Pobierz Lokalna i globalna przestrzeń życia dzieci i młodzieży w środowisku wiejskim i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity!
Kultura (^) — (^) Historia
(^) — (^) Globalizacja Nr
(^13)
BOŻENA MATYJAS
LOKALNA I GLOBALNA PRZESTRZEŃ ŻYCIA DZIECI I MŁODZIEŻY
W ŚRODOWISKU WIEJSKIM
WPROWADZENIE
edną z podstawowych cech lub paradoksem naszych czasów jest równoczesna globali- zacja i prowincjonalizacja (lokalność) zbiorowego myślenia oraz towarzyszącego mu działania” (Kawula, 2012, 195). Wyróżniona cecha odnosi się w jednakowym stopniu do mieszkańców miast oraz mieszkańców wsi. Środowisko lokalne (wiejskie) można także określić jako „środowisko społeczne”, „środowisko terytorialne”, „środowisko zamieszkania”, czy „środowisko miejscowe” (por. Winiarski, 2008, 137). Najczęściej używane doodkreślniki „środowiska” oznaczają jego charakter lub typ, wskazują też na jego heterogeniczność. W klasycznej pedagogice społecznej spotykamy różne typologie środowisk w ogóle, przeprowadzone np. ze względu na genezę i charakter bodźców (Radlińska, 1961; Wro- czyński, 1985; Kamiński, 1974), a także łączny zestaw kilku kryteriów (Trempała, 1985). Obok klasycznych zakorzenionych terminów pojawiają się całkiem nowe (Winiarski, 2008). Sygnalizują one nowe myślenie, inne podejście, dotąd niedostrzegane atrybuty i wymiary środowiska życia i wychowania. Nośnikami tej nowej orientacji w pedagogice społecznej i naukach je wspierających są następujące pojęcia: „mała ojczyzna”, „ojcowi- zna”, „przestrzeń życia człowieka”, „środowisko glokalne”, „świat lokalny” i inne. Zapre- zentowana mozaika pojęciowa wskazuje na powiązanie pedagogiki społecznej ze zmienia- jącą się rzeczywistością, a także procesami przemian w skali globalnej. Próby nowego ujmowania środowiska lokalnego zaczęły się pojawiać w latach dzie- więćdziesiątych XX wieku w wyniku nasilania się procesu globalizacji, szybko postępują- cego procesu demokratyzacji oraz humanizacji nauk społecznych. T. Pilch (1995, 156) wyraźnie rozszerzył zestaw elementów i cech środowiska lokalnego. Środowisko lokalne — jego zdaniem — oprócz zbiorowości społecznej zamieszkującej niewielki, względnie zamknięty obszar, oznacza również cały system instytucji służących organizacji życia zbio-
„J
Bożena Matyjas
,^ Lokalna i globalna przes
trzeń życia dzieci i młodzieży w środowisku wiejskim
rowego, takich jak: kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne lub rekreacyj- ne oraz mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie, a więc obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań. Można więc tu dostrzec ta- kie wymiary środowiska, jak: terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy i re- gulacyjny. Nieco inne podjecie do środowiska lokalnego reprezentuje W. Theiss, według którego: „środowisko lokalne oznacza społeczność, która żyje na niewielkiej przestrzeni (od małej wsi po region geograficzny), a jego członkowie są skupieni wokół aprobowanych warto- ści, celów czy interesów. Tym co wspólne i co łączy członków społeczności lokalnej są m.in. kultura i jej dziedzictwo (tradycja, tożsamość, przynależność, lojalność wobec miej- scowości czy terenu), formy życia społecznego (sąsiedztwo, solidarność miejscowa, patrio- tyzm lokalny wspólna biografia), miejscowe środowisko naturalne (przyroda, warunki geograficzne, krajobraz)” (Theiss, 2001, 11-12). Autor zwraca tutaj uwagę na aspekty, atrybuty społeczno-kulturowe środowiska, pomija natomiast wymiar instytucjonalny. Mała ojczyzna skupia ludzi żyjących na określonym terenie geograficznym, w kręgu oddziaływań miejscowej tradycji, kultury, różnych form życia społecznego oraz przyrody. Mała ojczyzna widziana w perspektywie pedagogiki społecznej pełni fundamentalne role socjalizacyjno-edukacyjne (dla wszystkich mieszkańców, lecz głównie dzieci i młodzieży). Koncepcja „małych ojczyzn” jest najbardziej bliska „nowej” lokalności, formującej się w warunkach globalizującego się świata, najpełniej odzwierciedla jej konstytutywne atrybuty. Środowisko lokalne (wsi, wiejskie) może być rozpatrywane także jako przestrzeń życia człowieka (dzieci i młodzieży). Tworzą ją: przestrzeń fizyczna, społeczna, temporalna (hi- storyczna), przestrzeń symboliczna, psychologiczna, informatyczna (cyfrowa), przestrzeń moralna i transcendentalna. Zmiany powstające w wyniku rozwoju cywilizacji i przeobra- żeń społecznych zachodzą w obrębie każdej z tych przestrzeni (Przecławska, 1999). Nale- ży podkreślić, że przestrzeń jest czymś otwartym, tworzonym, zawiera w swej strukturze i treści także wymiar globalny. Środowisko lokalne wsi rozpatrywane jako przestrzeń społeczna stanowią ludzie za- mieszkujący i pozostający w relacjach na wspólnym terenie (Surzykiewicz, 2011, 51). Za- chodzące w ten sposób relacje pomiędzy przypadkowymi i różnorodnymi położeniami prowadzą do wytworzenia się odpowiedniej (typowej, specyficznej) przestrzeni. Społeczne przestrzenie jako takie nie są gotową konstrukcją, lecz tworzone są w relacyjnym i interak-
Bożena Matyjas
,^ Lokalna i globalna przes
trzeń życia dzieci i młodzieży w środowisku wiejskim
funkcjonują tu jawne siły społeczne (jednostkowe — wolontariusze i zbiorowe w po- staci samorządu osiedlowego, lokalnych ogniw stowarzyszeń społecznych, grup zada- niowych, np., wsparcia rodzinnego, opieki nad dziećmi); mieszkańców najczęściej łączą wspólne cele i interesy, a także kultura i jej dziedzictwo, zbliżone formy społecznego funkcjonowania oraz świadomość współodpowiedzial- ności za wspólne dobro (m.in. infrastrukturę materialną, obiekty kulturowe i przyrod- nicze itp.); wśród dzieci i młodzieży nasilone są bezpośrednie kontakty osobowe, występują przy- jaźnie, czasami powodują one zbliżenie społeczne ich rodziców i krewnych; sieć stosunków rzeczowych i osobowych nie ingeruje w sferę życia prywatnego, ale służy jego wzbogacaniu, daje większe poczucie bezpieczeństwa i komfort psychiczny. Środowisko lokalne (wiejskie) ulega szybkim przemianom, staje się środowiskiem otwartym. Uwidacznia się to przede wszystkim w wykonywaniu przez jego członków pra- cy zawodowej i korzystaniu z usług poza miejscem zamieszkania, przynależności do roż- nych organizacji o charakterze paralokalnym, utrzymywaniu sieci powiązań koleżeńsko- przyjacielskich z osobami z innych miejscowości, krajów. Od początku lat dziewięćdziesią- tych XX wieku świat traktowany jest jako „globalna wioska” (telewizja satelitarna, Inter- net), która stwarza człowiekowi szansę „bycia wszędzie” i to w każdej chwili, o każdej porze dnia i nocy. Środowisko lokalne stanowi zatem nie tylko lokalną przestrzeń życia ale i globalną, światową.
ŚRODOWISKO WIEJSKIE JAKO PRZESTRZEŃ ŻYCIA DZIECI WIEJSKICH Środowisko lokalne to przestrzeń życia i edukacji dzieci wiejskich, tworzy ono jedno- cześnie ich środowisko wychowawcze, dlatego w pedagogice społecznej używane jest tak- że pojęcie „lokalne środowisko wychowawcze”. Środowisko wiejskie rozpatrywane w uję- ciu lokalnym (jako środowisko lokalne) stanowi teren przestrzennie wydzielony, w skład którego wchodzą prócz mieszkań/domów, wszelkie urządzenia usługowe, socjalne i kul- turalne, uzależnione od potrzeb i struktury społeczno-demograficznej mieszkańców. W środowisku rozwijają się grupy społeczności lokalnej, będące podstawą tworzenia się więzi i współzależności międzyludzkich, sprzyjające kontaktom społecznym, wytwarzaniu atmosfery swojskości, ułatwiającej kształtowanie się osobowości wszystkich mieszkańców:
Kultura (^) — (^) Historia
(^) — (^) Globalizacja Nr
(^13)
dzieci, młodzieży, dorosłych (por. Lepalczyk, Marynowicz-Hetka, 1985, 40). Takie podej- ście wydaje się zasadne przy rozpatrywaniu wsi jako przestrzeni życia i edukacji dzieci wiejskich, gdyż kładzie ono akcent na strukturę środowiska, jego funkcje i aspekt spo- łeczno-wychowawczy. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że środowisko wiejskie to przestrzeń (sfera, obszar, teren), w której występują takie tradycyjne wartości, jak: duże znaczenie rodziny, wysoka wartość pracy na roli, sąsiedztwo, regionalizm (tradycja i folklor), ludyczny typ religijności, które determinują procesy socjalizacji i wychowania młodego pokolenia. Inne cechy charakteryzujące środowisko wiejskie to: przewaga kontaktów bezpośrednich, bli- skość przestrzenna, mniejsza ruchliwość mieszkańców wsi sprzyjająca samopomocy, lo- kalność i homogeniczność społeczności wiejskich, międzypokoleniowe przekazywanie wartości, duże zróżnicowanie socjokulturowe zależne od tradycji, poziomu gospodarowa- nia, położenia, specyfiki gospodarki, warunków infrastruktury, stylu życia mieszkańców, ich wykształcenia. Środowiska wiejskie we współczesnej Polsce są zróżnicowane. Ich obecny obraz okre- ślony został przez historię, tradycję, zmiany które nastąpiły po 1989 roku (wynik szer- szych zmian polityczno-społecznych, kulturowych, gospodarczych), a także po roku 2004 (akcesja Polski do Unii Europejskiej, która przyniosła dynamiczne włączanie wsi w proce- sy globalizacyjne). Dokonujące się na polskiej wsi przemiany przyniosły między innymi nowe wykorzystanie przestrzeni wiejskiej (przyrost terenów siedliskowych mieszkańców miast i kształtowania form krajobrazowych, widoczne przeobrażenia struktury społeczno- zawodowej i kulturowej). Następuje zmiana sposobu życia i systemu wartości w wyniku globalizacji, dostępu do informacji, mass mediów (można te zmiany określić jako prze- chodzenie od tradycji do nowoczesności). Przemiany środowisk wiejskich są różnie ocenianie przez polityków społecznych, so- cjologów czy pedagogów. Z jednej strony wskazuje się, że zmiany na wsi dokonują się powoli, ale w kierunku, który większość ekspertów uważa za pożądany (Fedyszak- Radziejowska, 2010, 92-93). Wskazuje się tutaj na przyspieszenie zmian na polskiej wsi w wyniku integracji z UE, podkreśla, że wzrósł rolniczy optymizm (choć jest on ostroż- ny), poprawiła się kondycja wielu gospodarstw rolnych. Cytowana autorka podaje, że jed- na trzecia wiejskich gospodarstw domowych deklaruje posiadanie użytków rolnych, a po- łowa właścicieli czerpie dochody z pracy poza rolnictwem. Spada także liczba właścicieli
Kultura (^) — (^) Historia
(^) — (^) Globalizacja Nr
(^13)
turyzacyjnych sektora chłopskiego w rolnictwie. L. Kocik porównując polską wieś z za- chodnioeuropejską określił ją mianem „głębokich peryferii” (Kocik, 2001, 53). Na takie postrzeganie środowiska wiejskiego wpływa szereg kumulujących się czynników — oprócz wymienionych wyżej — niższy, jeszcze niedostateczny poziom wykształcenia, nie- dostosowanie posiadanego przygotowania zawodowego do potrzeb występujących w da- nym regionie, niższe aspiracje życiowe, trudniejszy dostęp do rynku pracy. Mały Rocznik Statystyczny z 2011 roku podaje, że wykształcenie podstawowe posiadało w 2009 roku 26,5% mieszkańców wsi i 13,1% mieszkańców miast; gimnazjalne — odpo- wiednio: 6,5% i 4,6%; zasadnicze zawodowe: 29,0% — wieś i 20,0% — miasto; policealne 26,0% ludności na wsi i 20,0% w mieście. Duża dysproporcja wystąpiła w przypadku wy- kształcenia wyższego: 8,1% legitymuje się tego typu wykształceniem na wsi i 24,0% w mieście. I chociaż na przestrzeni ostatniej dekady widoczne są tendencje wzrostowe w przypadku poziomów kształcenia zarówno w mieście jak i na wsi, to generalnie poziom wykształcenia mieszkańców wsi jest niższy niż w mieście. Z zamieszczonych w Roczniku danych wynika ponadto, że mieszkańcy wsi nie dostrzegają również potrzeby dokształca- nia się, podnoszenia swoich kwalifikacji, w bardzo niewielkim stopniu uczestniczą bowiem w procesie kształcenia ustawicznego. Niestety mieszkańcy wsi mają utrudniony dostęp do infrastruktury oświatowej i kultu- ralnej (bibliotek, klubów, świetlic, kin itp.), a także dostęp do komputera i Internetu. Z komputerów korzysta 30% mieszkańców wsi (w mieście 60%), z Internetu natomiast 20% (Oświata i wychowanie…, 2010). I. Chrzanowska (2009, 52 i nast.) wskazuje na mniej korzystny niż w mieście ogólny stan rozwoju oświaty i kultury wiejskiej. W literaturze przedmiotu wskazuje się na „pustkę pozaprzedszkolną i pozaszkolną” w organizowaniu „dobrych zajęć” dla dzieci w środowisku wiejskim, oraz brak inicjatyw lub niewystarczającej jej liczby w ofercie lokalnych środowisk wiejskich. Lokalne środowisko wsi tworzy rodzina, szkoła, kościół, mass media i inne czynniki skła- dowe środowiska. Rodzina jako podstawowe środowisko życia dzieci (rodzinna przestrzeń życia) stanowi pewien specyficzny system, specyficzną grupę społeczną, która ze względu na fakt zamieszkiwania w środowisku wiejskim różni się od rodziny miejskiej korzystaniem z dóbr cywilizacyjnych i stylem życia jej członków. O rodzinie wiejskiej pisał m.in. w okresie międzywojennym Władysław Grabski, który twierdził, że „u podstawy wsi leży rodzina jako grupa i siła społeczna”, „rodzina jest częścią wsi” (Bukraba-Rylska, 2008, 135).
Bożena Matyjas
,^ Lokalna i globalna przes
trzeń życia dzieci i młodzieży w środowisku wiejskim
Współczesne rodziny wiejskie ulęgają przeobrażeniom pod wpływem procesów indu- strializacji, urbanizacji, globalizacji. To właśnie one nadają kierunek przemianom zacho- dzącym w rodzinie wiejskiej, realizowaniu przez nią funkcji i zadań oraz zmianach w rela- cjach ze środowiskiem, w jakim funkcjonuje. Badania pedagogiczne wskazują na fakt, iż środowisko rodziny wiejskiej jest w wielu przypadkach gorsze niż środowisko rodziny miejskiej (por. Papież 2006, 2007, Domalew- ski 2006, Kutiak 2000, Waloszek 2001, Chałas 2007 i inni). Wpływ na taki stan ma wiele czynników makro- i mikrospołecznych, które dotykają rodziny wiejskie. Do czynników makrospołecznych (wewnątrzrodzinnych) należy zaliczyć: typ i strukturę rodziny, wielkość i typ gospodarstwa rolnego, warunki mieszkaniowo-socjalne, umiejętności wychowawcze rodziców, ich wykształcenie i inne. Czynniki makrospołeczne (zewnątrzrodzinne) tworzy wiele czynników globalizującego się świata: rewolucja komunikacyjna i informatyczna, umiędzynarodowienie zjawisk ekonomicznych, politycznych i kulturalnych, pojawienie się instytucji międzynarodowych, ujednolicone wzory konsumpcji, style życia i inne. Wypad- kowa obydwu grup czynników tworzy przestrzeń życia dzieci wiejskich w rodzinie. Przestrzeń życia dzieci wiejskich to także możliwości ich edukacji (szkolna przestrzeń dzieci na wsi). J. Papież (2006, 273) dowodzi, że na wsi występuje sprzężenie niekorzyst- nych warunków dla rozwoju edukacyjnego dziecka. Jednym z głównych czynników jest szkolnictwo wiejskie (m.in. niska jakość nauczania, brak oferty zajęć nieobowiązkowych, przerzedzenie sieci szkół, słabe ich wyposażenie m.in. w komputery i inne). Wymienione czynniki wpływają na niski poziom kompetencji kulturowych młodzieży wiejskiej, a jed- noczenie wyraźnie ograniczają możliwości dalszego samodzielnego podnoszenia tych kom- petencji. Determinują także możliwości dalszego kształcenia w szkołach średnich ogólno- kształcących i na studiach wyższych. Obniżają aspiracje życiowe, w tym edukacyjne. W środowisku wiejskim ograniczony jest także dostęp do poradnictwa psychologicz- no-pedagogicznego. Dzieci (i dorośli) mają tutaj ograniczone możliwości korzystania z opieki zdrowotnej, a tym samym szybkiej interwencji i korygowania wad rozwojowych. Środowisko lokalne wsi jest także ubogie w instytucje kulturalne typu kino, teatr, fil- harmonia, czy muzeum, dlatego dzieci i młodzież zamieszkujący wieś mają ograniczone możliwości organizowania czasu wolnego. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że środowisko wiejskie stanowi gorszą prze- strzeń życia dla jej mieszkańców, stwarza nierówne szanse, zwłaszcza edukacyjne dzieciom
Bożena Matyjas
,^ Lokalna i globalna przes
trzeń życia dzieci i młodzieży w środowisku wiejskim
występowanie zachowań agresywnych, netoholizm). Ten drugi rodzaj oddziaływania budzi szczególną troskę pedagogów, dlatego podejmują oni wiele badań z tego zakresu.
Literatura:
Bukraba-Rylska, Izabela.; 2008, Socjologia wsi polskiej, Warszawa, Wyd., Naukowe PWN Chałas, Krystyna; 2007, Wychowanie ku wartościom wiejskim jako szansa integralnego rozwoju wycho- wanka, Lublin: Wyd. KUL Chrzanowska, Iwona; 2009, Zaniedbane obszary edukacji — pomiędzy pedagogiką a pedagogiką specjal- ną. Wybrane zagadnienia, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls Domalewski, Jerzy; 2006, Rodzina wiejska; w: T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogika XXI wieku, t. V, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak Fedyszak-Radziejowska, Barbara; 2010, Społeczności wiejskie pięć lat po akcesji do UE — sukces spóź- nionej transformacji; w: Polska wieś 2010. Raport o stanie wsi, Warszawa: Wyd. Naukowe Scholar Fedyszak-Radziejowska, Barbara; (red.) 2001, Polska wieś 2000; Raport o stanie wsi, Warszawa, FDPA Frąckowiak, Tadeusz; 2005, Lokalność i wspólnota; w: T. Frąckowiak, P. Mosiek, A. Radziewicz-Winnicki (red.), Społeczne procesy modernizacyjne w środowisku lokalnym średniego miasta, Rawicz- Leszno: Wyd. UM Gminy Rawicz Gorlach, Krzysztof; Zbigniew, Drąg; Zygmunt, Seręga; 2003, Młode pokolenie wsi III Rzeczypospolitej. Aspiracje życiowe w przeddzień integracji z Unią Europejską, Warszawa: ISP Kamiński Aleksander; 1974, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa: PWN Kawula, Stanisław; 2010, Pedagogika społeczna w perspektywie zmiany społecznej w Polsce współczesnej; w: E. Syrek (red.), Czas społeczny akademickiego uczestnictwa w rozwoju i doskonaleniu civil so- ciety. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Radziewiczowi-Winnickiemu w 65. Rocznicę urodzin, Katowice: Wyd. UŚ Kawula, Stanisław; 2012, Pedagogika społeczna. Dzisiaj i jutro, Toruń: Wyd. Edukacyjne Akapit Kocik, Lucjan; 2001, Trauma i eurosceptycyzm polskiej wsi, Kraków: UNIVERSITAS Kutiak, Krystyna; 2000, Rodzinne wartości wychowawcze podkarpackiej wsi (na przykładzie badań rodzin Bukowska), Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Kwiecińska-Zdrenka, Monika; 2004, Aktywni czy bezradni wobec własnej przyszłości?, Toruń: Wyd. UMK Lepalczyk, Irena; Ewa Marynowicz-Hetka; 1985, Wzmacnianie sił społecznych środowiska lokalnego; w: A. Radziewicz-Winnicki (red.), Paedagogica societatis: przedmiot, zadania a współczesność, Ka- towice: Wyd. UŚ Mały Rocznik Statystyczny 2011; 2011, Warszawa: GUS, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2011.pdf
Kultura (^) — (^) Historia
(^) — (^) Globalizacja Nr
(^13)
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2009/2010; 2010, Informacje i opracowania statystyczne, War- szawa: GUS Papież, Jan; 2006, Przemiany warunków socjalizacyjno — edukacyjnych na wsi. Badania panelowe, Kra- ków: Oficyna Wydawnicza Impuls Papież, Jan; 2007, Środowisko wiejskie; w: T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. VI, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak Pilch, Tadeusz; 1995, Środowisko lokalne — struktura, funkcje, przemiany; w: T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak Przecławska, Anna; 1999, Przestrzeń życia człowieka — między perspektywą mikro a makro; w: A. Prze- cławska, W. Theiss (red.), Pedagogika społeczna. Pytania o XXI wiek, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak Radlińska, Helena; 1937, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Warszawa: Nakład Naukowego Towarzystwa Pedagogicznego Radlińska, Helena; 1961, Pedagogika społeczna, Warszawa: Zakład Narodowy Ossolińskich Surzykiewicz, Jerzy; 2011, Przestrzenno-społeczna orientacja w pedagogice społecznej i pracy socjalnej (wybrane koncepcje i doświadczenia); w: Pedagogika Społeczna, nr 3-4 (41-42) Theiss, Wiesław; 2001, Mała ojczyzna: perspektywa edukacyjna — utylitarna; w: W. Theiss (red.), Mała ojczyzna. Kultura. Edukacja. Rozwój lokalny, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak Trempała, Edmund; 1985, Szkoła środowiskowa a wychowanie równoległe; w: A. Radziewicz-Winnicki (red.), Pedagogika Societatis, Katowice: UŚ Waloszek, Danuta; 2001, Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowisk wiejskich; dokument czasu przemian, Zielona Góra: Wyd. ODN Wilkin Jerzy; Iwona Nurzyńska (red.); 2010, Polska wieś 2010, Raport o stanie wsi, Warszawa: Wyd. Na- ukowe Scholar Winiarski, Mikołaj; 2008, Przemiany lokalnego środowiska życia jako wyzwanie dla pedagogów społecz- nych; w: B. Kromolicka (red.), Pedagog społeczny w meandrach środowiska lokalnego, Szczecin: Wyd. Katedra Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Szczecińskiego Wroczyński, Ryszard; 1985, Pedagogika społeczna, Warszawa: PWN
