkowitą dezaprobatą, sprzeciwem, w tej literaturze szukali zemsty za krzywdy, jakie odnieśli, i beznadziejność losu. Mieli w sobie zawód wobec świata i niezaspokojone ambicje; Mieli negatywny stosunek do świata opartego na systemie feudalnym, do panujących obyczajów i przywilejów, moralności i praw, a także brak perspektyw na zmianę sytuacji życiowej i społecznej w czasie narastającego kryzysu, nie potrafili znaleźć sobie miejsca; Brak stabilizacji na różnych płaszczyznach, niepewna sytuacja życiowa → (to kreowało) postawy ideowe, charakter twórczości sowizdrzalskiej, prowokacyjna amoralność, duża niechęć wobec zasad moralnych i nakazów postępowania. Charakterystyka i program literatury sowizdrzalskiej: piśmiennictwo popularne, jarmarczne, straganowe; była całkowicie drukowana; literatura demokratyczna i ludowa (ale nie chłopska). nurt opozycyjny do literatury warstw panujących, ustabilizowanych i bogatych; charakter regionalny; nie mylić z całym nurtem mieszczańskim! anonimowość lub pseudonimy → pseudonimy były rodzajem żartu, parodią podpisywania się imieniem i nazwiskiem (tak, jak to robili twórcy kultury “oficjalnej”; żart poprzez ich szczególną formę; powtarzały się; anonimowość → zintegrowanie całej społeczności ludowej, zacieranie się granic pomiędzy autorem a odbiorcą, nieujawnione imię i nazwisko twórcy jako jeden z elementów zabawy; dostarczała odbiorcom rozrywkę (nie moralizowała); brak hamulców i rygorów – równoczesny wyraz słabości i siły błaznowania;
absurdalność świata i panującego porządku ← obserwacja sprzeczności pomiędzy wygłaszanymi ideałami a rzeczywistością o ośmieszenie (prowokacyjne) mitów i ideałów kultury „oficjalnej”, zarówno szlacheckiej i kościelnej (prowokacyjne tłumaczenie i interpretowanie Pisma Świętego ), jak i mieszczańskiej, dystans do świata feudalnego (rybałci), który prowadził do przedstawiania za pomocą groteski relacji międzyludzkich i praw nimi rządzących; o parodia pojęć etycznych i estetycznych, drwina z poetyki i ideologii, złośliwie degradowanie świata wartości społecznych, politycznych, moralnych i obyczajowych; o krytyka kultu tradycji, „mitu ziemiańskiej szczęśliwości”, feudalnej mitologii (utrwalania wyższości stanu szlacheckiego pod względem społecznym, politycznym i materialnym), krytyka ideałów rycerskich; o demaskacja pojęcia cnoty, ukazywanie swojego położenia względem ówczesnego systemu politycznego, społecznego i moralnego; o drwina z nauk moralistów (stosowanie parodii) – odwracanie sensu morału, ośmieszenie dydaktyzmu (poniekąd), posługiwanie się absurdem, groteską, śmiesznością, deheroizacja zawodu żołnierza; o problem wolności osobistej, brak perspektyw, problemy życia codziennego, pisanie o nędzy, niedostatkach o propagowanie „świata na opak” - pochwała tego, co warstwa szlachecka uznawała za niemoralne i niegodne (poniekąd), krytyka wszystkiego, co szlachta uważała, za cenne ważne i istotne. „ W świecie, w którym rzeczywistość została uznana za absurdalną, absurd stał się rzeczywistością literacką.” świat na opak – świat humorystyczny, pełny facecji, absurdów, nonsensu i dziwności; wszystko w nim kłóci się ze zdrowym rozsądkiem, normami obyczajowymi i moralnymi, i prawnymi; wywrócony naturalny porządek rzeczy i wyzwolenie wyobraźni, wszystko to, co jest niemożliwe, staje się możliwe do zrealizowania; świat bajki i fantazji, korzystanie z groteski. Gatunki uprawiane przez sowizdrzałów i sposób ich realizowania: psalmy sowizdrzalskie (pomieszczone m. in. w zbiorach „fraszek”)→ humorystyczne i prowokacyjne, odwrotność psalmów Dawidowych; dialogi – np. Wyprawa plebańska (anonimowy tekst); antypanegiryki sowizdrzalskie – konstruowane na wzór panegiryków (np. Wiersz żałosny na śmierć Matysa Odludka ; Matys Odludek był twórcą sowizdrzalskim, nie bohaterem ani szlachcicem);
kalendarze sowizdrzalskie – utwory o charakterze satyrycznym i humorystycznym, ośmieszające przepowiednie kalendarzowe, przepełnione złośliwymi aluzjami do ówczesnej rzeczywistości społecznej oraz sytuacją środowiska plebejskiego, „poważne” przepowiednie dotyczące spraw najzwyklejszych; statuty, listy, facecje, recepty, minucje, konstytucje, uniwersały, sejmy, synody, peregrynacje, także kazania czy modlitwy. Mówiąc o literaturze sowizdrzalskiej, należy raczej stosować termin „antygatunki”. Sowizdrzałowie korzystali z gatunków uprawianych przez wyżej urodzonych twórców, lecz zmieniali ich treść i funkcję. Jednym z ich celów było ośmieszenie wszystkich wartości cenionych przez szlachtę; realizowali ideę „świata na opak”. Tak też więc gatunki, które stosowali, stały się „antygatunkami” poprzez śmieszność, kpinę, drwinę czy żart. Główni autorzy nurtu sowizdrzalskiego oraz tytuły ich dzieł – w nawiasach rok wydania. (nie wiem, na ile to ważne, ale na wszelki wypadek dodaję) Jan z Kijan: o Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał (pierwodruk – ok. 1596; w 1614r. wydane jako Sowiźrzał nowy abo raczej Nowyźrzał) o Fraszki Sowirzała nowego ( 1614), o Fraszki nowe Sowiźrzałowe (1615). Jan Dzwonowski: jego „pisma”: o Sejmu domowego [walnego] artykułów sześć (1608); w późniejszych wydaniach był drukowany jako Sejm albo Konstytucje domowe , o Statut [..] to jest Artykuły prawne, jako sądzić łotry i kuglarze jawne (ok. 1611), o Niepospolite ruszenie abo Gęsia wojna (1621). Jan z Wychylówki: Kiermasz wieśniacki (ok. 1613–1615), Januarius Sowizralius (nie jest wiadome, kim on był): o Peregrynacja dziadowska (1612), o Sejm białogłowski (przed 1617), o Peregrynacja Maćkowska (po 1615), Sejm piekelny (po 1615) – drukowane potem razem w Peregrynacją dziadowską Dowody na poczytność tekstów sowizdrzalskich.
- Wyprawa plebańska została wydrukowana 8 razy, Albertus z wojny – 5 razy; Nędza z Biedą z Polski precz idą – 7 razy; kilkakrotnie drukowano Nowego Sowiźrzałą i „fraszki” (jak podaje autor, cyfry te są przybliżone) -> ogromna ich liczba w bardzo krótkim czasie 1. duża popularność postaci Albertusa W okresie staropolskim: częste wznowienia pewnych utworów, powstawanie przeróbek; wykorzystywanie utworów sowizdrzalskich, ich bohaterów do
Wyposażenie Albertusa na wojnę (jest kupowane u wendetarza [tandeciarza] oraz handlarza końmi, a także Pleban daje prowiant) – groteska, parodia; mit szlachecki vs. rzeczywistość : a. U tandeciarza: i. Drewniane, zużyte, obite blachą siodło – bo na tych siodłach wygrywali przodkowie; ii. Drewniane strzemiona – bo malowane (walory estetyczne); iii. Stary, zardzewiały, wyszczerbiony miecz – aby mógł go wziąć w dwie ręce („Świętaż to, gdy dwie ręce pomagają sobie”), bardzo ciężki, był używany w walkach; iv. Złamane ostrogi bez bolców – nie zrani konia; v. Kij z drewnianą kulą – jako maczuga; vi. Zniszczony popręg; vii. Stare buty; viii. Tania, niedobra zbroja na wojnę, którą można ukryć pod suknią klechy (pod giermakiem)
- munsztuk (żelazo do pyska + cugle) – są trochę popsute, ale cugle zmieni się na drut
- kuszka (drewniana pochwa na osełkę kosiarską) zamiast toku (rurkowata podstawka, do której wkłada się kopię) b. U handlarza końmi kupuje konia: i. Jest niski, stateczny, gruby i mierny – odzwierciedlenie światopoglądu Plebana, modelu życia szlachcica -> mierność, stateczność, doświadczenie ii. Argumentuje m. in. podając przykład konia Aleksandra Wielkiego, Bucefała iii. Uważa, że lepszy będzie stary koń, bo jest doświadczony, a młodego trzeba by było uczyć c. prowiant – kompletnie nieprzydatny, nieodpowiedni dla żołnierza idącego na wojnę : m. in. garnek z kapustą, litr grochu, pięć bochenków chleba, słonina (do smarowania zbroi czy miecza, także na gojenie raz) czy też ser. Dostaje także trochę pieniędzy dla siebie i dla konia (bo o to prosił) Rady, których udziela mu Pleban -> wykpienie zjazdu łęczyckiego (jego postanowień) ; a. dużo się modlić; b. dążyć do zgody, gdy wróg „poda rękę”; c. ma nie narażać życia, jeśli nie jest to konieczne; d. ma być tak długo, dopóki wystarczy mu jedzenia i pieniędzy; e. ma nie kraść; f. jeśli nie będzie miał wypłaconego zależnego, to może wrócić do domu; g. zaleca jednak, że jeżeli na polu bitwy będzie miał okazję się wykazać męstwem (jeżeli padnie na jego skrzydo), to żeby wykorzystał okazję. (instrukcja – strzelić kulą w przeciwnika, zrzucić go z konia i później dobić go, odcinając głowę). Rady nie są przydatne, można powiedzieć, że są przeciwstawne do ideału rycerza.
Rady Plebana wynikają z obrony życia ludzkiego, życia nieszlachetnie urodzonych, pochwała tchórzostwa i ucieczki, odrzucenie zmitologizowanej w literaturze szlacheckiej i kościelnej – odwagi rycerskiej. Porady wynikają z praktyki duszpasterskiej Charakterystyka Albertusa nauczyciel szkółki parafialnej, pomocnik w sprawach kościelnych; według Plebana będzie dobrym żołnierzem, prawym rycerzem; uważa, że jego wzrost wystarczy i że jest odpowiednio mężny, bo posługuje w kościele i ma siłę dzwonić dzwonem na nabożeństwa; nie podchodzi poważnie do służby rycerskiej, mówi, że chciałby spróbować pójść do wojska, bo mu się znudziło życie na plebani; wygląd → chodzi w „lichym” odzieniu, nie dba o wygląd; proponuje zakupy u tandeciarza; jest lekkomyślny, nierozważny – nie chce prawdziwej, dobrej zbroi, a coś lżejszego; boi się, że ktoś będzie go wytykał palcem; rozpoznaje wiek konia po ilości zębów (w rzeczywistości rozpoznaje się po ich stanie) chce wrócić do domu, gdy zazna jakiegoś obrażenia; nie ma wielkich wymagań w stosunku do życia; leniwy, łatwowierny; lubił dobrze popić piwa i pojeść „dba o swoją skórę” Ubogi – jest do tego przyzwyczajony; Brak doświadczenia wojskowego – w bitwie pod Byczyną tylko czyścił konie. Wizerunek Albertusa vs wzorzec „prawego rycerza” a. Ideał rycerski – męstwo, umiarkowanie, cnota, odwaga, poświęcenie, odpowiedzialność, osiągnięcie chwały poprzez śmierć na polu bitwy b. Albertus – całkowite przeciwieństwo żołnierza; brak wiedzy wojskowej, parodia „rycerza” plebańskiego, pospolitaka i żołnierza, nie posiada honoru, nie dba o swój ekwipunek, „leci po kosztach”, nie traktuje służby rycerskiej poważnie, chce uciec z pola bitwy, gdy zazna jakiegoś obrażenia. Nie jest honorowy. Albertus jest karykaturą ideału rycerskiego ; dzięki takiemu zabiegowi autor zdegradował i skompromitował mit rycerski (poprzez osobę Albertusa i jego zachowanie) oraz zdeheroizował (poprzez uwydatnienie cech śmiesznych i niegodnych). Moralność Albertusa + doświadczenie Albertusa + ekwipunek = antywzór
Do czytelnika paskudnika:
określenie czytelnika „paskudnikiem” → zerwanie z konwencją literatury oficjalnej, w której starano się zyskać przychylność czytelnika, stosując wobec niego rozmaite określenia urodzili się na granicy stanów; pochodzą ze środowiska plebejskiego;
w tym wierszu Jan Kochanowski jako przedstawiciel twórców poczytnych przez wyższe warstwy społeczne; Poczucie żalu, świadomości niedocenienia; Nigdy nie będą docenieni jak twórcy wyżej urodzeni, ich twórczość czytają tylko osoby z niższych warstw, sowizdrzałowie znajdują się na granicy warstw społecznych; są pogardzani nawet przez damy; Nigdy nie osiągną rangi szanowanych poetów; mają świadomość, że nigdy nie dorównają mistrzowskiej twórczości Jana Kochanowskiego; Ich twórczość nie jest odpowiednio traktowana poważnie; traktowana jest zbytecznie i „na chwilę”. Podmiot sam też przyznaje, że sowizdrzałowie nie piszą trwałej literatury (przeciwieństwo do J.K.: „Ty nigdy nie umierasz, zawżdy jesteś z nami” [motyw non omnis moriar]); Dodatkowe info + definicje pewnych pojęć: Albertusy – w literaturze sowizdrzalskiej seria utworów, które łączyła postać Albertusa z Wyprawy plebańskiej lub postacie wzorowane na Albertusie (naiwny bohater, który zostaje wysłany na wojnę). Były także albertusy kościelne czy dworskie. [więcej szczegółów dot. „albertusów” oraz przykładów literatury sowizdrzalskiej w Słowniku literatury staropolskiej pod redakcją T. Michałowskiej na str. 485 – 487] Klecha – daw. sługa kościelny, nauczyciel, organista, kantor, dzwonnik, grabarz; nazwa jest z łac. clericus – kapłan; służba kościelna w średniowieczu składała się przeważnie z niedoszłych duchownych, którzy z różnych przyczyn nie zdobyli święceń, ale znali trochę łaciny, która była przydatna w pracy w parafii. Rybałt – artysta plebejski, średniowieczny śpiewak kościelny, średniowieczny wędrowny aktor, sztukmistrz, muzykant; uprawiał różne dziedziny sztuki (muzyka, taniec, literatura, cyrk). Posługiwał się językiem narodowym. Karnawalizacja - zawieszenie lub zakwestionowanie w dziele artystycznym praw i hierarchii istniejących w realnym życiu, dominacja ludowej kultury śmiechu; w literaturze sowizdrzalskiej wytworzenie "świata na opak" → odrzucenie praw, zwyczajów i reguł stosunków międzyludzkich,, oficjalnych hierarchii, występowanie akcentowania względności porządku i hierarchii codziennego świata, ekscentryczność, elementy bluźnierstwa, profanacji, błazenady, śmiechu, parodii, groteski, epatowanie niestosownymi obrazami, stosowanie skandalizującego języka, mieszanie przeciwieństw: wysokiego z niskim, powagi ze śmiechem, góry z dołem.
Adynata - w literaturze fabularnej: absurdalne motywy, które ukazują niemożliwe i nie do wytłumaczenia zdarzenia, sytuacje. Źródła^1
- S. Grzeszczuk: Wstęp. W: Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku. Oprac. S. Grzeszczuk. Wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1985. [niektóre momenty mogą być cytowane, przyznam się, że nie pamiętam już które, ale wolę takie info zamieścić] 2. Teksty z antologii: Wyprawa plebańska; Jan z Kijan: Do czytelnika paskudnika, Na starego Sowiźrzała. W: Idem: Nowy Sowiźrzał albo raczej Nowyźrzał; Jan z Kijan: Janowi Kochanowskiemu na jego kompozycyje. W: Idem: Fraszki Sowirzała nowego Jana z Kijan.
- Albertusy. W: B. Mazurek: Albertusy. [plik prywatny wysłany jednej z grup z historii literatury staropolskiej].
- Klecha, Rybałci, Karnawalizacja, Adynata. W: B. Mazurek: Objaśnienie niektórych terminów. [plik prywatny wysłany jednej z grup z historii literatury staropolskiej].
- S. Grzeszczuk: Literatura sowizdrzalska. W: Słownik literatury staropolskiej. Pod red. T. Michałowskiej. Wyd. 2. Wrocław 1998, s. 485-487. [całość: s. 485-494].
- Słownik języka polskiego: sjp.pl
- Słownik języka polskiego PWN: sjp.pwn.pl 1 Bibliografia nie jest poprawnie zrobiona. Zależy mi tylko na tym, aby było wiadome, z czego korzystałam.
