Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Czas przeszły niedokonany w języku polskim, a czasy przeszłe w języku francuskim . ... Tłumaczenie czasowników punktowych na język francuski – problemy .
Typologia: Publikacje
1 / 258
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
iii
3.4.2.4. Konfiguracja potencjalno - habitualna ........................................................... 104 3.4.2.5. Konfiguracja teliczna i teliczno - limitatywna ............................................... 105
3.5. Implikacje teorii aspektu Stanisława Karolaka dla tłumaczenia polskich czasowników niedokonanych na język francuski ...................................................... 106 3.5.1. Czas przeszły niedokonany w języku polskim, a czasy przeszłe w języku francuskim .................................................................................................................... 107 3.5.1.1. Konfiguracja trójaspektowa teliczna ............................................................ 107 3.5.1.2. Konfiguracja biaspektowa limitatywna ........................................................ 108 3.5.1.3. Konfiguracja biaspektowa iteratywna lub habitualna ................................... 109 3.5.2. Możliwości kombinatoryczne semantemów i gramemów wraz z ich wartościami aspektualnymi .............................................................................................................. 109 3.5.3. Aspekt w kontekście zdania ................................................................................ 111 3.6. Podsumowanie .......................................................................................................... 113
4.1. Definicja użyć faktualnych ...................................................................................... 115
4.2. Klasy podziału form niedokonanych czasowników faktualnych w czasie przeszłym ......................................................................................................................... 116 4.2.1. Definicja znaczeń ogólnych i szczegółowych .................................................... 117 4.2.2. Rozróżnianie znaczeń ogólnych i szczegółowych – problemy ........................... 118
4.3. Podział znaczeń czasowników ze względu na intencję formy niedokonanej................................................................................................................... 120 4.3.1. Czasowniki niedokonane z intencją dokonaną .................................................... 121 4.3.2. Formy niedokonane czasowników z intecją dokonaną – warunki użycia ........... 124 4.3.2.1. Ujęcie Aleksandra W. Bondarki .................................................................... 125 4.3.2.2. Ujęcie Andrzeja Bogusławskiego .................................................................. 125
4.4. Metoda badania ........................................................................................................ 126 4.4.1. Opis form niedokonanych czasowników punktowych używanych z intencją dokonaną ..................................................................................................................... 127 4.4.2. Faktualne użycia osiągnięć .................................................................................. 131 4.4.3. Faktualne użycia dokonań ................................................................................... 132 4.4.4. Faktualne użycia procesów .................................................................................. 134
4.5. Tłumaczenie form niedokonanych z intencją dokonaną na język francuski ...... 136 4.5.1. Konsekwencje podziału znaczeń czasowników na ogólne i szczegółowe dla tłumaczenia ................................................................................................................... 137 4.5.1.1. Tłumaczenie znaczeń szczegółowych przez passé composé ........................ 139 4.5.1.2. Tłumaczenie znaczeń szczegółowych przez passé composé i passé simple............................................................................................................................. 139
vi
SPIS TABEL I FIGUR
vii
W celu analizy wartości aspektualnych Stanisław Karolak proponuje wyróżnienie kategorii pojęć prostych, które są podstawowym budulcem pojęć złożonych. Analiza oparta na bazie pojęć prostych pozwala na wypracowanie reguł tłumaczenia opartych na ekwiwalencji wartości aspektualnych, a nie ekwiwalencji form, które są jedynie ich wykładnikami. W oparciu o semantyczną teorię aspektu opracowano zestaw reguł i wskazówek tłumaczenia, które stanowią odpowiedź na postawiony problem badawczy. Rezultaty badań przedstawiają się w następujący sposób. Obszerna część została poświęcona zasadom tłumaczenia czasowników niedokonanych w użyciach faktualnych, których odpowiednikiem jest passé composé. Faktualność posiada bowiem dwa podstawowe znaczenia, a mianowicie znaczenie ogólne o wartości doświadczenia życiowego, tak zwane użycia parfait d’expérience, oraz szczegółowego o wartości rezultatu widocznego w teraźniejszości. Problem polegał przede wszystkich na rozgraniczeniu możliwości użyć faktualnych w języku polskim. Przeprowadzony test czasowników w Vendlerowskich kategoriach pokazał zasadnicze dla tłumaczenia różnice w zakresie użycia. Na uwagę zasługuje, między innymi, podział czasowników telicznych ze względu na rezultat konieczny lub niekonieczny. Kolejny problem stanowiły użycia aktualne stosowane w narracji w czasie przeszłym. Zasady użycia zostały oparte na kategoriach temps indivis i temps divisé. Następne reguły tłumaczenia są bezpośrednio oparte na semantycznej teorii aspektu Stanisława Karolaka. W strukturze opracowania kierowano się ekwiwalencją między czasem przeszłym w języku polskim, a poszczególnymi czasami w języku francuskim. Przedstawione zostały zasady warunkujące ekwiwalencję użyć niedokonanych w obydwu językach. W opracowaniu opisane zostały konfiguracja habitualno-potencjalna oraz limitatywno-habitualna, z uwzględnieniem pojęcia habitualności i iteratywności, a także towarzyszące im środki leksykalne. Następnie, uwaga została poświęcona zagadnieniu tłumaczenia w kontekście okoliczników czasu, a mianowicie wyrażeń frekwencji, lokalizatorów temporalnych, kwantyfikatorów oraz kwantyfikatorów krotności ograniczonej. Ze względu na fakt, że te same wyrażenia spełniają różne funkcje, przykładowo lokalizatora temporalnego lub kwantyfikatora, zostały one przeanalizowane łącznie w celu pokazania różnic w interpretacji i co się z tym wiąże zasad tłumaczenia na język francuski. W ostatniej kolejności przedstawiono ekwiwalencję czasu przeszłego polskich czasowników niedokonanych i czasów dokonanych w języku francuskim.
Szczególnie istotne było rozróżnienie użycia passé simple od passé composé, ponieważ brak jest między nimi jasno definiowalnej opozycji temporalnej. Układ pracy odzwierciedla tok analizy problemu badawczego. Pierwszy rozdział pracy ma charakter wprowadzenia do tematu i skoncentrowany jest na opisie opozycji czasów przeszłych w języku francuskim w oparciu o współczesne badania językoznawcze. Wyróżniono następujące typy opozycji czasów przeszłych, a mianowicie temporalną, stylistyczną, a przede wszystkim opozycję aspektualną, według których przeanalizowano funkcjonowanie czasów gramatycznych. Obserwacje podsumowano przedstawiając zestawienie wartości i rodzajów użycia każdego z analizowanych czasów przeszłych. Te rozważania prowadzą w drugim rozdziale do kontrastywnej analizy pojęcia aspektu w badaniach historycznych i współczesnych. Szczególna uwaga poświęcona została wyborowi metody badania aspektu oraz argumentom stojącym za wyborem metody onomazjologicznej. Rozdział trzeci poświęcony jest opisowi semantycznej teorii aspektu Stanisława Karolaka, na której podstawie kontynuowano badania w rozdziale czwartym i piątym. Opracowanie zamyka krótki opis zjawisk, które są trudne do przetłumaczenia.
également aptes à prendre dans la conjugaison la marque du mode et du temps.”^1
G. Guillaume posłużył się w opracowywaniu zagadnienia czasu psychologią.
Szczególnie istotny jest związek czasu i aspektu. 2
Opis czasu jest nieodłącznie związany z procesem myślowym, gdyż reprezentacja czasu powstaje najpierw w umyśle, a dokładniej, w podświadomości. G. Guillaume zakwestionował więc tradycyjną reprezentację czasu jako linii, która ciągnie się od przeszłości, poprzez teraźniejszość, do przyszłości. Czas powinien być bowiem analizowany jeszcze zanim osiągnie taką postać. Metoda ta nosi miano chronogenezy (la chronogénèse), gdyż podstawowym zagadnieniem jest właśnie geneza (początek istnienia) czasu. Chronogeneza ma miejsce w trzech etapach określanych mianem les chronothèses :
a. La réalisation de l’image verbale dans le temps in posse. Jest to faza początkowa powstawania reprezentacji czasu, w której czas posiada jedynie potencjalną możliwość realizacji, ale nie ma jeszcze konkretnej postaci. Na tym etapie czas rozpatrywany jest w formie bezokolicznika i participium, które przeciwstawione są jako, odpowiednio, forma prosta i forma złożona. Guillaume uznaje obydwie formy za opozycję aspektualną. Aspekt, „une forme qui dans le système même du verbe dénote une opposition transcendant toutes les autres oppositions du système et est capable ainsi de s’intégrer à chacun des termes entre lesquels se marquent lesdites oppositions”^3
b. La réalisation de l’image verbale dans le temps in fieri. Na tym etapie czas nie jest w pełni uformowany. Jest to sfera trybu łączącego subjonctif , który nie wymaga precyzyjnego umiejscowienia w czasie.
, jest niezależny od trwania w czasie, gdyż na tym etapie czas nie ma jeszcze postaci.
c. La réalisation de l’image verbale dans le temps in esse. Czas jest w pełni uformowany w świadomości i dzieli się na trzy epoki (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), w zależności od punktu widzenia podmiotu. Na tym etapie istnieje opozycja czasów gramatycznych w trybie oznajmującym. Formy j’aime i j’ai aimé wyróżnione są jako należące do teraźniejszości,
(^1) G. Guillaume, Immanence et transcendance dans la catégorie du verbe [w:] G. Guillaume, Langage et science du langage 2 , Nizet, Paryż 1984, s. 46. 3 Ten związek jest wyraźny nawet w nazwie teorii G. Guillame’a:^ la psychomécanique du language. G. Guillaume, Temps et verbe. Théorie des aspects des modes et des temps , Champion, Paryż 1929, s. 109
natomiast formy j’aimai, j’aimais, j’eus aimé, j’avais aimé, j’aimerai, j’aimerais, j’aurais aimé, j’aurais aimé przynależą odpowiednio, do przeszłości i przyszłości.
Czas i aspekt, nie są więc w opozycji wobec siebie, ale obydwa zjawiska istnieją w procesie chronogenezy. Usytuowane są jedynie na różnych etapach tego procesu: „On a affaire à l’aspect aussi longtemps que le temps considéré est celui que le verbe emporte avec soi, qu’il intériorise, et au temps, dès que le temps considéré est celui que le verbe extériorise et au sein duquel lui et le temps contenu inhérent se situent.”^4
Opozycje czasów gramatycznych w języku francuskim przejawiają się we fleksji. Formy złożone czasów gramatycznych parfaits są w opozycji do form prostych non parfaits. G. Guillaume pokazuje tę różnicę na przykładach Mettre son chapeau oraz Avoir mis son chapeau. Forma prosta ukazuje proces w trakcie trwania i jest według G. Guillaume’a tożsama z aspektem niezakończonym (en tension lub aspect inaccompli). Natomiast forma złożona wyraża rezultatywność (aspect extensif albo accompli). Te formy funkcjonują tak samo jak aspekt w językach słowiańskich.^5 Aspekt niedokonany ukazuje proces od wewnątrz (une saisie interne), a aspekt dokonany z zewnątrz jako całość (une saisie externe).^6 Powyższa opozycja nie wyjaśnia jednak różnic wewnątrz kategorii czasów złożonych i prostych. W tym celu należy skupić się na analizie czasu. Jak pokazano uprzednio, tryb oznajmującym rozpatrywany jest w kategorii trzech epok: teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Teraźniejszość rozdziela przeszłość od przyszłości. Czas teraźniejszy ma więc podwójną charakterystykę. Z jednej strony pewna jego część zahacza o przeszłość (chronotyp ω), a inną o przyszłość (chronotyp α). Oś czasu biegnie w dwóch kierunkach, idąc w dół od momentu teraźniejszego w stronę czasu przeszłego (le temps descendant) lub idąc w górę w kierunku czasu przyszłego (le temps ascendant). Analiza czasów gramatycznych odbywa się na dwóch poziomach, gdyż ruchowi czasu na osi towarzyszą dwa sposoby ujmowania czasownika, a mianowicie:
(^4) G. Guillaume, La représentation du temps dans la langue française , „Le Français Moderne” 1951 (^5) Ch. Mouton, Aspect grecs – aspects russes à la lumière des traductions modernes de textes anciens , Belles Lettres, Paryż 1986, s. 17 6 G. Guillaume rozróżnia ponadto formy proste ( tensives ), złożone ( extensives ) i podwójnie złożone ( bi-extensives ), którym nadaje miano aspektu.
Fig. 1.2. Opozycje czasów gramatycznych wg. G. Guillaume’a
Źródło: G. Guillaume, Temps et verbe , s. 71
G. Guillaume zalicza passé composé do teraźniejszości. Różnica między passé composé a présent jest aspektualna, gdyż jako czas złożony passé composé posiada aspekt dokonany (l’aspect extensif). Passé composé funkcjonuje na dwa sposoby w zależności od rodzaju czasownika. W przypadku zdania Paul a mis son chapeau ., myśl skierowana jest na rezultat czynności. Paul ma wtedy kapelusz na głowie. G. Guillaume podkreśla, że tworzony jest nowy obraz myślowy. Natomiast, z czasownikami, których akcję nie są teliczne, passé composé informuje jedynie o ustaniu czynności.^8
Teoria G. Guillaume’a stała się przełomem w badaniach nad aspektem w języku francuskim. Późniejsze badania rozwijały lub negowały jej założenia; nie da się jednak zaprzeczyć jej ciągle aktualnego wpływu. Za szczególnie istotne uważa się umiejscowienie aspektu jako kategorii uniwersalnej w języku francuskim, a ponadto niezależnej od kategorii czasu.
1.1.2. Francuskie czasy przeszłe w systemie Hansa Reichenbacha Dalszej analiza opozycji czasów przeszłych oparta jest na systemie H. Reichenbacha. Wychodząc z założenia, że podstawową funkcją czasów gramatycznych jest umiejscowienie zdarzenia względem momentu wypowiedzi jako przyszłego, przeszłego lub teraźniejszego, H. Reichenbach zakłada, że graficzna reprezentacja jakiegokolwiek zdarzenia jest możliwa na jednowymiarowej osi czasu.^9
(^8) B. Sthioul , Le passé composé: une apporche instructionnelle [w:] S. Vogeleer, A. Borillo, C. Vetters, M. Vuillaume (red.), Temps et discours , Peeters, Louvain-la-Neuve 1998, s. 83
Umiejscowienie zdarzenia na osi czasu ma miejsce przy pomocy trzech zmiennych, a mianowicie: S (point of speech) – moment wypowiedzi, E (point of event) –
(^9) H. Reichenbach, The Tenses of Verbs [w:] I. Mani, J. Pustojovsky, R. Gaizauskas (red.), The language of time: the reader , Oxford University Press, Oxford 2005, s. 71-
wydarzenie, R (point of reference) – punkt odniesienia. Dzięki kombinatoryce dwóch pierwszych zmiennych, otrzymano trzy podstawowe warianty czasów gramatycznych. W przypadku, gdy moment zdarzenia ma miejsce równocześnie z momentem wypowiedzi, mamy do czynienia z czasem teraźniejszym. Jeśli moment zdarzenia poprzedza moment wypowiedzi otrzymuje się czas przeszły. Natomiast w czasie przyszłym, moment zdarzenia następuje po momencie wypowiedzi. Wprowadzenie trzeciej zmiennej R było konieczne, by pozwolić na przedstawienie pozostałych czasów w języku angielskim. W rezultacie, model H. Reichenbacha zakłada istnienie następujących możliwości:
Fig. 1.3. Graficzna reprezentacja czasów w języku angielskim wg. H. Reichenbacha
Źródło: H. Reichenbach, The Tenses of Verbs, s. 72
H. Reichenbach przewidział ponadto reprezentację dla form progresywnych. Trwanie w czasie przedstawione jest wtedy za pomocą przedziału.
Fig. 1.4. Graficzna reprezentacja czasów progresywnych w języku angielskim
Źródło: H. Reichenbach, op.cit., s. 73
d/ Plus-que-parfait
Porównanie powyższych schematów pozwala nam wysunąć następujące wnioski:
Po tych wstępnych obserwacjach, należy skoncentrować się na szczegółowym opisie opozycji aspektualnych, jakie istnieją między czasami przeszłymi w języku francuskim.
1.1.3. Opozycja imparfait / passé simple – zarys zagadnienia W ślad za G. Guillaume’m, większość językoznawców opisuje passé simple i imparfait w kontekście opozycji aspektualnej. W niniejszym opracowaniu należy zgłębić to zagadnienie. Opozycja aspektualna przejawia się bowiem na różnych poziomach analizy. Kolejnym krokiem będzie opis nieaspektualnych sposobów przedstawiania tych czasów. Należy bowiem pokazać, że takie ujęcia nie są w stanie adekwatnie wyjaśnić opozycji między czasami przeszłymi.
Przed opisem różnic między passé simple i imparfait należy podkreślić, że obydwa czasy mają jedno bardzo wyraźne podobieństwo. Obydwa odnoszą się do przeszłości, która wyraźnie odcina się od momentu teraźniejszego. Jak podkreśla R. Martin: „le PS évoque un temps complètement révolu (toutes les grammaires se plaisent à le souligner), sans aucun lien avec le moment actuel; l’IMP signifie de même, sans hésitation possible, la rupture avec le présent. Cette cloison entre le présent et le passé d’époque rapproche le PS et l’IMP: il faut chercher ailleurs de quoi les opposer.”^11 Jest to zgodne z obserwacją G. Guillaume’a. C. Vet przeciwstawia te czasy pod względem aspektu: „il y a lieu de considérer le PS comme la variante perfective de l’IMP.”^12 Para imparfait i passé simple spotykana jest najczęściej w tekstach literackich i historycznych. Zdarzenia opisywane w imparfait stanowią tło akcji. Natomiast zdarzenia opisywane przez passé simple są przedstawione jako pierwszoplanowe i odcinają się wyraźnie od tła. 13 Zdania przytoczone w imparfait mogą być komentarzem lub konsekwencją zdarzenia opisywanego przez passé simple. Wielu językoznawców podkreśla tę właściwość imparfait, która pozwala na: „présenter une situation temporelle sous forme d’état”^14 w przeciwieństwie do passé simple, który ukazuje sytuację jako zdarzenie (un événement). Obydwa czasy mają więc różne funkcje w narracji: „On peut donc dire que le PS fait avancer le récit alors que l’IMP le retarde, ou en termes reichenbachiens: le PS avance le point de référence en le déplaçant vers la droite tandis que l’IMP garde le point de référence du dernier événement.”^15
(^11) R. Martin, Temps et aspect , Editions Klinksieck, Paryż 1971, s. 93
Powyższe obserwacje, podzielane przez wielu językoznawców (między innymi C. Vet, R. Martin, H. Sten, A. Klum, P. Imbs), dowodzą, że imparfait jest czasem niedokonanym, w przeciwieństwie do passé simple, który wyraża aspekt dokonany. Zacytujmy spostrzeżenie R. Martin: „L’aspect duratif tel que l’exprime l’IMP est indissociable de l’aspect imperfectif: en effet, pour différencier à l’intérieur d’un certain espace temporel ce qui est de ce qui n’est pas encore, l’esprit est constraint de recréer dans le passé l’incertitude de l’avenir , bref de laisser le terme de
(^12) C. Vet, Temps, aspects et adverbes de temps en français contemporain: essai de sémantique formelle 13 , Droz, Genewa 1980, s. 79 14 M. Grevisse,^ Le bon usage – Grammaire française , Duculot, Gembloux 1964, s. 347 A.-M. Berthonneau, G. Kleiber, Pour une nouvelle approche de l'imparfait: l'imparfait, un temps anaphorique méronomique 15 , „Langages”, 1993, nr 112, s. 62 C. Vetters, Passé simple et imparfait: un couple mal assorti , „Langue française” , 1993, nr 100, s.
