Pobierz Lokalizacja biznesu - Notatki - Zarządzanie i więcej Notatki w PDF z Ekonomia i zarządzanie biznesem tylko na Docsity!
SPIS TREŚCI
I. UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU
- Ogólna charakterystyka uwarunkowań .................................................................. 3
- Decyzje lokalizacyjne .................................................................................................... 8 II. CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ........................................................... 12
- Baza surowcowa ....................................................................................................... ..... 13
- Baza energetyczna ....................................................................................................... .. 17
- Rynek zbytu ....................................................................................................... ............... l 8
- Transport ....................................................................................................... ..................... 25 5. Zagospodarowanie infrastrukturalne ........................................................................ 27
- Siła robocza ....................................................................................................... ................ 30
- Pozostałe czynniki lokalizacji ...................................................................................... 33
- Korzyści aglomeracji ..................................................................................................... 36
I. UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU
1. Ogólna charakterystyka uwarunkowań
Na lokalizację przemysłu i zmiany zachodzące w tym zakresie oddziałuje splot uwarunkowań. Można wśród nich wyróżnić:
- zróżnicowanie walorów przestrzeni i ich zmiany,
- postęp naukowo – techniczny,
- organizacja przemysłu,
- polityka państwa,
- ochrona środowiska. Na zróżnicowanie walorów przestrzeni wywierających wpływ na lokalizację przemysłu składają się historycznie ukształtowane różnice w poziomie zagospodarowania poszczególnych regionów oraz zróżnicowanie
środowiska naturalnego. Pierwsze z nich przejawiają się w odmienności struktury i poziomu rozwoju gospodarki regionów. W jednych dominującą rolę odgrywa rolnictwo w innych przemysł, w jeszcze innych przemysł i usługi. W ślad za tym mamy do czynienia z różnym stopniem urbanizacji i koncentracji przestrzennej miast, a także ludności w tym kadr wykwalifikowanych. Poziom i struktura gospodarki wywierają także wpływ na wielkość lokalnych i regionalnych rynków zbytu, na stopień wyposażenia poszczególnych terenów w infrastrukturę itd. Wszystkie te elementy oddziałują silnie na większą lub mniejszą opłacalność rozwoju przemysłu w poszczególnych regionach i ośrodkach. Ponadto określony ich splot wpływa na to, że pewne dziedziny przemysłu znajdują lepsze warunki rozwoju w określonych ośrodkach niż pozostałych. Z punktu widzenia przemysłu zasadnicze znaczenie spośród różnorodnych elementów środowiska przyrodniczego ma rozmieszczenie zasobów naturalnych. Trzeba jednak zaznaczyć, że ważne jest nie tylko samo występowanie tych zasobów, ile koszty ich pozyskania oraz opłacalność ich wykorzystania. Ocena walorów naturalnych, jak i walorów wiążących się z historycznie ukształtowaną strukturą zagospodarowania poszczególnych regionów (ośrodków) jest dokonywana przez analizę czynników lokalizacji. W miarę upływu czasu i rozwoju społeczno – ekonomicznego następują zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni. Ulegają także zmianom zasoby naturalne w różnych rejonach, np. w wyniku wyczerpywania się niektórych z nich lub w wyniku nowych odkryć geologicznych. Pociąga to za sobą zmiany warunków rozwoju przemysłu, przy czym potężnym ich nośnikiem jest sam przemysł. Jego rozwój w danym regionie czy ośrodku zakłóca zastany tam stan równowagi. Absorbuje on określone elementy składowe występujące w danym terenie, przy czym dotyczy to nie tylko elementów materialnych i siły roboczej, lecz także różnych instytucji. W zależności od wielkości zasobów poszczególnych elementów z jednej strony oraz od struktury i skali rozwoju przemysłu z drugiej podaż i popyt na niektóre z nich się równoważą lub pozostają jeszcze pewne rezerwy, inne natomiast stają się deficytowymi, a więc ujemnie oddziałującymi na przemysł. Niedobór części z nich jest likwidowany poprzez dostosowywanie się zagospodarowania danego terenu do potrzeb rozwijającego się przemysłu, między przemysłem, a zagospodarowaniem przestrzeni istnieją bowiem sprzężenia zwrotne. Jednak nic wszystkie dysproporcje mogą być w ten sposób likwidowane, w związku z czym wymagają od przemysłu odpowiedniej ich adaptacji. Problemy te są złożone, ponieważ zmiany zachodzące w przestrzeni następują nie tylko pod bezpośrednim oddziaływaniem przemysłu, lecz także pod wpływem całokształtu rozwoju społeczno – ekonomicznego, wskutek wdrażania osiągnięć naukowo – technicznych, dzięki odkryciom geologicznym. Równocześnie dostosowywanie się przemysłu do tych zmian, spowodowanych choćby tylko przez sam przemysł, wymaga uwzględnienia przeobrażeń zachodzących nie tylko w danym ośrodku czy
udziałem myśli technicznej sprawiły, iż udział małych przedsiębiorstw wzrósł. Spełniają one ważną rolę zarówno jako dostawcy wyrobów (części, zespołów) w ramach kooperacji, jak też jako dostawcy dóbr finalnych. Znaczny wpływ na to wywarła także zaostrzająca się konkurencja na rynku; małe przedsiębiorstwa są w stanie szybciej reagować na zmiany w popycie niż duże. Postępująca specjalizacja produkcji, zwłaszcza specjalizacja technologiczna według detali oraz zaostrzająca się konkurencja sprawiają, że wzrasta znaczenie powiązań i współpracy między firmami. Bez sprawnego ich współdziałania efektywność produkcji ulega zmniejszeniu. Jest to jednym z motorów tworzenia wielozakładowych organizacji. Mogą one przybierać różne formy. Jedną z nich jest np. powstanie wielozakładowych firm, w tym także o zasiągu międzynarodowym. Sprzyja to wprowadzaniu postępu w technice i technologii wytwarzania, we wdrażaniu produkcji nowych wyrobów i doskonaleniu dotychczas wytwarzanych. Koncentracja zarządzania i środków ułatwia dostosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo i poszczególne jego zakłady zlokalizowane często w różnych rejonach kraju a nawet poza jego granicami. We współczesnym świecie na lokalizację przemysłu znaczny wpływ wywiera polityka prowadzona w tym zakresie przez poszczególne państwa. W wielu krajach o wyższym poziomic rozwoju ekonomicznego jednym z założeń tej polityki jest aktywizacja regionów słabo gospodarczo rozwiniętych lub zagrożonych regresem w wyniku zmian zachodzących w strukturach gospodarki kraju. Cele tej polityki w zależności od konkretnych sytuacji występujących krajach mogą być różne. Głównie jednak ma ona związek z zagadnieniami socjalnymi, a więc bezrobociem utrzymującym się nawet w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, a także z niższymi przeciętnymi dochodami ludności tam mieszkającej w stosunku do osiąganych w kraju. Jeden z kierunków działań mających na celu przyciąganie przemysłu na tego rodzaju tereny, łączy się z odpowiednią polityką finansową państwa. Polega ona np. na obniżaniu, rzadziej na zwalnianiu, na pewien czas od podatków pobieranych od firm za zlokalizowane tam zakłady przemysłowe, na sprzedaży działek budowlanych, w tym nierzadko już odpowiednio uzbrojonych, po niższych cenach niż na innych terenach. Kolejnym kierunkiem tej polityki jest udzielanie kredytów przy mniejszym ich oprocentowaniu, a także priorytetowe traktowanie tych inwestycji i zapewnienie im pierwszeństwa w udzieleniu im kredytów. Względnie powszechnymi rozwiązaniami, mającymi pobudzi rozwój przemysłu na obszarach opóźnionych w rozwoju, są bezpośrednie inwestycje państwa w zakresie, poprawy ich wyposażenia w infrastruktur techniczną. Wynika to m.in. stąd, że odgrywa ono dużą rolę jako czynnik lokalizacji przemysłu. Ponieważ jednak jednocześnie koszty jej budowy są wysokie, słabe zagospodarowanie infrastrukturalne danych terenów jest czynnikiem hamującym uprzemysłowienie.
W niektórych krajach rząd przeznacza również pewne środki na przyspieszenie tam rozwoju infrastruktury społecznej. Dotyczy to np. szkolnictwa w celu wzrostu zasobu wykwalifikowanych kadr. Do miast mających nosi cechy biegunów wzrostu tego rodzaju terenów kieruje się tam również nakłady na poprawę wyposażenia w urządzenia komunalne, na rozwój budownictwa mieszkaniowego. Wszystko to ma na celu zachęcenie kapitałów prywatnych do lokalizacji przemysłu w rejonach zapóźnionych w rozwoju społeczno – ekonomicznym. Relatywnie natomiast niewielką rolę odgrywa bezpośrednie inwestowanie przez państwo w przemysł, aczkolwiek nie można nic dostrzegać znaczenia i tego rodzaju przedsięwzięć. Związane jest to rzecz jasna z tym, że większość przemysłu znajduje się rękach firm prywatnych. Wpływ polityki państwa na lokalizację przemysłu nie ogranicza się jednak tylko do przedstawionego wyżej problemu. Istotne jest również jej znaczenie w dziedzinie kształtowania struktury przemysłu, oddziaływania na wdrażanie osiągnięć naukowo – technicznych, co także znajduje odzwierciedlenie w lokalizacji przemysłu. Ma ona także aspekt międzynarodowy, a wobec bogatej gamy zagadnień wchodzących w skład tego tematu, zatrzymamy się na zasygnalizowaniu tylko kilku z nich. Jednym z nich jest powstawanie i umacnianie się ugrupowań gospodarczych krajów, mających wydatny wpływ na pogłębianie się podziału pracy, na wzrost specjalizacji produkcji przemysłowej w krajach wchodzących w skład ugrupowań. Odnosi się to jednak do tych ugrupowań, w skład których wchodzą państwa o wyższym poziomie rozwoju ekonomicznego. Postępująca specjalizacja oddziałuje na zmiany uwarunkowań rozmieszczenia przemysłu np. przez wzrost skali produkcji, wzrost wielkości poszczególnych zakładów i przedsiębiorstw. Innym zagadnieniem, na które polityka państwa wywiera decydujący wpływ, jest przepływ kapitałów. Formy a zarazem następstwa tego przepływu są różne i ulegają zmianom w czasie. Jedną z częstych form przepływu kapitału jest inwestowanie w przemyśle zagranicznym. Odegrało ono np. bardzo dużą rolę w ograniczeniu rozwoju przemyski wydobywczego w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych i bazowaniu w wysokim stopniu na surowcach eksploatowanych w krajach słabo gospodarczo rozwiniętych. Coraz częściej inwestycje zagraniczne w przemyśle są również związane z przemysłem przetwórczym. Dotyczą one np. budowy zakładów o pracochłonnym typie produkcji w krajach słabiej ekonomicznie rozwiniętych, dysponujących dużymi zasobami taniej siły roboczej, a zarazem cechujących się znacznym popytem na tego typu wyroby. Wśród innych form oddziaływania poszczególnych państw wpływających na rozwój przemysłu można wymienić także politykę w zakresie oprocentowania kapitału, co sprzyja większemu lub mniejszemu jego przepływowi między poszczególnymi krajami, polityką podatkową, polityka celną. Zagadnienie, które ćwierć wieku temu było niemal nie dostrzegane, to
potęgować lub osłabiać koncentrację zanieczyszczeń. Równocześnie niemałe znaczenie ma mniejsze czy większe zadrzewienie (zalesienie) terenów, redukuje to bowiem np. dwutlenek węgla w powietrzu. Innym przykładem może być lokalizacja zakładów dostarczających duże ilości ścieków. Prawidłowy wybór ich lokalizacji, a więc nie kolidującej z ochroną środowiska, jest równoznaczny z umiejscowieniem ich w pobliżu dużych cieków rzecznych. Wyposażenie bowiem tych zakładów w oczyszczalnie ścieków często nie zapewnia pełnego ich oczyszczenia. Małe natomiast stężenie ścieków umożliwia samooczyszczanie w środowisku naturalnym zbiornika wodnego. Ponadto racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska wymaga niezajmowania przez przemysł terenów o lepszych glebach, terenów leśnych o wysokiej wartości lub spełniających rolę ochronną w środowisku (np. przed rozszerzaniem się zasięgu wydm piaszczystych). Przemysł nic powinien być również lokalizowany w rejonach, w których środowisko naturalne stwarza atrakcyjne warunki dla turystyki, rekreacji, czy cechuje się unikalnymi walorami przyrodniczymi, a przecież tylko część terenów stanowią parki narodowe i rezerwaty.
2. Decyzje lokalizacyjne
Z przedstawionych zagadnień wynika, że na lokalizację przemysłu oddziałuje splot różnych uwarunkowań. Pod wpływem zmian tych uwarunkowań, w zależności od ich skali i kierunków, następują także pewne zmiany w lokalizacji. Podstawową tego przyczyną jest fakt, że lokalizacja wywiera wpływ na efektywność produkcji. To, czy zapewnia ona większą czy mniejszą efektywność i to tylko w krótkim czy też długim okresie, zależy od trafności jej wyboru. Lokalizacja każdego zakładu przemysłowego jest rezultatem decyzji podejmowanych indywidualnie lub grupowo. Przy założeniu, że podejmowane są one w sposób swobodny, a więc, że nie ma jakichś specyficznych sytuacji nie pozwalających na pełne dokonywanie wyboru, na decyzje te wpływają z jednej strony dostęp do informacji, z drugiej zaś możliwość ich wykorzystania. Dostęp do informacji jest zwykle znacznie większy w odniesieniu do okresu, w którym przygotowywane są i podejmowane decyzje, mniejszy natomiast w odniesieniu do przyszłych okresów. Stąd też niekiedy mamy do czynienia z sytuacjami, w których po pewnym czasie podjęte wcześniej decyzje lokalizacyjne nic odpowiadają nowym warunkom. Postęp w dziedzinie nauki, rozwój różnorodnych metod i wzbogacanie narzędzi badawczych, pozwala jednak na coraz szersze uwzględnianie elementów przyszłych zmian, mimo równocześnie coraz większej złożoności gospodarki i dokonującej się rewolucji technicznej w przemyśle. Ponadto dostęp do informacji jest uzależniony od tego, czy decyzje są opracowywane i podejmowane przez przedstawicieli dużych organizacji, czy też niewielkich jednostek lub wręcz przez osoby indywidualne. Innymi bowiem możliwościami w tym zakresie dysponują wielkie
przedsiębiorstwa, mające odpowiedni aparat administracyjny i zorganizowaną obsługę informacyjną, innymi pojedyncze zakłady, jeszcze innymi indywidualny przedsiębiorca. Z reguły wielkie organizacje mają również większe możliwości przetwarzania informacji, mają szersze możliwości kompletowania odpowiednio przygotowanych do tego pracowników. Jak zaznacza D.M. Smith. typ organizacji wywiera także wpływ na ich decydentów. Duże organizacje bardziej interesuje długotrwała pewność niż korzyści krótkookresowe. We współczesnej literaturze anglosaskiej podkreśla się, że część zakładów jest zlokalizowana pod wpływem czynnika personalnego, a więc np. w miejscu urodzenia czy zamieszkania ich właściciela. Wiąże się to z jednej strony z tym. że o miejscu tym mają oni znacznie lepsze wiadomości niż o innych bardziej odległych, z mniejszym więc ryzykiem przystępują do inwestycji i wyboru, co i ile produkować. Ponadto łatwiej uzyskają ewentualne kredyty z lokalnych banków niż osoby pochodzące z odległych ośrodków (ze względu na trudność uzyskania przez banki informacji co do realności spłaty zaciągniętego kredytu). Na tym tle wysuwany jest wniosek, że tradycyjne czynniki wpływające na koszty i dochody mają olbrzymi wpływ na lokalizację, ale znaczna rolę odgrywają czynniki o charakterze nieekonomicznym. Do czynnika personalnego należy podchodzi jednak z duża ostrożnością. Badania bowiem na ten temat są skromne i dalece niepełne. Generalnie rzecz biorąc, skąpy zakres informacji utrudnia prawidłowy wybór lokalizacji, podobnie oddziałuje także możliwość odpowiedniego ich wykorzystania. W sposób przejrzysty przedstawia to macierz opracowana przez A. Preda (rys. 1). Lokalizacje, jak widać na rysunku L, nie są optymalne, a jedynie efektywne lub nieefektywne. Za efektywne (znajdujące się w zamkniętych polach) uznaje się wszystkie te, których koszty zewnętrzne, a więc wynikające z lokalizacji danego zakładu kształtują się na jednostkę produkcji na takim poziomie, że łączne koszty własne nic przekraczają przeciętnych cen uzyskiwanych za dane wyroby.
granice obszarów efektywnych lokalizacji
przemysłu w regionach słabo gospodarczo zaktywizowanych nie zawsze oznacza wybór lokalizacji związanej z uzyskaniem korzyści w postaci mniejszych kosztów. W wielu krajach, w których w drodze różnych ulg podatkowych itp. stwarza się zachętę do inwestowania w tego rodzaju rejonach, postęp w ich uprzemysłowieniu jest mimo wszystko powolny, co zapewne kształtowałoby się lepiej, gdyby inwestycje tam zlokalizowane zapewniały dużą efektywność. Postęp naukowo – techniczny sam również nie jest czynnikiem lokalizacji. Oddziałuje od pośrednio na lokalizację, pod jego bowiem wpływem następuje przewartościowanie roli czynników lokalizacji, zmieniają się czynniki mające podstawowy wpływ na efektywny wybór lokalizacji różnych grup przemysłu. W tej sytuacji celowe jest wyodrębnienie z jednej strony ogólnych uwarunkowań wyboru lokalizacji, z drugiej zaś czynników lokalizacji przemysłu. Ponieważ uwarunkowania te zostały już przedstawione, skoncentrujemy się na omówieniu poszczególnych czynników lokalizacji, a także wpływie postępu technicznego na zmiany ich znaczenia. Jeden z czynników, tj. korzyści aglomeracji, zostanie przedstawiony w rozdziale 5.
1. Baza surowcowa
Czynnikiem odgrywającym niemałą rolę w lokalizacji zakładów przemysłowych jest baza surowcowa. Jej znaczenie jest silnie zróżnicowane m.in. w zależności od rodzaju produkcji, od stopnia jej surowcochłonności. Surowcochłonność w tym przypadku jest określana za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużytych surowców do wagi gotowego produktu. Generalnie rzecz biorąc, im indeks ten jest większy od jedności, tym silniejsza jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej. Wysoki indeks materiałowy oznacza bowiem, że przy danej odległości koszty transportu surowców są większe niż koszty przewozu wyrobów gotowych. W sytuacji, gdy jest on tylko nieco wyższy od jedności, koszty te mogą się różnić niewiele, stawki taryfowe za przewóz surowców są z reguły mniejsze niż stawki za przewóz wyrobów z nich wytworzonych. Duże jednostkowe zużycie surowców ogranicza znacznie swobodę wyboru lokalizacji zakładów wielu branż i gałęzi przemyski. Ograniczenie to jednak nie odnosi się do wszystkich surowcochłonnych dziedzin przemysłu. Zależy to w znacznym stopniu od tego, czy wykorzystują one tzw. surowce powszechne, a więc występujące w wielu rejonach kraju, czy też surowce występujące względnie rzadko, a więc na przykład w jednym lub bardzo nielicznych rejonach. W pierwszym przypadku czynnik bazy surowcowej nie odgrywa istotnej roli w wyborze lokalizacji, w drugim zaś może mieć ważne znaczenie. Wiele rodzajów zakładów w procesie produkcji zużywa kilka surowców. W tej sytuacji należy brać pod uwagę indeksy materiałowe każdego z nich oddzielnie, przy czym w zależności od miejsc wydobycia
lub produkcji tych surowców ich wpływ na lokalizację może być różny. Jeżeli np. każdy z surowców pochodzi z innego rejonu, a jednocześnie indeks materiałowy tylko jednego z nich jest wysoki, surowiec ten może wywierać wpływ na lokalizację. Jeśli natomiast zużycie jednostkowe poszczególnych surowców jest niewielkie, to tylko w przypadku łącznego wysokiego indeksu materiałowego, a równocześnie wydobywania ich lub wytwarzania w tym samym rejonie mogą one oddziaływać na umiejscowienie zakładu, w sytuacji zaś, gdy rejony ich pozyskiwania są odległe ich wpływ na lokalizację nie jest istotny. Znajomość indeksu materiałowego nic stanowi jednak dostatecznej podstawy dla ustalenia czy określone zakłady powinny być zlokalizowane przy bazie surowcowej, czy też nie. Konieczne jest wzięcie pod uwagę stawek taryfowych, kosztów transportu niezależnych od odległości przewozów (np. koszt załadunku i wyładunku), usytuowanie w przestrzeni źródeł zaopatrzenia w surowce i rynków zbytu. Zagadnienia te zostały poddane szerokiej analizie w znanej pracy pierwszego wybitnego teoretyka lokalizacji przemysłu - A.Webera. Celem tej analizy jest ustalenie punktu o minimalnych kosztach transportu - punktu, w którym zgodnie z jego teorią powinien być zlokalizowany zakład.
Rys. 2 Diagram kosztów transportu Źródło: W. Alonso, Localion Theory. W: Regional Analysis, wyd. L Needleman. Middlesex 1968, s. 348.
Wpływ kosztów transportu surowców i wyrobów gotowych na lokalizację znalazł szerokie odbicie w pracach wiciu autorów, w tym np. w pracy W. Alonso. Bierze on pod uwag, podobnie jak A.Weber, jednostkowe zużycie surowców, odległości między miejscami ich pozyskiwania i rynkami zbytu, wysokość stawek taryfowych, ponadto koszty transportu niezależne od odległości przewozów. Jego analiza jest także podporządkowana poszukiwaniom punktu o minimalnych kosztach transportu. Celem ustalenia tego punktu posługuje się modelem graficznym. Podstawę tego modelu stanowi koszt transportu każdego z niezbędnych surowców na jednostkę wyrobu lub koszt transportu wyrobu do każdego z rynków zbytu (rys. 2), przy czym dla konstrukcji modelu użyteczna jest dolna jego część.
wyrobu gotowego. Tylko w przypadku, gdy zakład zużywa jeden surowiec, porównanie tych kosztów stwarza podstawę do stwierdzenia, że z tego punktu widzenia korzystna jest lokalizacja surowcowa. Przy wykorzystaniu więcej niż jednego surowca, czy też przy większej liczbie rynków zbytu konieczna jest analiza z uwzględnieniem wzajemnego ich usytuowania w przestrzeni. Ważnym zagadnieniem, obok kosztów transportu surowców, są także ich jakoś oraz właściwości fizyczne. W wielu rodzajach produkcji od jakości surowców zależy wielkość ich zużycia na jednostkę wyrobu. Wpływa to nic tylko na koszty transportu, lecz także może oddziaływać bezpośrednio na koszty wytwarzania, np. wobec konieczności zużywania większej lub mniejszej ilości energii w procesie ich przetwarzania, różnych nakładów pracy żywej, czy też uzyskiwania przy danym wyposażeniu zakładu w maszyny i urządzenia większych lub mniejszych rozmiarów produkcji. Przykładem tego jest hutnictwo żelaza , w którym zawartość żelaza w rudzie i jego skład chemiczny wpływają na wielkość zużycia topnika i koksu na jednostkę produkcji w procesie wytopu surówki żelaza, a także na większy lub mniejszy jej uzysk przy danej objętości pieca. Jakoś surowców może także wpływać na jakość wytwarzanych z nich wyrobów lub zmuszać do większego jednostkowego zużycia surowców w celu uzyskania dobrej jakości wytwarzanych z nich wyrobów. W związku z tym bardziej opłacalne może być np. transportowanie surowców o dobrej jakości z innych krajów niż wykorzystanie cechujących się niską jakością występujących we własnym kraju. Powoduje to nierzadko, że surowcochłonnc zakłady są zlokalizowane w dużym oddaleniu od bazy surowcowej. Równocześnie znane są zakłady o niewielkim jednostkowym zużyciu surowców, których lokalizacja jest uzależniona od bazy surowcowej. Dotyczy to wykorzystujących surowce nietrwałe nie nadające się do przewożenia na większe odległości i do dłuższego magazynowania. W innych zaś przypadkach zależność ta może wiązać się z zachowaniem np. odpowiedniej konsystencji czy temperatury surowca. Warto przy tym zaznaczyć, że pojęcie bazy surowcowej obejmuje nic tylko surowce mineralne oraz roślinne pochodzenia zwierzęcego w postaci naturalnej lecz również surowce (materiały) uzyskiwane w wyniku ich przetwarzania. Zagadnieniem, którego nie można pominąć, jest wielkość zasobów surowców, co dotyczy w szczególności zasobów tzw. nieodnawialnych, do których należą bogactwa mineralne. Rzutują one nie tylko na opłacalność podjęcia eksploatacji danego surowca, lecz także na lokalizację zakładów je przetwarzających. Budowa kopalń i zakładów przetwórczych jest bowiem opłacalna tylko w warunkach zapewniających odpowiednio długi okres ich funkcjonowania. Jeżeli zasoby są relatywnie małe, ich wydobycie nie może być rozwijane na większą skalę. Wówczas mogą powstawać tylko niewielkie obiekty przetwórcze, co w niektórych dziedzinach przemysłu może być opłacalne, a w innych zaś nie. Inaczej nieco przedstawia się sytuacja zakładów bazujących na odtwarzalnych surowcach. Lokalizacja ich w danym rejonie, z czym wiąże
się wzrost popytu na określone surowce (ewentualnie materiały), może pobudzać do rozwijania ich produkcji i po pewnym czasie doprowadzi do wzrostu rozmiarów podaży, umożliwiającej rozbudowę zakładu lub budowę następnych. Odnosi się to np. do zakładów przemysłu spożywczego, które często silnie oddziałują na rozwój określonych rodzajów produkcji rolnej na okalających je terenach. Dla lokalizacji zakładów bardzo istotny jest koszt uzyskania surowców. Uzależniony jest on od warunków, w jakich są wydobywane lub produkowane. W przypadku surowców mineralnych bardzo duże znaczenie mają warunki naturalne, takie jak miąższość złóż, głębokość ich zalegania, regularność zalegania pokładów, kąt ich nachylenia, stosunki hydrogeologiczne lub występowanie minerałów towarzyszących. Nieistotna jest przy tym bezwzględna wysokość kosztów pozyskania l tony surowca, lecz jego wielkość w stosunku do wartości użytkowej surowca.
2. Baza energetyczna
Współczesny przemysł w coraz większym zakresie korzysta nic bezpośrednio z surowców energetycznych, lecz różnych form energii uzyskiwanych w wyniku ich przetwarzania. Wśród tych form szczególnie dużą rolę odgrywa energia elektryczna. Postęp techniczny w elektroenergetyce spowodował dynamiczny rozwój jej produkcji. Towarzyszyła temu rozbudowa sieci przesyłowej, która w lepiej rozwiniętych krajach doprowadziła do wykształcenia się ogólnokrajowych systemów elektroenergetycznych, a nawet do ich powiązań w systemy międzynarodowe. Sprawiło to, że w tej grupie państw energia elektryczna stała się powszechnie dostępna. Nadal jednak rozmieszczenie jej produkcji wywiera duży wpływ na lokalizację niektórych rodzajów wytwórczości przemysłowej. Dotyczy to tych spośród nich, które charakteryzują się dużym jednostkowym zużyciem energii elektrycznej, a więc wykorzystujących ją bezpośrednio w procesie technologicznym. Względnie natomiast niewielkie jest jej zużycie w zakładach wykorzystujących ją jako siłę motoryczną. Szczególnie dużo energii elektrycznej zużywają huty metali nieżelaznych oraz zakłady przemysłu chemicznego, stosujące elektrolityczne procesy produkcji. Na przykład na wyprodukowanie l tony miedzi czy cynku elektrolitycznego zużywa się po kilka tysięcy kWh, aluminium - ponad 15 tyś. kWh, magnezu - ponad 20 tyś. kWh, a tytanu ponad 45 tyś. kWh. Innym, lepszym miernikiem informującym o roli energii elektrycznej jako czynnika lokalizacji jest udział jej kosztów w całokształcie procesów kosztów własnych produkcji. Szczególnie jest on wysoki w hutnictwie metali nieżelaznych. Możliwość zmniejszenia tych kosztów jest uzależniona w znacznej mierze od właściwego wyboru lokalizacji zakładów w stosunku do źródła zaopatrzenia w energię elektryczną. Ponieważ koszty wytwarzania tej energii są zróżnicowane (na co zasadniczy wpływ, obok poziomu technicznego elektrowni, wywierają rodzaj zużywanego paliwa i koszty
z całą siłą w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych. Dotyczy nie tylko specjalizacji zakładów w ramach danego kraju, lecz także specjalizacji w skali międzynarodowej. Następstwem specjalizacji, a równocześnie jednym z nieodzownych warunków opłacalności jej wdrażania jest odpowiednio duża skala produkcji. Powoduje to często konieczność zbywania wyrobów na odległych rynkach, co mimo wzrostu kosztów transportu jest opłacalne. Stopień powiązania zakładów przemysłowych z rynkami zbytu jest uzależniony od rodzaju wytwarzanych przez nie dóbr. Rodzaj wytwarzanych dóbr rzutuje również na różne kształtowanie się ich rynków zbytu, na silne zróżnicowanie ich zasiągu przestrzennego. Stąd też ograniczenie się do rozważań dotyczących ogółu zakładów przemysłowych nie pozwala na pełne wyjaśnienie treści omawianej współzależności: lokalizacja zakładu - rynek zbytu. Konieczne jest dokonanie podziału zakładów na odpowiednie grupy. Możemy wyróżnić zakłady, w których koszty dostawy wyrobów do odbiorców są relatywnie duże lub relatywnie małe. Nie chodzi tu jednak o porównanie między kosztami dostaw poszczególnych wyrobów, lecz o udział tej grupy wydatków w kosztach własnych. Im jest on wyższy, tym większe jest znaczenie rynku zbytu jako czynnika lokalizacji. Równocześnie jednak, jeśli ten wyrób wytwarza kilka lub więcej zakładów przemysłowych konkurujących ze sobą, a ich jednostkowe koszty własne produkcji różnią się, dla wytwarzających taniej może być opłacalne ponoszenie odpowiednio wyższych kosztów dostaw, a tym samym sięganie także do bardziej odległych rynków zbytu i wypieranie z nich konkurentów. Podany wyżej podział nie uwzględnia jednak jednego z bardzo istotnych zagadnień, tj. relacji między rodzajem wytwarzanych dóbr przez zakłady przemysłowe a zasiągiem i układem przestrzennym ich rynków zbytu. Generalnie rzecz biorąc, możemy wyodrębnić zakłady, których geneza lokalizacji jest związana z rynkami: miejscowym, lokalnym, regionalnym, ogólnokrajowym, a także ponadkrajowym. W skład pierwszej grupy wchodzi przede wszystkim wiele rodzajów zakładów wytwarzających dobra konsumpcyjne nabywanych przez konsumentów codziennie lub niemal codziennie, nie nadające się do dłuższego przechowywania. Rynkiem zbytu dla zakładów je produkujących może być np. miasto, a nawet tylko jego część, kilka sąsiadujących ze sobą mniejszych jednostek osadniczych. W tym przypadku liczba ludności, jej dochody, nawyki konsumpcyjne i zmiany zachodzące w tym zakresie określają nic tylko opłacalność rozwoju danego rodzaju produkcji, lecz także wywierają wpływ na liczbą i wielkość powstających tam zakładów, ich produkcja bowiem nic może przekracza skali miejscowego popytu. Z miejscowymi rynkami zbytu są także powiązane niektóre inne rodzaje zakładów dostarczające produkty nie nadające się do przesyłania na większe odległości z racji ich specyficznych właściwości. Dotyczy to np. elektrociepłowni, których zadaniem - obok wytwarzania energii elektrycznej - jest dostarczanie pary czy gorącej wody. Do grupy tej
wchodzą też zakłady wytwarzające wyroby o większym tonażu niż tonaż zużytych na ich produkcją surowców, jeśli popyt na nie jest związany głównie z pojedynczymi rozproszonymi przestrzennie odbiorcami, czego przykładem są wytwórnie kwasu siarkowego. Z lokalnymi rynkami zbytu jest związana przede wszystkim lokalizacja wielu rodzajów zakładów wytwarzających dobra zaspakajające podstawowe potrzeby człowieka, nabywane jednak w dłuższych interwałach czasu, np. sezonowo klub co kilka lat. Stosując terminologię przyjętą przez W. Christallcra w jego badaniach na temat rozmieszczenia różnej wielkości miast, możemy określić, że tego rodzaju produkty są wytwarzane na skale przemysłową na ogół w ośrodkach centralnych, a więc w miastach pełniących określone funkcje w stosunku do okalających je terenów, stanowiących równocześnie węzeł komunikacyjny umożliwiający kontakt z otoczeniem. Przy tym lokalizacja zakładów wytwarzających tego typu dobra ciąży do ośrodków niższego rzędu, co wiąże się z większym zarówno miejscowym, jak i lokalnym rynkiem zbytu. Zasadniczą tego przyczyną jest nic tyle dążność do zmniejszenia kosztów dostawy wyrobów do odbiorców, są one bowiem relatywnie małe, co bezpośredni kontakt z rynkiem ułatwiający rozeznanie okresowych zmian w popycie i szybkie na nic reagowanie przez dostosowanie produkcji do zmieniających się gustów i upodobań nabywców. Równocześnie producenci, których zakłady zlokalizowane są w ośrodkach centralnych wyższego rzędu, mają znacznie większe możliwości wpływania (czerpiąc z tego tytułu odpowiednie korzyści) na ukształtowanie tych gustów i upodobań, niż producenci związani z ośrodkami niższego rzędu. Dla wielu zakładów i firm bardzo ważną cechą rynków jest nie tylko ich wielkość, lecz także poziom dochodów ludności. W zależności od tych dochodów kształtuje się bowiem struktura popytu, w tym wielkość popytu na dobra luksusowe. Regionalne rynki zbytu wykształcają się głównie w wyniku zróżnicowania terytorialnej struktury produkcji i specjalizacji produkcyjnej regionów. Dotyczy to przede wszystkim regionów o bardzo wysokim w skali kraju stopni koncentracji danych rodzajów produkcji. Wykształcają się wówczas tzw. zwarte rynki zbytu i stają się podstawą powstawania na ich terenie zakładów zaspakajających popyt wiodących dziedzin wytwórczości na określone dobra. Na przykład w regionach o dużej koncentracji górnictwa czy przemysłu włókienniczego rozwija się produkcja maszyn i urządzeń dla nich. Umożliwia to nic tylko minimalizowanie kosztów transportu, lecz także przez bezpośredni kontakt z użytkownikami wyrobów ułatwia odpowiednio szybkie reagowanie na niezbędne zmiany związane z ich doskonaleniem, wprowadzanie do produkcji nowych wyrobów, a nierzadko pojedynczych wyrobów o specyficznych cechach. Ułatwia to także organizowanie serwisów obsługi, stwarza korzystne warunki dla zmniejszania zapasów, zwłaszcza w przypadku, gdy jest konieczne wytwarzanie części zamiennych. Równocześnie jednak produkcja tej grupy zakładów może rozwinąć się na skalę ponadregionalną. Następuje to w warunkach, gdy wielkość
procesów integracyjnych coraz szerszego znaczenia nabiera powiązanie lokalizacji produkcji z rynkami ponadkrajowymi. Powiązania te mają różnorodny charakter i przybierają różne formy. Najbardziej prostym przejawem oddziaływania ponadkrajowego rynku zbytu na lokalizacją jest umiejscowienie zakładów w ośrodkach położonych w pobliżu granicy z sąsiednim państwem będącym odbiorcą części ich wyrobów. Lokalizacja przygraniczna ma jednak ograniczone znaczenie. Jedną z przyczyn tego jest fakt, że nawet w warunkach wysoce sprzyjających wymianie towarowej między danymi krajami wymiana ta odbywa się przez stosunkowo nieliczne przejścia graniczne. Wskutek tego wiele miejscowości położonych w pobliżu granicy nie ma korzystnego usytuowania z punktu widzenia transportu wyrobów przeznaczonych na eksport. Równocześnie lokalizacja przygraniczna zniekształca układ obszaru krajowego rynku zbytu. Dotyczy to w szczególności zakładów o dużej koncentracji produkcji, mających rozległy wewnętrzny rynek zbytu; ich przygraniczne położenie jest równoznaczne z wydłużeniem odległości od odbiorców. Nie ma to jednak większego znaczenia w odniesieniu do krajów o niewielkiej powierzchni. Na odrębne potraktowanie zasługuje lokalizacja zakładów w dużych ośrodkach portowych, przez które wywozi się towary wytwarzane w tych zakładach. W przypadku krajów wysoko uprzemysłowionych ośrodki te są nie tylko ważnymi przejściami granicznymi, lecz także wraz z otaczającym je rejonem stanowią na ogół chłonny rynek zbytu. W krajach słabo ekonomicznie rozwiniętych ich znaczenie jako miejsc lokalizacji przemysłu jest szczególnie duże, co wiąże się z kilkoma przyczynami. Jedną z nich jest słabo wykształcony wewnątrzkrajowy rynek zbytu na wiele surowców, materiałów i wyrobów oraz z reguły słabe powiązania między poszczególnymi regionalnymi rynkami zbytu. Sprawia to, że ujemna strona przygranicznej lokalizacji, jak jest zniekształcenie obszaru wewnętrznego rynku zbytu, nie ma większego znaczenia. Ponadto duże ośrodki portowe cechuje na ogół lepsze powiązanie transportowe z rejonami kraju mającymi duże gospodarcze znaczenie. Porty dysponują także niezbędnym minimum zagospodarowania infrastrukturalnego, co sprawia, że zlokalizowany tam przemysł nie musi tworzyć tej infrastruktury od podstaw. O wiele bardziej powszechnym przejawem wpływu zagranicznych rynków zbytu na lokalizację jest inwestowanie na terenie innych państw. Inwestycje tego typu łączą się w dużej mierze z powstawaniem i rozwojem wielkich kapitalistycznych firm i korporacji przemysłowych wyspecjalizowanych w danym rodzaju produkcji. Jednym z podstawowych warunków rozwoju takich firm jest rozszerzenie zasięgu ich rynków zbytu. W pierwszej fazie dotyczy to zwiększania popytu na rynkach lokalnych czy regionalnych, następnie na rynku ogólnokrajowym, wreszcie rynkach zagranicznych. Rozszerzanie rynków zbytu stwarza podstawy albo do rozbudowy macierzystego zakładu firmy, albo też do budowy następnych zakładów zlokalizowanych w innych ośrodkach i rejonach kraju. Umocnienie pozycji firmy na rynkach zagranicznych może stać się
czynnikiem sprzyjającym lokalizacji zakładów także na terenie niektórych państw. Sytuację tego rodzaju w bardzo przejrzysty sposób w formie graficznej przedstawił L. Hakanson (rys. 4). Istotnym czynnikiem oddziałującym na lokalizację zakładów poza granicami kraju jest pogłębiająca się międzynarodowa specjalizacja produkcji. Firmy krajów wyspecjalizowanych w określonych rodzajach produkcji wytwarzają na ogół taniej, wyprzedzają inne w zakresie jakości wyrobów oraz osiągnięć naukowo – technicznych w danej dziedzinie i ich wdrażaniu. Stąd też w warunkach silnej konkurencji, a jednocześnie względnie swobodnego przepływu kapitałów, nierzadko wygrywają tę konkurencję z przedsiębiorstwami krajów o słabiej rozwiniętej produkcji danych wyrobów. Budowa zakładów przemysłowych poza granicami własnego kraju jest czynnikiem utrwalającym pozycje firm na rynku kraju, w którym inwestycje te zostały zrealizowane, nawet jeśli pewien udział ma w nich kapitał tego kraju. Równocześnie często względy ekonomiczne, nierzadko w połączeniu z politycznymi, powodują, że poza granicami kraju lokalizowane są tylko zakłady wytwarzające wyroby finalne, a półprodukty, elementy i zespoły wchodzące w ich skład są produkowane w kraju macierzystym. Polityka taka jest prowadzona głównie w odniesieniu do państw słabo rozwiniętych ekonomicznie.
