Literatura średniowieczna i renesansu - egzamin - Historia literatury polskiej - Część 1, Notatki z Filologia polska

Pobierz Literatura średniowieczna i renesansu - egzamin - Historia literatury polskiej - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Filologia polska tylko na Docsity! 1 LITERATURA ŚREDNIOWIECZA 1. Anonim tzw. Gall - Kronika polska 1112 – 1116 Napisana po łacinie, przez nieznanego autora, prawdopodobnie benedyktyna pochodzącego z Francji Środkowej. Powstała prawdopodobnie na zamówienie. Cele „Kroniki”: - opis dziejów Bolesława Krzywoustego (w „Kronice”: Marsowy Syn); - obejmuje okres 250 lat - napisana w duchu panegirycznym Jest to pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej. Cechy:  Staranny obraz autora (pisarz, poeta)  Samoświadomość pisanego dzieła – że jest ważne dla historii  Wyeksponowanie siebie  Przedmowy są napisane prozą  „skróty” wierszowane  składa się z III ksiąg (części)  zawiera opis zabójstwa Zbigniewa i pokutę Bolesława Krzywoustego  dokładnie opisuje bitwy z Pomorzanami. W „Kronice” brak jest dat rocznych. Napisana jest proza rytmiczną. Pierwsze wydanie „Kroniki” – Gdańsk, 1749 r. 2. Bogurodzica 1 połowa XIII Nieznany jest: - autor -miejsce powstania - data powstania Najstarsze pierwsze dwie zwrotki datuje się na drugą połowę XIII w. Jest to pieśni religijna, która jest tropem do Kyrieleison. Została utrwalona na piśmie na początku XV wieku, w 1407 r. Pieśń liczy 15 strof:  Pierwsza, najstarsza część - archaiczna, datuje się na ~XI-XIII w.w. obejmuje dwie zwrotki  Druga część, „wielkanocna” obejmuje cztery zwrotki, datuje się na ~XIV w.  Trzecia część, „pasyjna” obejmuje dziewięć zwrotek, datuje się na ~XIV-XV w.w. Pieśń zawiera przedstawienie DEESIS – Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela. 3. Wincenty zwany Kadłubkiem - Kronika polska 1190-1205 Kronika powstała na zlecenie Kazimiera Sprawiedliwego. Cechy „Kroniki”: - podzielona na 4 księgi: I, II, III - dialog prowadzony przez arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Mateusza IV – narracja zamiast dialogu. - każda księga zawiera incypit. KSIĘGA I Przedstawia pochodzenie narodu polskiego, zawiera legendy o Popielu (Pompiliuszu), o Kraku (Grakchu) i smoku, o Wandzie, o podstępie Lestka z kolcami. Kwestie dynastyczne są na dalszym planie. KSIĘGA II Opisuje dzieje od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewom i jego upadek. KSIĘGA III docsity.com 2 Opisuje dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu, okres rozbicia dzielnicowego po śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173 r. KSIĘGA IV Opisuje wstąpienie na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173 r., urywa się na wydarzeniach 1202 r. (dotyczy ustąpienia Władysława III Laskonogiego z księstwa krakowskiego). Na początku dzieła jest Prolog (wspomniane są Kordus, Alkibiades, Diogenes). „Kronika” zawiera wstawki wierszowane, jest to około 40 fragmentów poetyckich. Wśród nich wybitne – z Księgi IV na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego. 4. Chrestomatia staropolska. Teksty polskie do roku 1543:  Psałterz floriański przełom XIV / XV Psałterz Floriański powstał ok. 1399-1405. Zawiera: - zbiór psalmów - symbol wiary św. Atanazego - kilka kantyków - dwa prologi Ludolfa Saksończyka Zawiera najstarszy polski przekład psalmów. Powstał w klasztorze w Kłodzku. Był przeznaczony prawdopodobnie dla królowej Jadwigi. Charakterystyczne zwroty: Gospodnie, Gospodzin Zawiera bohemizmy i dialektyzmy środkowo-małopolskie. Znajdował się w opactwie Sankt-Florian w Austrii, stąd nazwa Floriański.  Psałterz puławski przełom XV / XVI Psałterz Puławski powstał pod koniec XV lub w pierwszej połowie XVI w. Oparty na starym prawzorze, wspólnym dla Psałterza Floriańskiego. Zawiera: - przekład psalmów i kantyków ze Starego Testamentu. - Każdy psalm opatrzony argumentem, zawierającym alegoryczny wykład psalmu. Był przeznaczony dla osoby świeckiej lub duchownego świeckiego. Jest to dzieło jednego pisarza. Od XVII wieku znajdował się w bibliotece Czartoryskich w Puławach. Napisany jest jezykiem bardziej zrozumiałym, niż Floriański.  Kazania świętokrzyskie 1 połowa XIV Zostały odnalezione w łacińskim Kodeksie z biblioteki benedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łysej Górze. Rękopis „Kazań” był pocięty na paski użyte jako zagiętki dla Kodeksu. Rękopis „Kazań” w języku polskim. Cechy charakterystyczne: - liczne skróty i skrótowce; - mocno rozbudowany system abrewiacyjny. „Kazania Świętokrzyskie” składają się z: 6 kazań na dzień: 1 – św. Michała (zachowany koniec) 2 – św. Katarzyny (zachowana całość) 3 – św. Mikołaja (zachowany początek) 4 – Bożego Narodzenia (zachowany koniec) 5 – Trzech Króli (zachowany początek i koniec) 6 – Matki Boskiej Gromnicznej (zachowany początek) Kazanie są pisane prozą, mają charakter intelektualny. Zawiera liczne archaizmy. W kazaniu na dzień. Św. Katarzyny podział grzeszników, w zależności od pogrążenia w grzechu: grzesznik siedzący, leżący, śpiący, umarły. docsity.com 5 5. Średniowieczna pieśń religijna polska Zdrów bądź, królu anielski – data powstania 1424 r. Późniejsze pieśni – bernardyńskie.  kolędy 2 połowa XV Rotuła kolędowa – 5 pieśni, datowane na 2 połowę XV w. Zstałać się rzecz wielmi dziwna – 1442 r.  pieśni pasyjne przełom XV-XVI Pieśni pasyjnie często powstawały na przełomie XV i XVI ww. w klasztorach bernardyńskich, np. z początku XV w.: „Mękę Bożą spominajmy” „Wspominając Boże słowa”  wielkanocne 2 połowa XV  maryjne przełom XV-XVI  planctus - Posłuchajcie, bracia miła lata 70. XV Posłuchajcie, bracia miła – inna nazwa – Lament świętokrzyski Pochodzi z biblioteki benedyktyńskiego klasztoru św. Krzyża na Łysej Górze. Spisany przez Andrzeja ze Słupi, przeora klasztoru. Jest to sekwencja licząca 38 wersów. Jest to plankt – monolog Matki Boskiej opłakującej śmierć Chrystusa. Ten utwór mógł się wywodzić z dramatu liturgicznego – misterium wielkopiątkowego. 6. Toć jest dziwne a nowe. Antologia literatury polskiego średniowiecza  Hymn do św. Stanisława XIV Hymn do św. Stanisława – XIV w. „Gaude mater Polonia” O cudzie poćwiartowanego św. Stanisława, ciało którego się zrosło po poćwiartowaniu; cudowny pierścień jego uzdrawia. Utwór anonimowy.  sekwencje  O św. Stanisławie 1253 Sekwencja o św. Stanisławie – autor prawdopodobnie Wincenty z Kielc. Data powstania: ok. 1253 r.  Nagrobek Zawiszy Czarnemu 1428 Zawisza Czarny z Garbowa – słynny rycerz, wzór cnót rycerskich. Zginął wałcząc z Turkami (odcięto mu głowę, ciało porzucono na pastwę zwierza i ptactwa).  teksty hagiograficzne:  Nawiedzenie Grobu przełom XIV-XV „Nawiedzenie grobu” to dramat liturgiczny, ukazuje Zmartwychwstanie Jezusa z groby; utwór opatrzono scenicznym komentarzem.  Tragedia Piotra Włostowica początek XVI Tragedia Piotra Włostowica – historia prozaiczna, napisana w klasztorze wrocławskim św. Wincentego w Polsce. Data powstania: początek XVI w. Piotr Włostowic był wojewodą Krzywoustego. Oślepiony przez Władysława II w 1145 r.  Żywot św. Wojciecha 1004 docsity.com 6 Żywot I św. Wojciecha – data powstania 998-999, Rzym, autorstwa Jana Kanapariusza. W Polsce tekst był kopiowany w XIV-XV ww. Żywot II św. Wojciecha – 1004 r., autor Brunon z Kwerfurtu.  Żywot pięciu braci 1006 Żywot pięciu braci – męczenników Benedykta, Jana, Izaaka, Mateusza i Krystyna. Napisany w 1006 r. przez Brunona. Bracia zginęli w Polsce podczas pierwszego pobytu w 1003 r., byli misjonarzami. LITERATURA RENESANSU 1. Klemens Janicki (Janicjusz) [1516-1543] - Tistium liber (Księga żalów) 1542 „Żale, elegie, epigramaty” – wydrukowane w Krakowie w 1542 r. Janicjusz pisał po łacinie. Miał mecenasów: arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, po jego śmierci – Piotra Kmitę. Wiersze i epigramaty były adresowane, dedykowane bądź zawierały aluzje do konkretnych osób. Janicjusz miał świadomość twórcy-kreatora oraz wartości swej twórczości. Poeta cierpiał na puchlinę wodną, zmarł młodo. Osiągnął wysoką sprawność poetycką w języku łacińskim, kończy i wieńczy etap poetów łacińskich, zaczyn się - dwujęzycznych. Janicjusz był pochodzenia chłopskiego, ojciec wysłał go do szkoły. Później, w roku 1540 uzyskał on tytuł „doktora stuk wyzwolonych i filozofii”. Pierwszy polski poeta i do tego niskiego pochodzenia, uhonorowany złotym wawrzynem z rąk papieża. ELEGIA I Monolog do książki, jak ma postępować, by nie zginąć w świecie. ELEGIA II O chorobie, własny portret, inwokacja do Boga i Maryi. ELEGIA III Do Piotra Kmity – prośba o przychylność mecenasa, tłumaczenie się z milczenia. Wątki starożytne: Apollo, Feb. ELEGIA IV List z Włoch, skarga na chorobę. Zaufanie do lekarzy, nadzieja powrotu z Padwy do domu. ELEGIA V – do Piotra Myszkowskiego Opisuje podróż z Włoch do Polski, jej trudy i utrapienia (w Styrii), swe nadszarpnięte chorobą zdrowie. ELEGIA VI – do Łazarza Bonamiko Podziękowanie za pomoc w Padwie, list napisany do Włoch z Krakowa. Porównanie Bonamiko do ojca. ELEGIA VII – „O sobie samym do potomności” Jest to najważniejsza elegia cyklu. W niej Janicjusz opisuje swój życiorys, drogę nauki, pierwsze sukcesy poetyckie, pisze własne EPITAFIUM na nagrobek, ukazuje własny portret przed chorobą; chwali lekarza, mimo że nie zdołał go uleczyć. ELEGIA VIII – do Jana Antonina (lekarza) Adresowana do lekarza, który był Węgrem – na zajęcie Budy przez Turków. Pochwała Chrystusa. Antropomorfizacja Budy – miasto jako kobieta. ELEGIA IX – do Seweryna Bonera Na śmierć Łaskiego. Opisane są losy Węgier i Polski, sprawa turecka, (Łaski posłużył się nimi, by odnieść zwycięstwo). Janicjusz usprawiedliwia Łaskiego, porównuje go do Ulissesa (Odyseusza). ELEGIA X – do Rafała Wargawskiego Wargawski Podróżuje do rodzinnych stron Janicjusza. Poeta prosi go o szybki powrót, ponieważ przyjaciele są jego jedyną pociechą w chorobie. Tęsknota za własną wsią, rodzinnym kątem. Matka i brat jeszcze żyją, ojciec zmarł. Epitafium dla ojca. 2. Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543: docsity.com 7 CECHY OGÓLNE: - wprowadzenie realiów antycznych do poezji; - zła znajomość polszczyzny (oprócz Krzyckiego i Janicjusza); - większość poetów polsko-łacińskich pisała wyłącznie po łacinie; - była to poezja wydarzeń aktualnych, zarówno wagi państwowej, jak i osobistych doznań, dawała ona prawdziwy obraz epoki, opisywała konkrety. - charakterystyczny dla niej były panegiryzm oraz samowychwalanie;  Filip Kallimach 1471 Filip Buonaccorsi – Kallimach – Włoch, członek akademii Rzymskiej. Uciekła z Rzymu do Polski (konflikt z papieżem). Miał w Polsce kochankę – Fanię, do niej pisał wiersze. Do Polski przybył w roku 1470. Pisał wiersze ku czci arcybiskupa Grzegorza, który uratował go przed wydaniem papieżowi Pawłowi II. Utworu: np. o pocałunkach Fanii. Nowa kochanka w Krakowie – Drusilla, potem Roksana – dowiadujemy się o nich z wierszy poety. Elegie i epigramaty do Fanii – 1470-1471. Cecha charakterystyczna: bardzo długie wersy, 16-17-zgłoskowe. Mecenasem poety był Grzegorz z Sanoka.  Jan z Wiślicy 1516 Jan z Wiślicy (1475~1533) Napisał poemat Bellum Prutenum („Wojna pruska”), r. 1516. w poemacie najważniejszy jest opis bitwy grunwaldzkiej. Epigram na zawistnego – drugie dziełko, krótkie, zawistny to Zoil.  Mikołaj Hussowski 1523 Mikołaj Hussowski (~1475-85-1533) Napisał Pieśń o żubrze (1523 r.). zamówiony dla papieża Leona X poemat o egzotycznym zwierzęciu, zawiera opisy żubra, litewskich pejzaży, scen myśliwskich, wzmianki o księciu Witoldzie i ludzie litewskim.  Andrzej Krzycki początek XVI Andrzej Krzycki (1482-1537) Miał szlacheckie pochodzenie (jako nieomal jedyny z poetów (polsko-łacińskich) na przełomie XV i XVI ww.) Pisał panegiryki – dla Barbary Zaploy, Bony Sforzy – żon Augusta Zygmunta; oraz złośliwe pamflety na dworzan i swych przeciwników, paszkwile, nawet erotyki. Wiersze jego umieszczone są w królewskiej kaplicy na Wawelu.  Jan Dantyszek 1517 Jan Dantyszek (1485-1548) Dyplomata, dostojnik kościelny. W 1510 r. wydał zbiór „Sen o różności Cnoty i Fortuny”. Pisał moralizatorsko. Na uwagę zasługują dwa utwory Dantyszka: 1) Elegia amatoria (Ad Grineam) – 1517 r. O “Twardych kolejach żywota nieszczęsnych kochanków”. Utwór zawiera aluzje do postaci mitologicznych: Amora, Apollina, Achillesa, a zarazem wzmianki o zdarzeniach i faktach rzeczywistych, pozwalających zidentyfikować autora. 2) Życie Jana von Höfen Dasntyszka – utwór napisany pod koniec życia, zamyka twórczość, zawiera przestrogi przed światem wielkiej polityki, przed intrygami. Perspektywa zbawienia i nadzieja na miłosierdzie Boskie. Ostatnie dzieło – zbiór hymnów kościelnych – w 1532 r. Dantyszek został biskupem. W epigramatach jest sporo wzmianek o Janusie dwulikim. docsity.com