Makroekonomia - Notatki - Ekonomia - Część 2, Notatki z Ekonomia

Pobierz Makroekonomia - Notatki - Ekonomia - Część 2 i więcej Notatki w PDF z Ekonomia tylko na Docsity! 1 29. Powstanie pieniądza jego istota. Gospodarka rynkowa jej współczesnej postać jest gospodarką pieniężną. Współczesne formy pieniądza a zwłaszcza pieniądz papierowy są rezultatem długiego procesu historycznego rozwój wymienny. Początkowo, gdy pojawiała się konieczność zastąpienia wymiany bezpośredniej towaru na towar (T – T), wymiana za pośrednictwem powszechnego ekwiwalentu, tę rolę powszechnego ekwiwalentu, czyli dobra przyjmowanego przez wszystkich uczestników wymiany, pełnił towar, który był stosunkowo łatwo dostępny o powszechnie poszukiwany. Powszechny ekwiwalent – towar jest ekwiwalentem mało podzielnym, niekiedy trudno przenośnym występując w tej roli na ograniczonym obszarze wymiany. Duża różnorodność naturalnych powszechnych ekwiwalentów utrudniają rozwój wymiany. Wraz z przestrzennym i ilościowym rozwojem wymiany towarowej coraz bardziej widoczna staje się konieczność znoszenia ograniczeń związanych z tą formą powszechnego ekwiwalentu. Proces rozwoju wymiany dokonuje sam tego zniesienia, wydzielając nową postać powszechnego ekwiwalentu – pieniądz. Kształtuje się w ten sposób pieniężna forma wymiany, w której rolę powszechnego ekwiwalentu przyjmują metale szlachetne, przede wszystkim złoto. Występowanie w funkcji powszechnego ekwiwalentu złota nie było przypadkowe. Złoto tylko, dlatego przejęło wobec innych towarów funkcję pieniądza, gdyż przed tym samo znajdowało się w obiegu jako towar – zarówno jako towar przekładany do wymiany jak też jako jeden z wielu ekwiwalentów. Naturalnie wielkość złota, przede wszystkim w małej jego ilości wagowej skoncentrowana była duża ilość wartości. Jest ono metalem odpornym na działanie czynników chemicznych, łatwo podzielnym i przenośnym, przystosowanym do przechowywania. Złoto stało się pieniądzem w wyniku rozwoju wymiany i obiektywnej ekonomicznej konieczności powstania powszechnego ekwiwalentu. 2 30. Funkcje pieniądza. Pierwszą funkcją pieniądza jest funkcja miernika wartości, polega ona na tym, że wartość towarów przedstawiana jest w pieniądzu. Dzięki tej funkcji pieniądza wszystkie towary mogą być pod względem ilościowym porównywalne ze sobą i sprowadzone do jednego „wspólnego mianownika:. Funkcję miernika wartości pełni pieniądz w sposób myślowy, idealny. Oznacza to że dla wyrażenia wartości towaru nie jest niezbędne posiadanie pieniądza w formie monety lub banknotu. Ten sposób sprawowania funkcji miernika wartości możliwy jest jednak tylko dzięki temu, że w obiegu znajduje się realny pieniądz, który umożliwia przeprowadzenie transakcji kupna – sprzedaży. Druga funkcją pieniądza jest funkcja środka cyrkulacji ( środka wymiany). Polega ona na tym, że pieniądz występuje w roli pośrednika wymiany towarów. Jeśli w bezpośredniej wymianie towar wymieniany był na towar , to wraz z pojawieniem się pieniądza wymiana przyjmuje postać towar- pieniądz – towar. Aby więc, w zamian za jeden towar otrzymać drugi, trzeba najpierw dokonać transakcji sprzedaży, zamienić własny towar na pieniądz, a za otrzymany pieniądz zakupić potrzebny towar. O ile w funkcji miernika wartości pieniądz funkcjonował w sposób myślowy, to w funkcji środka cyrkulacji pieniądz musi występować realnie – jako moneta lub banknot. W wypełnianiu funkcji środka cyrkulacji pieniądz pełnowartościowy został w toku rozwoju historycznego zastąpiony przez różne substytuty – z metali nieszlachetnych i pieniądze papierowe. Kolejną funkcją pieniądza jest funkcja środka gromadzenia skarbu (środka akumulacji). Pieniądz zmienia się w skarb, z chwilą, gdy proces cyrkulacji zostaje przerwany, gdy akt sprzedaży nie zostaje uzupełniony postępującymi po nim aktem kupna. Rozwinięta produkcja i wymian towarów sama rodzi potrzebę gromadzenia skarbu. Akty kupna i sprzedaży w warunkach rozwiniętej cyrkulacji towarowej nie pokrywają się bowiem w czasie. Dla dokonania zakupów na rynku, którym nie towarzyszy w danym momencie sprzedaż towarów, niezbędne jest posiadanie rezerw pieniężnych, czyli skarbu. Rozwój stosunków towarowo – pieniężnych, wzrost potęgi pieniądza rodzi potrzebę gromadzenia pieniądza jako wyrazu bogactwa i społecznego prestiżu. Przejawia się to w dążeniu do gromadzenia kruszców szlachetnych, pieniądza, do powiększania skarbu. Przy czym dążenie do gromadzenia skarbu z natury nie zna granic. Wynika to z samej istoty pieniądza, który jest bezpośrednio wymienialny na każdy towar. Należy także wskazać na kształtowanie się estetycznej formy skarbu, dążenie do posiadania w tej formie przedmiotów złotych i srebrnych. W warunkach istnienia systemu pieniężnego opartego o obieg pełnowartościowych monet, skarb odgrywał istotną rolę w zasilaniu cyrkulacji niezbędną masą środków pieniężnych. W okresach, gdy rozmiary transakcji towarowych się kurczą, część pieniądza złotego odpływa z obiegu zamieniając się w skarb. W okresach zwiększania się obiegu towarów i transakcji kupna sprzedaży, pieniądz napływa do kanałów cyrkulacji, rozmiary skarbu się kurczą. Pieniądz w funkcji środka gromadzenia skarbu pełni więc także rolę regulatora rozmiarów obiegu pieniężnego. Pieniądz występuje w funkcji środka odroczonych płatności. W funkcji tej występuje on w sytuacjach, w których sprzedaż towaru oddzielona jest w czasie od otrzymywania pieniądza. Istnieją różne przyczyny takiego przebiegu transakcji kupna – sprzedaży towarów. Na wytworzenie różnych towarów zużywa się różne ilości czasu. Producent towarów o długim cyklu produkcyjnym musi dłużej czekać na uzyskanie środków pieniężnych z ich sprzedaży; na zakup towarów, które potrzebuje do bieżącej produkcji, uzyskuje więc kredyt od ich producenta. Cenę tych towarów opłaca zatem później – po sprzedaży swych produktów. Produkcja szeregu towarów nosi charakter sezonowy. Środki pieniężne z ich sprzedaży wpływają do wytwórców w określonych porach roku. W międzyczasie jednak nabywają oni potrzebne im środki produkcji, za które płacą po zbiorach. Sytuacji tego rodzaju, w których konieczne są stosunki kredytowe między sprzedawcami i nabywcami towarów, jest wiele. Pieniądz, który wkracza do obiegu dopiero w terminie płatności pełni funkcję środka odroczonych płatności. Warunkiem występowania pieniądza w tej funkcji jest istnienie w rozwiniętej postaci wszystkich poprzednich funkcji pieniądza. Punktem wyjścia jest zawsze określenie wartości ceny towaru, co oznacza, że pieniądz występuje w funkcji miernika wartości. Istnienie transakcji kupna – sprzedaży, w których pieniądz występuję w charakterze środka wymiany, jest w ogóle warunkiem rozwoju transakcji kredytowych. Te ostatnie rozwinęły się na gruncie istnienia cyrkulacji towarowej z udziałem pieniądza. 5 między sobą różnego rodzaju rozliczeń. W niektórych sytuacjach dla dokonania pewnych płatności pieniądz ten przekształca się w gotówkę i opuszcza sferę obiegu bezgotówkowego, aby niebawem znów do niej powrócić. W gospodarce pieniądz w postaci gotówkowej właściwie nie cyrkuluje nie krąży, lecz wykonuje raczej ruch wahadłowy między kasami bankowymi. PIENIĄDZ W OBIEGU DOCHODOWYM - jest urządzeniem pobierania i realizowania dochodów. Głównymi dochodobiorcami uczestniczącymi w tym obiegu są gospodarstwa domowe oraz budżet państwa. Obie sfery obiegu są ze sobą ściśle związane. Pieniądz dostaje się do obiegu dochodowego ze sfery obiegu transakcyjnego. Odbywa się to w ten sposób, że przedsiębiorstwo z przychodów pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży produkcji świadczenia usług i realizacji obrotu towarowego wypłacają wynagrodzenia swoim pracownikom i dokonują wpłat na rzecz budżetu państwa. Przedsiębiorstwa wyłączają, zatem wymienione strumienie pieniądza z obiegu transakcyjnego kierując je do obiegu dochodowego. Sfery obiegu transakcyjnego i dochodowego nie pokrywają się jednak w pełni ze bezgotówkowy jest przede wszystkim pieniądzem transakcyjnym przedsiębiorstw zaś pieniądz gotówkowy jest głównie pieniądzem dochodowym ludności. Pieniądz papierowy, niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym - postacią pieniądza. Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto. W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym. Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971. Pieniądz, powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej. Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej. W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego. 6 Parytet walutowy parytet złota, sposób określania wartości jednostki walutowej danego kraju. W przeszłości, w warunkach pełnej wymienialności waluty na złoto, a później w systemie stałego kursu walutowego (system walutowy), stosowany był do tego celu parytet złota, wyrażający ilość czystego złota (w g) "zawartą" w jednostce monetarnej danego kraju. Obowiązywał on z mocy ustawy ogłaszanej przez władze państwowe, po II wojnie światowej - w uzgodnieniu z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW). Obniżenie parytetu złota oznaczało dewaluację, a jego podwyższenie rewaluację waluty. Z czasem kolejne kraje rezygnowały z ustalania wartości swej waluty w oparciu o parytet złota, prawna jego likwidacja nastąpiła w wyniku ratyfikacji w dniu 1 IV 1978 zmienionego statutu MFW. Obecnie poszczególne kraje mają pełną, gwarantowaną prawem międzynarodowym swobodę w ustalaniu zasad kursowych swych walut. Ich wartość mogą ustalać w stosunku do waluty międzynarodowej, koszyka walutowego, europejskiej jednostki walutowej (ECU) lub specjalnych praw ciągnienia (SDR). W niektórych krajach, nie będących członkami MFW, utrzymano parytety złota, jednakże nie mają one związku z wzajemnymi kursami ich walut i walut innych państw. Obieg pieniądza, proces przemieszczania się pieniądza pomiędzy podmiotami gospodarczymi w obrębie lub także poza granicami kraju emisji (jeśli jest on stosowany w operacjach międzynarodowych) w związku z realizacją transakcji kupna-sprzedaży dóbr i usług lub regulowaniem zobowiązań. Obieg pieniądza może mieć charakter gotówkowy, realizowany przy pomocy znaków pieniężnych, lub bezgotówkowy, realizowany poprzez przenoszenie depozytów z rachunku bankowego jednego podmiotu gospodarczego na rachunek innego. Pieniądz spełnia w obiegu funkcję środka cyrkulacji, obsługując transakcje wymiany z warunkiem natychmiastowej zapłaty, oraz środka płatniczego - w transakcjach z zapłatą odroczoną lub w płatnościach transferowych. Wyróżnia się obieg pieniądza transakcyjny, związany z pośrednictwem pieniądza w transakcjach wymiany towarowej, i obieg pieniądza dochodowy, przesuwający pieniądz pomiędzy podmiotami gospodarczymi i tworzący ich dochody redystrybucyjne. Szybkość obiegu pieniądza, uzależniona m.in. od stopy inflacji i poziomu stóp procentowych, wpływa na relację pomiędzy zasobami pieniądza a nominalnym dochodem narodowym - im jest ona większa (im więcej transakcji kupna-sprzedaży obsłuży pieniądz np. w ciągu roku), tym zasób pieniądza przy danym dochodzie narodowym może być mniejszy, tym niższe będą społeczne koszty obiegu pieniądza. 7 32. Czynniki określające popyt na pieniądz zasady określania ilości pieniądza w obiegu. PIENIĄDZ W OBIEGU TRANSAKCYJNYM - to obieg pieniężny między przedsiębiorstwami produkcyjnymi a handlowymi oraz między poszczególnymi szczeblami handlu hurtowego i detalicznego. Obieg transakcyjny - to obieg pieniężny związany z częścią wymiany w zakresie dóbr zaopatrzeniowych w sferze produkcyjnej. Dzięki tej wymianie następuje alokacja produktów pracy przeznaczonych do dalszej przeróbki lub do odsprzedaży. W sferze obiegu transakcyjnego pieniądz spełnia głównie funkcję środka cyrkulacji uczestnicząc w transakcjach kupna - sprzedaży. Motyw transakcyjny – (wynika z potrzeby gromadzenia pieniądza w stanie płynnym w celu zawierania bieżących transakcji. Wielkość pieniądza transakcyjnego zależy od wartości zawieranych transakcji przez różne podmioty gospodarcze oraz stopnia synchronizacji wpływów i wydatków.) Najczęściej wynika on z faktu, że na ogół wpływy i wydatki pieniężne nie są zsynchronizowane w czasie, wydawanie pieniądza następuje częściej niż dochody i aby zrealizować bieżące tranzackcje zakupów musimy posiadać określony zasób pieniądza. Można też założyć takie rozwiązanie, że wpływy pieniężne będą lokowane w postaci oprocentowanych aktów, ale gdy będziemy chcieli sfinansować zakupy, poniesiemy określone koszty (opłaty bankowe). Popyt na pieniądz wynika przede wszystkim z funkcji jaką pełni on w procesie wymiany towarów i usług. Ten rodzaj popytu na pieniądz możemy określić jako popyt transakcyjny (motyw transakcyjny). Wynika on w szczególności z faktu, że na ogół wpływy i wydatki pieniężne nie są zsynchronizowane w czasie – dochodu pieniężne następują rzadziej niż wydawanie pieniądza, dla realizowania bieżących transakcji zakupów niezbędne staje się więc posiadanie określonych zasobów pieniądza. Można oczywiście założyć i takie rozwiązanie, że uzyskane wpływy pieniężne będą lokowane w postaci oprocentowanych aktywów (np. bonów skarbowych) i w sytuacji gdy potrzebne staje się sfinansowanie zakupów – aktywa te zostają zamienione na gotówkę. Rozwiązanie takie oznacza przede wszystkim konieczność ponoszenia określonych kosztów (opłaty bankowe) nie jest też praktyczne dla sfinansowania bieżących transakcji (wymaga np. czasu na zamianę aktywów na gotówkę). Bardziej ekonomiczne i praktyczne staje się więc posiadanie określonych zasobów pieniądza w postaci gotówkowej. Wielkość tego rodzaju zasobów zależy przede wszystkim od wartości zawieranych i przewidywanych transakcji. Ta wartość zależna jest od tendencji cen na dobra i usługi. Oznacza to, że przy wzroście cen np. dwukrotnym, nastąpi w wyrażeniu nominalnym podwojenie wielkości wydatków. Dla dokonania tych samych co poprzednio transakcji konieczne stanie się posiadanie dwukrotnie większej masy pieniądza, Mówiąc ogólnie popyt na pieniądz jest popytem na zasób pieniądza w ujęciu realnym. Dla przeprowadzenia określonej liczby transakcji musimy posiadać określoną masę pieniądza w ujęciu realnym, a więc pieniądza nominalnego, skorygowanego o zmiany poziomu cen. Dotyczy to także popytu na pieniądz w danym czasie w skali gospodarki narodowej, co wyraża wielkość dochodu narodowego, określana przy uwzględnieniu zmian cen. Jeśli założyć określoną wielkość popytu transakcyjnego w danym czasie ( np. w ciągu roku kalendarzowego) to popyt ten w tym okresie ulega zmianom w złożoności od stopnia synchronizacji wpływów i wydatków. Jeśli wydatki koncentrują się w jakimś momencie z powodu np. pewnych zwyczajów, to oznacza, że popyt na pieniądz w tych momentach jest większy, a maleje w okresach mniej intensywnych zakupów. Motyw ostrożności – (związany z niepewnością, co do przyszłych dochodów i wydatków.) Można powiedzieć, że przezorny zawsze ubezpieczony, gdyż motyw ten charakteryzuje przewidywanie wszystkich okoliczności i potrzeb, które określać będą wydatki w przyszłości. Jest to drugi typ określający popyt na pieniądz. Działanie tego czynnika związane jest z oczywistym faktem, że nie jest możliwe w momencie otrzymywania dochodów pieniężnych przewidzieć wszystkich okoliczności i potrzeb, które określać będą wydatki w przyszłości. Mogą to być pojawiające się możliwości dokonania atrakcyjnych zakupów i inwestycji czy nieprzewidziane sytuacje losowe. Także i w tym przypadku możliwe jest przechowywanie części zasobów w postaci np. papierów wartościowych i ich zamiana na gotówkę, ale ze względów praktycznych i zwykłej przezorności rezygnujemy z tego, tracąc oprocentowanie, a kierujemy zasoby w kierunku pieniądza. Im większy stopień niepewności w 10 do zasadniczych właściwości systemu waluty złotej – tendencji utrzymania stałego kursu walutowego. Są to więc próby wykorzystywania zalet standardu złotego – przy równoczesnym dążeniu do pozbywania się jego wad. Standard złoty jako instytucja prawna datuje się od roku 1819, daty uchwalenia przez parlament brytyjski tzw. Resumpition Act. Nazwa tego aktu pochodzi od zawartego w nim wymagania, by Bank Angielski wznowił (resumption – ponowne przyjęcie, wznowienie) swą praktykę – zaniechana po wybuchu wojen napoleońskich w latach 1793 – 1815 – wymiany na żądanie banknotów na złoto według stałego kursu. Oznaczało to faktyczne wprowadzenie standardu złotego, gdyż równocześnie zniesiono restrykcje eksportu z Wielkiej Brytanii złota w postaci monet i sztab. W późniejszym okresie XIX wieku standard złoty został przyjęty przez Niemcy, Japonię i wiele innych krajów. USA przyłączyły się do tego standardu w roku 1879, opierając emitowane w czasie wojny secesyjnej papierowe banknoty na złocie. Istotne znaczenie dla utrwalenia w USA systemu waluty złotej miał wydany w roku 1900 U.S.Gold Standard Act. Centrum międzynarodowego systemu finansowego opartego na złocie stał się wówczas Londyn, co wynikało z brytyjskiej przewagi w handlu międzynarodowym i rozwoju brytyjskich instytucji finansowych. W systemie tym podstawą obiegu pieniężnego w poszczególnych krajach było złoto. Jednostka pieniężna posiadała określony parytet ustalony w złocie, istniała też pełna swoboda wymiany banknotów na złoto i odwrotnie. Określony mechanizm dawał gwarancję, że jednostka pieniężna zachowa wartość wyrażoną w złocie. Ten mechanizm zawierał dwa elementy: 1. istniały określone zasady emisji banknotów, która nie mogła przekraczać pewnego poziomu w stosunku do rezerw złota. Jeśli rezerwy złota banku centralnego uległy zmniejszeniu także musiały ulec i rozmiary emisji, wzrost natomiast rezerw złota pozwalał na zwiększenie emisji. 2. drugim czynnikiem regulującym była stopa dyskontowa banku centralnego. Podniesienie stopy dyskontowej zmniejszało ilość weksli przedstawionych do dyskonta w bankach handlowych, a tym samym przeciwdziałało zwiększeniu obiegu pieniężnego ponad rozmiary, wynikające z aktualnych rezerw złota banku centralnego. Odwrotnie – w sytuacji wzrastania złota banku centralnego – obniżka stopy dyskontowej umożliwiała zwiększenie rozmiarów dyskonta i obiegu pieniężnego. Istotnym elementem systemu waluty złotej była nieograniczona możliwość przepływu złota w skali światowej. System waluty złotej odpowiadał warunkom kapitalizmu XIX – wiecznego oraz początkom XX wieku. W szczególności sprzyjające warunki dla rozwoju międzynarodowego handlu i eksportu kapitału stwarzała stałość parytetu walut, których kurs wobec walut obcych wahał się stosunkowo wąskich granicach. Stałość ta zapewniała ekspertowi sprzedającemu towary na kredyt możliwość otrzymania zapłaty za swe towary bez ryzyka strat, możliwych przy zmianach kursów waluty importera. Gwarantowała ona również wierzycielom zwrot realnej wartości udzielonej zagranicznemu pożyczkobiorcy pożyczki kapitałowej w terminie spłat. Ogólnie możemy powiedzieć, że system waluty złotej był niezbędnym elementem mechanizmu ekonomicznego opartego o swobodny obrót w gospodarce światowej towarów i kapitałów, a także nieskrępowany przepływ czynników produkcji wewnątrz gospodarek narodowych. Pokrycie złota emisji banknotów w systemie waluty złotej nie musiało być 100 – procentowe. Praktyka bankowa dopuszczała w tej dziedzinie odstępstwa, co oznaczało tworzenie się systemu określonego jako ograniczona waluta złota. Zakładano, że raczej do rzadkości należeć będzie sytuacja, w której w jednym czasie wszyscy właściciele banknotów zgłoszą się do banku emisyjnego w celu zamiany posiadanych banknotów na złota. Częściowe pokrycie w złocie emisji umożliwiało bardziej elastyczne dostosowanie podaży pieniądza do potrzeb obrotu towarowego. System waluty złotej załamał się w czasie I wojny światowej. Dla finansowania kosztów wojny dokonywano masowej emisji pieniądza papierowego – bez względu na wielkość rezerw złota w bankach centralnych, zawieszono też zasadę wymienialności banknotów na złoto. Szereg zalet, które posiadał system waluty złotej, było przyczyną jego zachowania w niektórych krajach po I wojnie światowej (np. USA, gdzie od 1919 roku zachowano obieg monet złotych i wymienialności banknotów na złoto). W większości krajów powrócono do systemu waluty złotej w zmodyfikowanej 11 postaci standardu złoto – dewizowego (gold exchange standard). System ten wprowadzono m.in. w Polsce w 1924 roku. Różnice między klasycznym systemem waluty złotej, a systemem wprowadzonym po pierwszej wojnie światowej były dość istotne. W systemie tym znikają w zasadzie z obiegu monety złote, modyfikacji ulegają też zasady wymiany banknotów na złoto. W standardzie złoto – dewizowym możliwe było utrzymywanie rezerw monetarnych w postaci walut zagranicznych lub dewiz krajów, które rezerwy międzynarodowego mogły się składać wyłącznie ze złota. W klasycznym systemie waluty złotej swoboda wymienialności banknotów na złoto była nieograniczona. W systemie wprowadzonym po I wojnie banknoty krajowe można było wymienić tylko na sztaby złota (system sztabowo – złoty) lub wymieniać je na złoto w sposób pośredni (system dewizowo – złoty). Tak więc dla otrzymania złota w systemie dewizowo – złotym konieczne było nabycie w pierwszym rzędzie za walutę krajową waluty kraju o systemie sztabowo – złotym, dokonać następnie wymiany tej waluty zagranicznej na złoto i przetransportować je do własnego kraju. Powyższy system przetrwał do lat wielkiego kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych. Załamał się on pod ciosami samego kryzysu i jego następstw, pod wpływem szeregu istotnych zmian w całym mechanizmie gospodarki. Po pierwsze – był on nie do pogodzenia z potrzebami interwencjonizmu państwowego, z koniecznością oddziaływania przez państwo na przebieg koniunktury. Jak już wskazałam – jednym z warunków nieskrępowanego funkcjonowania systemu waluty złotej była swoboda transferu złota między państwami. Przejawem tej swobody był przepływ złota miedzy poszczególnymi państwami. Czym wywołane były przepływy i jakie były skutki tego dla wewnętrznej sytuacji gospodarczej? Przepływy złota wywołane były zmianami w bilansie płatniczym. Jeśli mianowicie ilość dewiz zagranicznych, która w określonym czasie napłynęła do danego kraju była mniejsza od ilości dewiz, która była niezbędna do zapłacenia należności zagranicznych – to wynikająca stąd różnica była pokrywana przekazami złota za granicę. Te ruchy pieniądza – przy uzależnieniu wysokości emisji od wielości zapasów złota – posiadały określony wpływ na wysokość wewnętrznego obiegu pieniężnego. Odpływ złota zmuszał do kurczenia wewnętrznego obiegu pieniężnego, podwyższania stopy dyskontowej, przypływ złota – zwiększał obieg pieniężny, prowadził do zniżki stopy dyskontowej. Posiadało to oczywiście określony wpływ na rozwój wewnętrznej sytuacji gospodarczej. W wypadku napływu złota – rezultat aktywnego bilansu płatniczego – posunięcia banku centralnego ułatwiały działalność gospodarczą (bank obniżał wówczas stopę dyskontową, zwiększał obieg pieniężny, zwiększał ekspansję kredytową). Przy ujemnym bilansie płatniczym – postępowano odwrotnie. W ten sposób o wewnętrznych posunięciach banku, o równowadze wewnętrznej decydowała równowaga zewnętrzna. Sytuacja koniunkturalna wymagała natomiast często zastosowania przez państwo kroków odwrotnych niż wynikało to z reguł waluty złotej. Z zasady okresy kryzysów w gospodarce są okresami odpływu rezerw złota i dewiz z kraju, powinno więc przy utrzymaniu systemu waluty złotej – występować w tym czasie kurczenie obiegu pieniężnego, winna być stosowana restrykcyjna polityka pieniężno – kredytowa. Byłoby to jednak sprzeczne z potrzebami gospodarki, pogłębiało jeszcze bardziej ostrość kryzysu. Wynika stąd, że potrzeba oddziaływania przez państwo na przebieg koniunktury wymaga istnienia elastycznego systemu pieniężnego, w którym nie byłoby sztywnych granic emisji pieniądza, wymaga istnienia takich warunków, które pozwalałyby na regulowanie przez państwo zarówno podaży jak i popytu na rynku pieniężno – kredytowym. Istotnym czynnikiem załamania systemu waluty złotej stał się ogromny wzrost nieprodukcyjnej sfery działalności państwa. Chodzi tu w szczególności o konieczność finansowania wysokich kosztów utrzymania administracji państwowej, gospodarki komunalnej, ochrony środowiska, a przede wszystkim wydatków zbrojeniowych, które w wielu wysoko rozwiniętych krajach stanowią jedną z najważniejszych pozycji w budżecie państwowym. Całość wydatków we wszystkich tych dziedzinach wykazuje tendencję rosnącą, a ich finansowanie byłoby niemożliwe w tradycyjnym systemie pieniężnym waluty złotej lub złoto – dewizowej. Umożliwia to waluta manipulowana z jej elastycznym systemem emisyjnym, niezależnym od zasobów złota w banku centralnym. W rezultacie działania przedstawionych przyczyn od czasu wielkiego kryzys lat 30, istnieje system pieniężny oparty o cyrkulację papierowych znaków wartości, emitowanych przez banki biletowe (banki 12 centralne) i niewymienialnych na złoto. System ten określony został jako system waluty manipulowanej (kierowanej). Powstanie waluty manipulowanej prowadzi do zasadniczej zmiany roli złota w gospodarce, o czym wskazałam wyżej, że zasoby tego metalu w banku centralnym nie decydują już o rozmiarach emisji banknotów, które kierowane są do obiegu odpowiednio do potrzeb polityki gospodarczej państwa i finansowania jego działalności. To zjawisko, a także fakt, że nie istnieje obecnie w systemie pieniężnym możliwość wymiany pieniądza papierowego na złoto oznacza demonetyzację złota. Złoto stało się obecnie takim samym towarem jak każdy inny, a jego cen rynkowa kształtuje się pod wpływem tych samych czynników co każdego innego towaru. W systemie waluty złotej miernikiem wartości towarów było złoto. W systemie waluty manipulowanej wartość towarów wyrażane są w niewymienialnym pieniądzu papierowym; obrocie krajowym – w walutach narodowych poszczególnych państw, a na rynku międzynarodowym w walutach tych państw , których udział w handlu międzynarodowym w międzynarodowych obrotach kapitałowych jest największy. Wyrazem demonetyzacji jest także brak związku między wahaniami cen złota a cen wszystkich innych towarów. Banki centralne posiadają rezerwy złota, nie mają one jednak charakteru rezerw pieniężnych, nie są one kierowane do obiegu w charakterze pieniądza, stanowiąc ostateczną rezerwę płatnicza państwa, wykorzystywaną w nadzwyczajnych sytuacjach i trudnościach płatniczych. 15 37. Rodzaje zjawisk inflacyjnych. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy: 1) inflację pełzającą (do kilku procent w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddającą się kontroli. 2) inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli. 3) inflację galopującą (powyżej 20%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie wzrostu gospodarczego. 4) hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego. Hiperinflacja, nagły, szybki wzrost cen (powyżej 100% lub więcej), który powoduje spadek wartości pieniądza. W Polsce tego typu inflacja wystąpiła w okresie międzywojennym, a także pod koniec lat 80. i na początku 90. W 1990 wynosiła 252,2%. W Boliwii w 1985 inflacja sięgała 20 000% rocznie. 16 38. Inflacja popytowa i jej przyczyny. Inflacja popytowa jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja płacowa). Teoria popytowa wywodzi się od Keynessa, który swoje rozważania odnosił do gospodarki angielskiej w czasach II wojny światowej. Wydatki mogą być większe niż wynikające z warunków równowagi. Jeśli taka sytuacja wystąpi mamy do czynienia z inflacją. Inflacja popytowa ma miejsce wtedy, kiedy w gospodarce pojawia się nadwyżka popytu pienię żnego, kiedy ten popyt przekształca się w popyt efektywny, wtedy wzrastają ceny. Nadwyżka popytu pieniężnego jest rezultatem walki w społeczeństwie o korzystny podział Dochody Narodowego między różne grupy społeczne (np. zwiększone dochody obywateli w sferze budżetowej, wzrost świadczeń emerytalnych, zasiłków socjalnych itp.). Walka z inflacją powinna polegać na: łagodzeniu konfliktów społecznych na tle podziału Dochodu Narodowego, kontroli tempa wzrostu wynagrodzeń w gospodarce, prowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej i pieniężnej, propagowania mody w zakresie oszczędzania. Teoria popytowa znajduje zastosowanie w krótkookresowym planowaniu zjawisk gospodarczych związanych z inflacją. Inflacja popytowa najczęściej, gdy występowały wojny. Duże wydatki na zbrojenia powodują gwałtowny wzrost cen. Cała dodatkowa ilość pieniądza w zakupy (MV=PY ciąg przyczynowy). Obejmuje najpierw ceny artykułów żywnościowych pochodzenia rolniczego. Wynika to stąd, że produktów rolnych w danych krajach jest mało (mała elastyczność zależna od przyrody). Produkcja nie nadąża za popytem, powstaje luka inflacyjna. Nadmierny popyt mogą zgłaszać gospodarstwa, przedsiębiorstwa, państwo. Ten rodzaj inflacji był najczęstszym problemem w gospodarce socjalistycznej. produkcja w yd at ki gl ob al ne AD =C +I+ G ma x. po zio m wy da tkó w w go sp . pr os ta ró wn ow ag i luka inflacyjna bariera mocy produkcyjnych 17 39. Kosztowa teoria inflacji. Teoria kosztowa - inflacja jest wynikiem kosztów produkcji, który jest wywołany płac pod wpływem działalności silnych związków zawodowych, oraz cen spowodowanych przez monopole krajowe lub zagraniczne np.: cen ropy naftowej. Punktem wyjścia jest założenie, że na rynku towarowym i na rynku pracy istnieją po stronie podaży monopoliści, którzy są w stanie dyktować warunki dotyczące cen i płac. Działalność rządu przez bardziej ekspansywną politykę fiskalną lub pieniężną wywołuje dążenie do zwiększenia cen lub i płac. W zależności od rodzaju zmian wyróżnia się trzy typy kosztowej inflacji: 1) Egzogeniczny - wywołany przyczynami zewnętrznymi (cen importu), lub wewnętrznymi (a wydajności pracy). 2) Endogeniczny - w społeczeństwie, w którym klasy i grupy społeczne są zorganizowane w związki zawodowe, organizacje konsumentów, pracodawców itp., zmiana wynagrodzenia jednego czynnika produkcji wywołuje reakcje społeczne i dążenie do przywrócenia poprzednich relacji między wynagrodzeniami czynników produkcji. Konkurencja na tym tle może przybrać formy: (a) konkurencja - ceny - płace - gdy ruch cen wywołuje żądanie płac. (b) konkurencja - płace - płace - dążenie różnych grup pracowniczych do wyrównywania poziomu płac. W innych gałęziach produkcji pod presją związków zawodowych, następują również płac. Daje to początek inflacji. Ogólny płac wyprzedza wydajności pracy. (c) konkurencja - ceny - ceny - dążenie przedsiębiorstw różnych gałęzi do uzyskiwania podobnych przyrostów cen. (d) konkurencja - płac - podatki lub ceny - podatki - wzrost opodatkowania lub zastosowanie bardziej progresywnego opodatkowania przedsiębiorstw będzie w sprzyjających warunkach rynkowych wywoływał cen lub płac. (e) konkurencja - płace - dewaluacja - dewaluacja wywołuje najczęściej przez cen towarów importowanych, kosztów utrzymania i występujące za tym żądanie płac w gospodarce. 3) Defensywny - grupy i klasy starają się nie o zwiększenie realnego dochodu lub jego względne przyrosty, lecz o utrzymanie dotychczasowego poziomu realnego dochodu (udziału w dochodzie narodowym). 20 42. Problem zależności między inflacją a bezrobociem. Istota krzywej Philipsa. Związek między inflacją a bezrobociem został po raz pierwszy podany przez Philipsa. Celem państwa jest eliminowanie bezrobocia i inflacji. Można ograniczyć każde zjawisko z osobna lub oba razem. Walka z bezrobociem powoduje wzrost inflacji – tak było do końca lat 70-tych. W późniejszym okresie jednocześnie wzrastała stopa inflacji i bezrobocia. Fridmann stwierdził, że nie ma sensu walczyć z bezrobociem gdyż prowadzi to do nieuzasadnionego wzrostu inflacji – lepiej walczyć z inflacją. Na osi poziomej widzimy stopę bezrobocia, która oznacza stosunek ilości bezrobotnych do ilości ludności zawodowo czynnej. Po lewej stronie mamy stopę inflacji rocznej (przeciętny roczny wzrost cen). Wykres wskazuje, że jeśli stopa bezrobocia maleje – towarzyszy temu wzrost cen i płac, co widoczne jest w przebiegu krzywej Philipsa. W wykresie przyjęto, że tempo wzrostu płac jest nieco większe niż tempo wzrostu cen. Wynika to z przyjętego założenia, że występuje w każdym roku stały wzrost wydajności pracy (wielkość produktu na jednego zatrudnionego) wynoszącego 2% co umożliwia wzrost płac w tempie nieco wyższym niż wzrost stopy inflacji. Zasadnicze znaczenie posiada tu jednak założenie, że inflacja i bezrobocie rozwijają się w przeciwnym kierunku – zmniejszeniu inflacji towarzyszy większe bezrobocie, wzrost inflacji wiąże się ze zmniejszeniem bezrobocia. Ta wczesna wersja krzywej Philipsa uzyskała nazwę „teorii inflacji na zasadzie wymiany coś za coś”. Według tego poglądu możliwe jest „kupienie” niższego poziomu bezrobocia za cenę wyższej stopy inflacji. Podkreślić należy dużą co najmniej dyskusyjność założeń krzywej Philipsa. Wynikało by z nich, że czynniki powodujące spadek inflacji – są równocześnie czynnikami powodującymi wzrost bezrobocia i odwrotnie. Tak może być, ale nie oznacza, to że jest to ogólna prawidłowość. Jeśli polityka gospodarcza państwa dla wyhamowania wysokiej inflacji zastosuje drastyczne ograniczenia w polityce pieniężnej – może to spowodować osłabienie koniunktury gospodarczej i związany z tym wzrost bezrobocia. Tak się stanie wówczas gdy przyczyny inflacji leżą po stronie popytu, gdy inflacja nosi charakter popytowy. Przy inflacji typu kosztowego, a więc gdy spowodowana ona jest odczuwalnym dla gospodarki wzrostem kosztów produkcji (tak jak miało to miejsce w procesach inflacyjnych wywołanych gwałtownym wzrostem cen surowców energetycznych w latach 70.) wzrostowi inflacji nie musi bynajmniej towarzyszyć spadek bezrobocia. Dzieje się właśnie odwrotnie – wzrost kosztów produkcji i cen powoduje spadek popytu, spadek produkcji i całokształtu koniunktury gospodarczej i związany z tym wzrost bezrobocia. Rzeczywistość gospodarcza nie potwierdza więc powszechnego charakteru założeń krzywej Philipsa, mimo, że empirycznie można stwierdzić w poszczególnych okresach i krajach zbieżność między wysoką inflacją i małym bezrobociem lub między niską inflacją i rosnącym bezrobociem. Przykładem przeczącym istnieniu zależności między wysoką inflacją a niskim bezrobociem kraju na przełomie lat 80 i 90 towarzyszył gwałtowny wzrost bezrobocia, a spadkowi inflacji jaki ma miejsce od kilku lat towarzyszy istotny spadek bezrobocia. stopa bezrobocia st op a in fla cj i L L - bezrobocie naturalne N N 21 Uwarunkowania jakie leżą u podstaw zjawisk opisanych w krzywej Philipsa – inflacji i bezrobocia – noszą wielostronny charakter i powinny być wszechstronnie wyjaśnione. 22 43. Banki jako podmioty gospodarowania. Rodzaje banków. Kapitał, który funkcjonuje w dziedzinie obrotu pieniężnego, należy do najstarszych form kapitału. Jako kapitał lichwiarski – obok kapitału handlowego – znany był już na długo przed powstaniem kapitalizmu, pełnił też istotną rolę w powstaniu kapitalistycznego sposobu produkcji. To przy jego udziale dokonywało się gromadzenie środków pieniężnych, niezbędnych do powstanie produkcji kapitalistycznej na wielką skalę. Instytucjonalną formą funkcjonowania kapitału operującego w dziedzinie obrotów pieniężnych oraz głównym elementem systemu kredytowego współczesnej gospodarki rynkowej są banki oraz inne instytucje pieniężno – kredytowe. Jak wynika z dostępnych informacji statystycznych banki komercyjne skupiają w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej decydującą masą środków, zgromadzonych przez wszystkie instytucje finansowe. W USA np. banki te dysponowały w połowie lat 80 ok.34% aktywów instytucji finansowych tego kraju. W drugiej kolejności są towarzystwa oszczędnościowo – pożyczkowe i kasy wzajemnej pomocy, skupiające ok. 25% aktywów. Pozostała masa aktywów skupiona jest w różnorodnych instytucjach finansowych – towarzystwach ubezpieczeniowych, funduszach emerytalnych, funduszach wspólnego inwestowania. Historycznym poprzednikami współczesnych banków były kantory złotnicze w Anglii, które zajmowały się przechowywaniem złota i kosztowności w celu ich zabezpieczenia przed nieprzewidzianymi zdarzeniami. Były to więc zwykłe przechowalnie złota. Deponentom, którzy je tam oddawali, wystawiano pokwitowania, na podstawie których – po opłaceniu niewielkiej opłaty – otrzymywano złoto z powrotem. Początkowo było to te same sztuki złota, które przy oddawaniu na przechowanie odpowiednio znaczono. Później jeden kawałek czystego złota tej samej wagi jest równie dobry jak inny, uznano, że owo cechowanie złota nie jest potrzebne po to by zwrócić klientowi ilość złota, którą on zostawił na przechowanie. Wystarczyło więc pokwitowanie na określoną ilość złota, a sprawa który kawałek identyczny metalu otrzyma klient przy odbiorze – stawała się obojętna. Mieliśmy to do czynienia z pierwowzorem tego co występuje przy współczesnych depozytach pieniężnych. Działalność złotników dała również początek innemu zjawisku – pojawieniu się banknotów. Owe pokwitowania, były wystawiane deponentom złota i kosztowności, zaczęły być przyjmowane jako forma opłaty w transakcjach handlowych, ponieważ zawsze można było otrzymać za nie określoną masę kruszcu. Banki, a także pośrednicy finansowi, są przedsiębiorstwami, podmiotami gospodarczymi. Organizowane są po to by zarabiać pieniądze dla ich właścicieli. W zależności od tego jakie funkcje banków są akcentowane – czy pośredniczące czy funkcje w dziedzinie kreacji (tworzeniu) kredytu – spotykamy różne w literaturze ekonomicznej definicje banku. Bank najczęściej państwowa lub posiadająca postać spółki akcyjnej jednostka finansowa, która zajmuje się przede wszystkim gromadzeniem środków pieniężnych i udzielaniem kredytów. Gromadząc środki pieniężne bank płaci ich posiadaczom odsetki, a udzielając kredytu pobiera odsetki, przy czym stopa odsetek od kredytu jest zawsze większa od stopy odsetek gromadzonych środków pieniężnych. Różnica ta stanowi zysk banku. Bank wykonuje również na zlecenie swoich klientów szereg czynności, takich jak np. za wykonywanie których pobiera prowizję powiększającą jego zysk. W polskim systemie bankowym wyróżniamy banki komercyjne i bank centralny (bank emisyjny). Bank komercyjny (handlowy) udziela kredytów podmiotom gospodarczym, natomiast bank centralny jest bankiem banków, co oznacza, że bank centralny udziela kredytów bankom komercyjnym. Bank emisyjny bank uprawiony do wprowadzania pieniędzy do obiegu. W większości krajów tylko jeden bank (najczęściej bank centralny) ma uprawnienia banku emisyjnego. Proces rozwoju wykształcił duża różnorodność banków i systemów bankowych. Istniejące w tej dziedzinie poszczególnych krajów normy prawne i tradycyjne decydują też o znacznej specyfice w dziedzinie organizacji i funkcjonowaniu banków. Nie zależnie od tej specyfiki można wydzielić na odstawie kryterium funkcjonalności kilka kategorii banków Pierwsza kategoria to banki centralne (określane kiedyś jako banki emisyjne lub biletowe) Druga kategoria banków stanowiąca podstawową ilościowo grupę współczesnych banków, to banki handlowe (komercyjne, zwane też bankami operacyjnymi). 25 sprzedaży towarów po określonej cenie oraz pożyczki pieniędzy, należnej sprzedawcy za dostarczony towar. Transakcje kupna – sprzedaży na kredyt rozwinięte są we wszystkich kierunkach. Sprzedawca towarów – środki produkcji (np. maszyn), udzielający kredytu swemu odbiorcy, sam uzyskuje kredyt u dostawcy surowców np. stali. Ten z kolei nabywa na kredyt rudę żelazną itd. W ten sposób powstaje cały łańcuch stosunków kredytowych. Narzędziem kredytu handlowego jest weksel – zobowiązanie dłużne o określonym terminie płatności. W formie tej otrzymujący kredyt zobowiązuje się wobec kredytodawcy do uiszczenia należności za towary w określonym czasie. Z kolei sam weksel może służyć jako środek dokonywanie rozliczeń za dostarczone towary. Wejście do obiegu pieniądza dokonuje się dopiero w końcowej fazie w momencie upływu terminu płatności weksla. Istnieje szereg czynników, ograniczających możliwość posługiwania się kredytem handlowym. Istnienie tego kredytu wymaga od udzielającego kredytu posiadania określonej wielkości kapitału rezerwowego na wypadek opóźnionego powrotu kredytowanej wartości. Im mniejszy tego rodzaju kapitał rezerwowy tym mniejsze możliwości udzielania kredytu handlowego. Na skutek towarowej formy kredytu handlowego ograniczony jest krąg przedsiębiorców, którzy mogą sobie wzajemnie udzielać kredytu. Siłą rzeczą kredyt handlowy występuje tylko w stosunkach między tymi partnerami, którzy są w stosunku do siebie dostawcami towarów. Jeśli chodzi o rozmiary bieżących transakcji towarowych. Te ograniczenia kredytu handlowego powodują konieczność powstawania innej formy kredytu. Kształtuje się kredyt bankowy, udzielany w formie pieniężnej przez instytucje kredytowe – banki. Początkowo najbardziej rozpowszechnioną formą udzielania pożyczek bankowych była operacja dyskonta weksli kupieckich, wystawionych jako zabezpieczenie uzyskanego kredytu handlowego. Bank pobiera przy tym od sumy wekslowej określone opłaty, zwane dyskontem. Dyskonto weksli handlowych było dla banków najpewniejszą formą operacji pożyczkowej. Dyskonto weksli, sprzedawany bankowi, był dowodem dokonanej transakcji kupna – sprzedaży towarów, był więc wyrazem realnego procesu ekonomicznego. Suma wekslowa posiadała w tym wypadku pokrycie w masie towarowej. Nie bez znaczenia dla banku jest także możliwość odsprzedaży zakupionych weksli, czyli przeprowadzenia tzw. redyskonta weksli. Dyskonto weksli spełniało podstawową rolę w udzielani kredytów przez banki w okresie przez I wojną światową. Współcześnie rola tej formy działalności kredytowej banków znacznie zmalała. Powodem względnie małego znaczenia dyskonta weksli handlowych stało się m.in. rozpowszechnienie operacji dyskonta weksli skarbowych, wystawionych przez państwo i lokowanych w systemie bankowym jako zabezpieczenie zaciąganych w tym systemie kredytów. Jest to jedna z form finansowania przez współczesne państwo jego różnych dziedzin działalności. Weksle skarbowe są krótkoterminowymi zobowiązaniami skarbu państwa wobec banku. Ponieważ jednak miejsce jednych weksli – po ich wykupieniu – zajmują inne, często o większej sumie, prowadzi to w praktyce do przekształcania się tej formy kredytowania państwa przez banki w kred ytowanie średnio i długoterminowe. Powszechnie stosowaną formą finansowania przez banki różnych dziedzin działalności gospodarczej jest udzielanie przedsiębiorcom kredytów na rachunku bieżącym (otwartym). Forma ta stosowana jest wyłącznie w stosunku do znanych i budzących duże zaufanie klientów, gdyż kredyt tego rodzaju nie jest zabezpieczony przez weksle, papiery wartościowe czy w innej formie. Stąd też specjalna procedura postępowania przy jego udzielaniu, polegająca przede wszystkim na dokładnym badaniu przez bank sytuacji i stanu interesów przedsiębiorstwa, któremu udziela się kredytu, w celu oceny jego wypłacalności. Kredyty na rachunku bieżącym noszą w zasadzie charakter krótkoterminowy. Przekształcają się one często w kredyty średnio i długoterminowe w wyniku przedłużania terminów spłaty. Różnorodne formy przyjmuje kredyt długoterminowy. Jest on przede wszystkim spłacona stopniowo pożyczka długoterminowa w postaci zapisu na rachunku bankowym, udzielania na finansowanie działalności inwestycyjnej. Narzędziem kredytu długoterminowego jest także obligacja. Działalność banków na rynku obligacji jest działalnością na rynku kapitałowym. Rynek ten wykorzystywany jest m.in. przez przedsiębiorstwa dla zapewnienia sobie dopływu środków finansowych (kapitałów) przez emisję i sprzedaż obligacji, nabywanych m.in. przez banki. Operacje te dokonywane są na giełdach papierów wartościowych. 26 Operacje aktywne stanowią podstawową grupę operacji współczesnych banków i innych instytucji kredytowych. Rozpowszechnione, ale o mniejszym znaczeniu w działalności banków, są operacje pośredniczące (komisowe). Nie są to operacje kredytowe, lecz polegające na wykonywaniu różnych zleceń klienteli bankowej. Należą do nich m.in. zakup i sprzedaż papierów wartościowych, administrowanie funduszami i kapitałami pieniężnymi różnych instytucji, nabywanie zagranicznych środków płatności, realizacja przekazów pieniężnych na rachunki w innych bankach. Nowym zjawiskiem działalności kredytowej banków jest znaczne zwiększenie operacji kredytowych dla ludności. Głównie chodzi tu o kredyty hipoteczne (budownictwo i zakup mieszkań) oraz związane z zakupami dóbr trwałego użytku. Oznacza to znaczne rozszerzenie klienteli współczesnych banków, które wcześniej koncentrowały się raczej na obsłudze bardziej „pewnych” kredytobiorców – przedsiębiorstw, instytucja itp. Szacuje się, że ponad dwie trzecie sprzedaży detalicznej w handlu USA dokonuje się obecnie z wykorzystaniem kredytu. Podobna tendencja występuje również w innych wysoko rozwiniętych krajach. Banki są podmiotami gospodarczymi, które prowadzą działalność gospodarczą w celu osiągania korzyści ekonomicznych czyli zysku. Zysk ten musi więc pochodzić z działalności operacyjnej banków, która w decydującej mierze polega na gromadzeniu wkładów pieniężnych i udzielaniu kredytów. Wyżej wspomniane depozyty w bankach są oprocentowane, przynosząc określone korzyści ekonomiczne depozytariuszom. Oprocentowane są również kredytu udzielane przez banki. Jeśli bank ma z prowadzonej działalności operacyjnej osiągać korzyści czyli zyski, stopa procentowa od depozytów, czyli płacona przez bank właścicielom wkładów, musi być niższa od stopy procentowej pobieranej od udzielanych kredytów. Procent płacony bankowi przez przedsiębiorstwo otrzymuje kredyt jest częścią zysku, jaki przedsiębiorstwo w formie procentu przekazuje bankowi. Jest to cena kredytu, udzielanego przez bank. Stopa procentowa o uzyskanego kredytu, płacona bankowi, nie może być wyższa od przewidywanej stopy zysku przedsiębiorstwa – kredytobiorcy. Można powiedzieć, że górną granicą stopy procentowej jest stopa zysku przedsiębiorstwa, która zaciąga kredyt. Transakcja pożyczki dla kredytobiorcy nie miałaby sensu już wtedy gdyby stopa procentowa była równa stopie zysku. Dla przedsiębiorstwa procent jest elementem kosztów funkcjonowania. Zrównanie się stopy procentowej ze stopą zysku oznaczałoby zerową stopę rentowności od wypożyczonego kapitału. Można więc powiedzieć, że warunkiem zaciągnięcia pożyczki jest istnienie niższego poziomu stopy kredytowej od wysokości stopy zysku. W warunkach swobodnej gry mechanizmu rynkowego w dziedzinie stosunków kredytowych stopa procentowa od udzielanych kredytów ulega wahaniom w zależności od podaży i popytu na kapitał pożyczkowy. Działają tutaj prawa podobne do praw kształtujących ceny towarów na rynku. Wzrost podaży wolnych kapitałów pieniężnych – przy danym popycie – prowadzi do wzrostu tej stopy. Wszystkie więc czynniki zwiększające podaż wolnych kapitałów pieniężnych działają w kierunku spadku wysokości stopy procentowej, te czynniki natomiast, które powodują wzrost popytu na kapitał pieniężny przyczyniają się do występowania tendencji zwyżkowych stopy procentowej. Innym czynnikiem wpływającym na tendencję stopy procentowej jest głębia procesów inflacyjnych w gospodarce. W sytuacji gdy przewiduje się wzrost inflacji banki zabezpieczają się przed deprecjacją swych należności przez odpowiednio wysoką stopę procentową udzielanych kredytów - z reguły wyższą od przewidywanej stopy inflacji. Z kolei jeśli bankom zależy na tym by w sytuacji inflacyjnej zapewnić sobie dopływ wkładów (depozytów) muszą zapewnić odpowiednio wysoką stopę ich oprocentowania – co najmniej na poziomie przewidywanej stopy inflacyjnej. Mówimy wówczas o prowadzeniu przez banki polityki realnej stopy procentowej. Stopa procentowa jest dziedziną ingerencji państwa do gospodarki. We współczesnej gospodarce rynkowej wysokość stopy procentowej zależy nie tylko od żywiołowego działania popytu i podaży na rynku pieniężno – kredytowym, ale także od określonej polityki państwa, oddziaływującego aktywnie na przebieg koniunktury. 27 46. Bezrobocie jako zjawisko społeczno – ekonomiczne. Definicje bezrobocia. Bezrobocie od kilu dziesięcioleci stało się w rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej problemem, który przekuwa uwagę zarówno teoretyków jak i praktyków życia społeczno – gospodarczego. Jest ono także nadal problemem krajów, które niedawno rozpoczęły tworzenie podstaw Gospodarki rynkowej. Przykładem tych pierwszych są np. Niemcy, które posiadają obecnie 3 miliony bezrobotnych, a tych drugich np. Polska, w której stopa bezrobocia w skali kraju wynosi nadal kilkanaście procent, a są rejony, gdzie wynosi ona ok. 25%. Na początku lat 90 w krajach OECD było ponad 30 mln bezrobotnych. Jakkolwiek nie brak teorii, które wskazują na pozytywne znaczenie bezrobocia dla społeczeństwa ( ma ono dyscyplinować pracujących, wymuszając wyższą wydajność pracy) podkreślić trzeba negatywne skutki ekonomiczne i społeczne bezrobocia, które osiąga stosunkowo wysoki poziom. W teorii ekonomii istnieją próby sformułowania ilościowych zależności między wzrostem bezrobocia a spadkiem realnego Produktu Narodowego Brutto. Zależność ta uzyskała nazwę prawa Okuna (1926 – 1979), amerykańskiego badacza tego problemu. Stwierdza ono, że wzrost stopy bezrobocia o 1% oznacza spadek realnego PNB w stosunku do PNB potencjalnego o 2%. Jak piszą Samuselson i Nordhaus: „zgodnie z prawem Okuna, okresy, w których poziom bezrobocia jest wysoki, to okresy, w których faktyczny poziom PNB spada poniżej poziomu potencjalnego. A zatem wysokiemu poziomowi bezrobocia towarzyszy wysoki poziom produktu, którego wytworzenia zaniechano – zupełnie tak samo, jak gdyby tę właśnie ilość zmarnotrawionych, nie wytworzonych samochodów, środków żywności i budynków po prostu utopiono w odmętach oceanu.” Bezrobocie, zjawisko gospodarcze polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy i poszukujących jej nie znajduje zatrudnienia Jego miarą jest stopa bezrobocia, będąca relacją liczby zarejestrowanych bezrobotnych do zasobu siły roboczej lub do liczby ludności w wieku produkcyjnym (16-65 lat mężczyźni i 16-60 lat kobiety).Pewien poziom bezrobocia (3-4%) jest w gospodarce nieunikniony, a nawet konieczny (umożliwia dostosowanie struktury produkcji do zmieniających się potrzeb). Nadmierne bezrobocie jest jednak zjawiskiem niekorzystnym. Podkreślić należy, że jedynie łączenie spełniania powyższych kryteriów kwalifikuje do pojęcia bezrobocia. Jest to jednak ujęcie teoretyczne, które samo w sobie nie pozwala jeszcze określić rozmiarów bezrobocia w danym kraju i danym czasie. Dla tego celu należy posłużyć się bardziej szczegółowymi kryteriami. Te kryteria nie są bynajmniej w poszczególnych krajach jednakowe. W Polsce np. istnieją dwa źródła informacji o bezrobociu, które operują nieco odmiennymi pojęciami bezrobocia. Pierwsze źródło to statystyka urzędów pracy, rejestrujących na bieżąco poszukujących pracy. W tym ujęciu za bezrobotnego uważa się osobę zdolną do pracy) ukończone 18 lat, nie przekroczone 60 lat u kobiet, 65 lat u mężczyzn) oraz gotową do jej podjęcia w ramach stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, pozostają bez pracy i nie uczącą się w szkole oraz nie mającą innego źródła utrzymania. Drugie źródło informacji o poziomie bezrobocia w naszym kraju to statystyka GUS, oparta na kwartalnym badaniu aktywności ekonomicznej ludności. Obejmującym 22,0 tys. Gospodarstw domowych. W badaniu tym do kategorii bezrobotnych zaliczane są osoby w wieku 15 lat i wyżej, które spełniały jednocześnie trzy warunki: 1. w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi ) za osobę pracującą uważa się osobę, która wykonywała przez co najmniej 1 godzinę pracę przynoszącą dochód lub zarobek albo pomagała – bez wynagrodzenia – w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej) 2. aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły niezbędne działania w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni – tydzień badany) 3. były gotowe (zdolne) podjąć pracę w tygodniu badanym i następnym. Główną rolę w powyższych kryteriach, przyjętych przez GUS, niezbędnych dla odróżnienia pracującego od bezrobotnego, pełni warunek 1 godziny pracy. Osoba, która nie przepracowała 1 godziny w tygodniu uważana jest za bezrobotną. Jest to rygorystyczny kryterium, które inaczej zawyża ilość pracujących i 30 48. Rodzaje bezrobocia. W zależności od przyczyn wyróżniamy: - bezrobocie frykcyjne, (od łacińskiego słowa „frictio” – tarcie) wynika ze stałego ruchu ludności, przemieszczającej się z jednego rejonu kraju do drugiego, z jednego rodzaju pracy do innego, ze zmiany zawodu. W każdej gospodarce i w każdym czasie występuje pewne przejściowe zjawisko niedopasowania się podaży i popytu siły roboczej, które są źródłem stale występującego bezrobocia o charakterze przejściowym. Zawsze występuje bowiem pewien odcinek czasu między momentem, gdy bezrobotny zaczyna poszukiwać pracy a momentem gdy ją podejmuje. Bezrobocie frykcyjne jest więc stale występującym pewnym minimum bezrobocia, wynikającym z samego procesu dostosowywania się popytu i podaży na siłę roboczą. (obejmujące osoby czasowo bezrobotne z powodu zmiany miejsca pracy lub kwalifikacji,) - bezrobocie strukturalne występuje wówczas, gdy ma miejsce niedopasowanie się podaży i popytu na siłę roboczą, uwarunkowane przemianami strukturalnymi gospodarki. Chodzi tu o takie procesy jak upadek pewnych gałęzi gospodarki i rozwój nowych, wywołany tendencjami w postępie technicznym, czy też zmiany tego typu powodowane rozwojem międzynarodowego podziału pracy. Są one przyczyną powstania stosunkowo trwałych nadwyżek siły roboczej. Rozwój nowych gałęzi gospodarki i doskonalenie istniejących wiąże się z zasady z praco oszczędnym typem postępu technicznego. W rezultacie proces wzrostu gospodarczego nie jest w stanie wchłonąć istniejącej podaży siły roboczej, rodząc bezrobocie typu strukturalnego. To ten właśnie typ bezrobocia jest współcześnie główną przyczyną wysokiego poziomu bezrobocia w krajach wysoko rozwiniętych o jego długotrwałego charakteru. (bezrobocie strukturalne, związane z ograniczeniem produkcji lub zanikaniem pewnych dziedzin działalności gospodarczej, w związku, z czym powstaje nadmiar pracowników reprezentujących określone zawody) - bezrobocie technologiczne, związane z wprowadzaniem postępu technicznego, zastępowaniem pracy ludzi pracą maszyn i urządzeń, - bezrobocie klasyczne, pojawiające się, gdy w wyniku działalności związków zawodowych lub ustawodawstwa pracy poziom płac jest wyższy od poziomu równowagi (pracodawcy zmniejszają wówczas popyt na pracę) - bezrobocie cykliczne wiąże się z typowym dla gospodarki rynkowej przebiegiem cyklu koniunkturalnego. W fazie załamania koniunktury występuje więc w skali gospodarki narodowej – niezależnie od bezrobocia frykcyjnego czy strukturalnego – ogólne zmniejszenie popytu na pracę na tle ogólnego osłabienia aktywności gospodarczej, powodując wzrost bezrobocia. (bezrobocie koniunkturalne (Koniunktura), powstaje w wyniku zmniejszenia się popytu globalnego w fazie załamania gospodarczego (Cykl gospodarczy). 31 49. Przyczyny bezrobocia w gospodarce rynkowej. Są dwie koncepcje tłumaczące przyczyny powstawania bezrobocia: koncepcja klasyczna, koncepcja keynessowska. Teoria klasyczna mówi, że bezrobocie jest związane z efektem b lokowania samoczynnych mechanizmów rynkowych na rynku pracy. Ten rynek jest rynkiem obwarowanym przez różnego rodzaju organizacje i instytucje; głównym winowajcą jest rząd poprzez swoje działania ingerujący na rynku pracy: ta ingerencja dotyczy przede wszystkim: oddziaływania związków zawodowych na rynek pracy, płac minimalnych, zasiłków dla bezrobotnych. Związki zawodowe zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku po to, żeby wywierać naciski na pracodawców w celu poprawienia warunków bytowych czy płacowych. Place minimalne wprowadzono jeszcze przed II wojną światową, aby chronić pracowników młodocianych i starszych wiekiem przed obniżaniem stawek płaconych dla tych grup. Związki zawodowe nie interesują się tymi grupami pracowników, nie wywierają nacisku na podwyższanie płacy. Gdyby nie było ingerencji państwa pracodawcy płaciliby bardzo niskie stawki za wykonywaną pracę. Żeby płaca minimalna miała wpływ na rynek pracy musi być wyższa od oferty związkowej. Jeśli jest wyższa od oferty związków zawodowych część pracodawców rezygnuje z zatrudniania młodocianych. Zasiłki dla bezrobotnych – jeśli zasiłki wypłacane są na odpowiednio wysokim poziomie oraz w dłuższym okresie czasu, to pewna grupa pracowników będzie zainteresowana pracą tylko, po aby nabyć uprawnienia do zasiłku. Teoria keynessowska w przeciwieństwie do teorii klasycznej twierdzi, że nawet gdyby stworzyć na rynku pracy sytuację do samodzielnego działania mechanizmów rynkowych to i tak występowałoby bezrobocie. Przyczyn bezrobocia upatruje w niedostatecznym popycie na dobra i usługi. Z tego powodu większość przedsiębiorstw musi ograniczać produkcję i zatrudniać mniejszą ilość osób. Walka z bezrobociem w myśl teorii keynessowskiej powinna polegać na symulowaniu efektywnego popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych. Istotnym zagadnieniem, które jest przedmiotem analiz w rozważaniach nad bezrobociem, jest zagadnienie przyczyn bezrobocia. Problem ten był przedmiotem analiz już u klasyków ekonomii angielskiej, a przede wszystkim u Dawida Ricardo, który wskazał na negatywne dla poziomu zatrudnienia skutki stosowania maszyn, które wypierały z procesu produkcji siłę roboczą. Idea ta była rozwijana przez Karola Marksa w „Kapitale” w postaci teorii rezerwowej armii przemysłowej, będącej skutk iem stosowania praco oszczędnego typu postępu technicznego. Problem był rozwijany w teorii ekonomii w XX wieku przez podstawowe w tym okresie kierunki ekonomii. Według neoklasyków gospodarce wolnorynkowej występuje tendencja do ustalania się na rynku równowagi, oznaczającej pełne zatrudnieni istniejącej w kraju siły roboczej. Koncepcja ta wyklucza możliwość powstania w gospodarce przymusowego bezrobocia. U podstaw takiego wniosku leżą zasady postępowania pracodawców i pracowników na rynku pracy, uwarunkowane z kolei wpływem poziomu płac. Poziom płac posiada przede wszystkim decydujący wpływ na popyt i podaż siły roboczej. Im ten poziom wyższy tym popyt na siłę roboczą jest mniejszy. Z kolei im wyższy poziom płac tym wyższa jest podaż siły roboczej. Ważne jest jednak jak oddziałują na poziom zatrudnienia zmiany stawek płac. Otóż według teorii neoklasycznej rezultatem tych zmian jest zawsze tendencja do utrzymywania w gospodarce stanu pełnego zatrudnienia, równowagi na rynku pracy. Wyjaśnia to następujący wykres: 32 Stawka płac realnych – P Ns Nd Popyt na siłę roboczą Podaż siły roboczej P1 C D P0 R 0 Sro Siła Robocza Sr Punkt R przy stawce płac P0 jest punktem zrównania się popytu i podaży siły roboczej czyli punktem równowagi na rynku pracy. Poziomy odcinek PoR oznacza liczbę zatrudnionych. Gdyby płace realne ustaliły się na poziomie P1, spowodowałyby to wzrost podaży siły roboczej do punktu D. Ponieważ popyt na siłę roboczą pozostaje na poziomie R (lub nawet zmniejsza się w wyniku wzrostu płac) – utrzymanie płac na tym wyższym poziomie stanie się przyczyną bezrobocia o rozmiarach CD. Jeśli jednak tendencja do utrzymania wyższego poziomu płac nie utrzyma się – w wyniku np. konkurencji między robotnikami, braku silnej organizacji związkowej – spowoduje to obniżkę płac realnych do poziomu P0 i przywrócenie równowagi na rynku pracy. Mechanizm wolnego rynku siły roboczej powoduje więc ustalenie się poziomu płac na takim poziomie, że rynek pracy pozostaje zawsze zrównoważony. Bezrobocie w tym schemacie jest wynikiem sztywności płac i niechęcią robotników do podjęcia pracy za niższą płacę, wynikiem nieprzystosowania się do reguł wolnorynkowych. Teoria naturalnej stopy bezrobocia zakłada, że gospodarce zawsze działają siły, któ re prowadzą do równowagi na rynkach pracy. Przy istnieniu naturalnej stopy bezrobocia równowagę osiągają nie tylko rynki pracy, ale również rynki produktów – stabilnie ą nie tylko płace, ale także ceny produktów. Nie występują więc tendencje, które wskazywały by na przyspieszenie lub spadek inflacji. Naturalna stopa bezrobocia jest to stopa, którą można w zasadzie sprowadzić do bezrobocia frykcyjnego. Ma ono być wywołane niedoskonałością funkcjonowania rynku pracy – istnieniem niekompletnej informacji o wolnych miejscach pracy, wolnej siły roboczej, niewystarczającą z punktu widzenia potrzeb rynku mobilnością siły roboczej, sztywnymi płacami powodowanymi mocną pozycją związków zawodowych, wysokimi zasiłkami dla bezrobotnych. Zadaniem omawianej teorii naturalna stopa bezrobocia jest ceną, którą płaci społeczeństwo za utrzymanie w ryzach inflacji – na poziomie ani nie za wysokim ani nie za niskim „... stopa naturalna jest owym złotym środkiem pomiędzy zbyt wysokim i zbyt niskim poziomem inflacji; jest to poziom, przy którym stopień inflacji ani nie wzrasta w następstwie nadwyżkowego popytu, ani się nie obniża w następstwie nadwyżkowej podaży. Pojawia się ona na owym progowym poziomie, poniżej którego napięcia na rynku pracy i rynkach produktów zaczynają prowadzić do coraz to szybszego z każdym rokiem wzrostu płac i cen...”. 1 W zasadniczo odmiennym kierunku idzie koncepcja keynesowska, rozwinięta o pracy „ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza”. Można powiedzieć, że jest ona bliska teorii sformułowa nej wcześniej przez D. Ricardo i K. Marksa, będąc najbliższa rzeczywistości ekonomicznej. Samuelson pisze, że „...Wielki przełom keynesowski polegał na tym, że pozwolono faktom skazić prześliczną, a nie kiedy mało realistyczną teorię..”. Teoria keynesowska odrzuca przede wszystkim tezę neoklasyków o zdolności mechanizmu rynkowego do zapewnienia równowagi na rynku pracy. Odwrotnie – udowadnia ona, że w warunkach swobodnej gry mechanizmu rynkowego występuje tendencja do powstawania nadwyżki podaż siły roboczej w stosunku do popytu, do kształtowania się bezrobocia. Temu zagadnieniu poświęcony jest fragment „ Ogólnej teorii 1 P. Samuelson „Ekonomia” 35 51. Istota budżetu i jego funkcje. BUDŻET- zestawienie przychodów i wydatków, swoisty bilans z punktu widzenia prawa (prawo budżetowe) to ustawa, którą uchwala Sejm, podpisuje Prezydent, a wykonuje rząd. Obok budżetu państwa jest system budżetów terenowych, gminnych, wojewódzkich, jest też w gospodarstwach konsumenckich. Budżet państwa i terenowe są ze sobą powiązane, udział budżetów terenowych i centralnego może być różny. Gdy jest decentralizacja wtedy jest i decentralizacja środków pieniężnych (dla budżetów terenowych przeznacza się więcej). Sposób zasilania budżetów terenowych: niektóre podatki idą bezpośrednio do budżetów terenowych, a budżet centralny przekazuje część środków jako dotacje i subwencje. Pierwszy sposób jest lepszy z pkt. widzenia samodzielności organów terenowych. W literaturze najczęściej spotyka się następujące funkcje budżetu państwa: redystrybucyjna (rozdzielcza) – oznaczającą wtórny podział dochodu narodowego. W tej funkcji państwo ściga do swej dyspozycji części dochodu narodowego i przekazuje go w różnej postaci określonym grupom społecznym np. świadczenia na rzecz bezrobotnych, finansowanie świadczeń emerytalnych, zasiłków chorobowych itp. (w skali mikro dotyczy pojedynczej osoby fizycznej lub prawnej. Chodzi o dochody, jeśli są wysokie polega na uszczuplaniu, jeśli dochody są niskie na podwyższaniu tych dochodów. W skali makro polega na przemieszczaniu środków publicznych między różnymi dziedzinami.) stabilizacyjna (wyrównawcza) (stymulacyjna) – polegająca na oddziaływaniu na koniunkturę i wzrost gospodarczy. W tej funkcji występuje oddziaływanie zarówno systemu dochodów jak i wydatków budżetowych. Np. wysokie opodatkowanie zysków może wpływać hamująco na inwestycje, ogólnie zaś obniżenie stopy opodatkowania dochodów działa stymulująco na popyt społeczny i pobudza koniunkturę. Wzrost wydatków państwa na cele inwestycyjne oraz na finansowanie zamówień publicznych przyczynia się do ożywienia w różnych dziedzinach gospodarki narodowej. (stabilizowanie wahań koniunktury, cykli gospodarczych. Rząd powinien tak zagospodaro wać środki publiczne, aby stabilizować gospodarkę na odpowiednio wysokim poziomie) alokacyjna – zagospodarowanie czynników produkcji w różnej działalności gospodarczej w taki sposób, aby w przyszłości, aby w przyszłości uzyskać jak najwyższy dochód. bodźcowa – bodźcowanie pozytywne ma miejsce, jeśli rząd będzie zmniejszał opodatkowanie i opłaty obowiązkowe a zwiększał wydatki publiczne; bodźcowanie negatywne, gdy obciążenia podatkowe zwiększają się. kontrolna – wykorzystanie procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych. koordynacyjna – koordynowanie działalności całego sektora publicznego przez budżet państwa. demokratyczna – pobudzanie zainteresowania i angażowania społeczeństwa do opracowywania i wykonywania budżetu (żeby organizacje społeczne włączały się do konstruowania budżetu, miały wpływ na wytyczne, które są formułowane w budżecie państwa). ustrojowa – w pewnym sensie budżet państwa jest atrybutem władzy, określa ustrój państwa. Jeśli budżet nie zostanie uchwalony może to doprowadzić do destabilizacji politycznej (rozwiązanie parlamentu). Powyższe funkcje budżetu realizowane się zarówno na szczeblu budżetu centralnego jak i budżetów lokalnych (budżetów gmin, krajów, stanów) w jakim stopniu na każdym z tych poziomów – zależy od znaczenia jakie w systemie administracji publicznej posiada władza centralna a jakie władza lokalna. Nie ma w tej sprawie w poszczególnych krajach jednolitych rozwiązań. W państwach federalnych (np. w Niemczech) znaczenie budżetów władz lokalnych jest niewątpliwie większe niż w państwach unitarnych, gdzie dominuje dwuszczeblowy podział administracyjny kraju. Najczęściej w gestii budżetów lokalnych znajdują się takie działy jak gospodarka komunalna, mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura lokalna. Władze lokalne realizują zadania własne, a także przekazywane im przez szczebel centralny. Finansują je z własnych dochodów a także z subwencji przekazywanych przez budżet centralny. Istnienie tego rodzaju subwencji jest koniecznością wobec dużego zróżnicowania stopnia dochodowości władz lokalnych, będącego z kolei rezultatem różnego poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych rejonów administracyjnych krajów. 36 Tendencją we współczesnych państwach jest wzrost zakresu zadań realizowanych przez władze lokalne, a więc także wzrost roli budżetów terenowych w finansowaniu tych zadań. Jest to tendencja społecznie postępowa, sprzyja wyzwoleniu lokalnych inicjatyw w rozwiązywaniu zadań, istotnych dla państwa jako całości jak i dla społeczności lokalnej. Budżet państwa spełnia funkcje ponad ustrojowe, niezależnie od ustroju w każdym państwie funkcjonuje budżet państwa, ale może mieć różne cele, mimo tego takie same funkcje. Budżet – jego struktura i rozmiary dobrze ilustrują charakter polityki społeczno-gospodarczej państwa, czy nadmierny fiskalizm, czy restrykcyjna polityka celna, czy państwo prowadzi politykę prorozwojową czy na przetrwanie, czy długofalowy, czy nadmierna biurokracja, ile przeznacza się na obronność, opiekę społeczną, ochronę zdrowia, naukę. Jest syntetyczny obraz. Budżet trafia do prezydenta. Pracę nad budżetem zaczynają się w maju od przyjęcia założeń do budżetu, to wielkości prognozowane i dotyczą one tempa wzrostu PKB w okresie budżetowym, prognozowane tempo inflacji (także wyrażone w %), trzecie założenie – procentowo określony deficyt budżetowy, jeszcze ważny poziom oprocentowania, kurs walutowy. Są to istotne dla budżetu założenia, bo w zależności od tempa rozwoju, będą kształtowały się wpływy do budżetu. Wpływy są określone przez PKB, poziom inflacji. Dla elastyczności i stabilności budżetu korzystne jest założenie niższego wskaźnika PKB od tego, który będzie, bo wyższe tempo powoduje wpływ dodatkowych środków do budżetu. 37 52. Podstawowe zasady polityki budżetowej. W polityce budżetowej istnieją określone zasady, których przestrzeganie umożliwia władzy wykonawczej realizowanie zadań polityki finansowej państwa, natomiast władzy ustawodawczej oddziaływanie na jej zakres i formy, a także na sprawowanie niezbędnej kontroli nad działalnością administracji rządowej w tej dziedzinie. W teorii finansów publicznych wyróżnia się następujące zasady polityki budżetowej: 1. zasada budżetowa rocznego – jak wskazane jest wyżej budżet opracowywany jest z reguły na okres jednego roku, przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowych. Ta zasada umożliwia zachowanie w polityce finansowej państwa względnie dużej elastyczności, dostosowywanie jej do zmieniających się warunków gospodarowania 2. zasada zupełności oznacza, że budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa i że żadna z dziedzin działalności finansowej państwa nie może być wyłączona z budżetu 3. zasada jedności, oznacza, że budżet państwa prezentowany jest w postaci jednego dokumentu obejmującego obydwie jego strony, a więc zarówno dochody jak i wydatki i tylko w tej postaci może by prezentowany 4. zasada jawności budżet państwa winien być dostępny wszystkim zainteresowanym i w określonej formie podany do publicznej wiadomości ( w postaci druku urzędowego, czy w innej formie) 5. zasada równowagi budżetowej oznacza, że wszystkie wydatki budżetowe powinny mieć pokrycie w dochodach budżetowych Doświadczenie wykazuje, że nie wszystkie wyżej wymienione zasady mogą być w praktyce budżetowania przestrzegane. Dotyczy to przed wszystkim zasady równowagi budżetowej. Rozrost funkcji ekonomicznych państwa a także zakresu finansowania przez państwo różnych dziedzin działalności publicznej powoduje, że dla wypełnienia zadań polityki finansowej nieuchronne staje się istnienie deficytu budżetowego. Oznacza to przewagę wydatków budżetowych nad wpływami i stawia przed państwem problem sfinansowania tego deficytu. W praktyce istnieją także odstępstwa od zasady zupełności budżetu. Wyrazem tego jest tworzenie wydzielonych funduszy celowych. Środki gromadzone w tych funduszach w postaci wpływów z określonych tytułów mają założone z góry określone przeznaczenia. W ten sposób mogą być np. finansowane niektóre zamierzenia w dziedzinie obronności czy w innych, społecznie ważnych dziedzinach. Należy tutaj wskazać na pewną ewolucję teorii i doktryny dotyczącej roli i zadań finansów publicznych, jaka zarysowała się w procesie historycznym.3 Można przyjąć, że aż do początku XX wieku – mniej więcej do wybuchu I wojny światowej – doktryna ta znajdowała się pod decydującym wpływem klasycznej teorii ekonomii, która wychodziła z założenia, że rola państwa w gospodarce rynkowej powinna sprowadzać się do utrzymania sprawnej, ale ograniczonej w swych rozmiarach administracji publicznej oraz zapewnienia niezbędnego poziomu bezpieczeństwa publicznego i obronnego kraju. Zgodnie z tą teorią państwo powinno trzymać się na uboczu od ingerencji w procesy koniunktury i wzrostu gospodarczego, zapewnić utrzymanie stabilnej waluty i możliwie niskiego opodatkowania społeczeństwa. Zakładało to utrzymanie stosunkowo niewielkiego udziału państwa w dochodzie narodowym, a także w zasadzie zrównoważenie budżetu. Jeśli dopuszczono niewielki deficyt budżetowy to równocześnie przyjmowano, że powinien on być przy najbliższej poprawie sytuacji finansowej państwa zlikwidowany, a zaciąganie dla jego sfinansowania pożyczki spłacone uzyskaną nadwyżką budżetową. W okresie międzywojennym dominuje rozumowanie odmienne. Niewątpliwie wywarł tu wpływ keynesowski nurt w teorii ekonomii. Okres ten stoi pod znakiem doktryny „finansów funkcjonalnych”, która wywiera zasadniczy wpływ na politykę gospodarczą. Budżet w tej doktrynie nie jest już traktowany w sposób fiskalny ale jako narzędzie oddziaływania przez państwo na procesy makroekonomiczne z punktu widzenia realizacji takich nadrzędnych celów społecznych i gospodarczych jak osiągnięcie wysokiego poziomu zatrudnienia, stabilizacji koniunktury i zapewnienia wzrostu gospodarczego. 3 Karo l Lutkowski „Encyklopedia Biznesu” 40 54. Istota podatków i ich rodzaje. Stawka podatkowa, wyrażona ona stosunek wysokości podatku do podstawy opodatkowania. Rozróżnia się stawki kwotowe i procentowe. Stawka kwotowa jest wyrażoną w pieniądzu wielkością podatku od jednostki podstawy opodatkowania. Stosowana jest głównie wówczas gdy podstawa opodatkowania wyrażona jest w jednostkach naturalnych. Stawka procentowa określa jaką część podstawy opodatkowania należy przekazać z tytułu podatku. Stosowana jest z zasady w stosunku do podstawy opodatkowania wyrażonej w pieniądzu. Stawki opodatkowania mogą być stałe i zmienne. Jeżeli stawka podatkowa jest stała, jednakowa dla każdej podstawy opodatkowania, opodatkowanie takie nazywamy proporcjonalnym. Stawki zmienne, których wysokość ulega zmianie wraz ze zmianą podstawy opodatkowania, tworzą skale podatkową. Odróżnia się trzy rodzaje zmiennych skal podatkowych: - skala progresywna polega na tym, że w miarę wzrostu podstawy opodatkowania zwiększane są również stawki podatku. - Skala regresywna jest odwrotnością skali progresywnej i polega na tym, że stawki podatku maleją miarę wzrostu podstawy opodatkowania. W praktyce stosowana jest raczej rzadko. Wskazuje się, że formą regresji podatkowej jest podatek konsumpcyjny. Podatek taki dla osób o wyższych dochodach oznacza, że dla pokrycia tego rodzaju podatku wydają one mniejszą część swego dochodu w porównaniu z osobami o niższych dochodach. - Skala degresywna oznacza, że poniżej pewnej wielkości granicznej dochodu stawka podatkowa ulega obniżeniu w miarę zmniejszania się podstawy. System podatkowy każdego kraju – oprócz stawek i skal podatkowych – zawiera również zwolnienia i ulgi, a także zwyżki podatkowe, które decydują o faktycznym poziomie obciążeń podatkowych. Zwolnienia podatkowe, to całkowite wyłączenia od obowiązku podatkowego w przypadku gdy podmiot opodatkowania spełnia określone warunki. Zwolnienia te mogą być wprowadzone na określony okres lub bezterminowo. Ulga podatkowa polega na wyłączeniu z podstawy opodatkowania określonych kwot, przy czym dotyczyć to może określonego podmiotu lub określonej działalności. Formą ulgi może być także stosowanie niższych stawek podatkowych. Zwyżka podatku polega na stosowaniu dodatkowego, przekraczającego przyjęte normy, opodatkowania pewnych kategorii podatników. Zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe realizują określone cele i charakterze ekonomicznym i społecznym. Stosując różne kryteria można dokonać klasyfikacji podatków. Przede wszystkim możemy tu wydzielić podatki rzeczowe i podatku osobiste. Podatki rzeczowe obciążają nie osobę podatnika lecz określony przedmiot. Taki charakter posiadają wszystkie podatki konsumpcyjne. Istotą podatków osobowych jest bezpośrednie obciążenie podatkiem określonej osoby. Klasycznym jest tu podatek dochodowy, obciążający dochód określonego podatnika. Wyróżnia się również podatki zwyczajne i nadzwyczajne. Podatki zwyczajne to systematyczne zbierane podatki dla zdobycia środków na zaspokojenie normalnych, stale występujących potrzeb państwa. Podatki nadzwyczajne – to podatki pobierane doraźnie dla zaspokojenia potrzeb finansowych o charakterze doraźnym, nadzwyczajnym Biorąc za podstawę sposób wykorzystywania środków uzyskanych z podatków – można podzielić je na podatki ogólne i celowe. Podatki ogólne nie mają określonego przeznaczenia i dostarczają środków pieniężnych na pokrycie ogólnych wydatków publicznych. Natomiast podatki celowe służą finansowaniu określonych z góry przedsięwzięć. Najczęściej ten typ podatków występuje na szczeblu lokalnym. Stosując przy klasyfikacji podatków kryterium podmiotu, na rzecz którego podatki są wpłacane, możemy wyróżnić podatki państwowe i podatki lokalne. Istotny jest podział podatków ze względu na fazy tworzenia i wykorzystywania dochodu. 41 Z procesami tworzenia dochodu związane są podatki dochodowe natomiast z procesami wykorzystania dochodu związane są podatki konsumpcyjne. Niekiedy do grupy podatków dochodowych zalicza się podatki majątkowe, czyli związane z posiadaniem majątku, jego przyrostem, sprzedażą lub nieodpłatnym przekazaniem praw majątkowych. Podatki dochodowe stanowią obciążenie dochodów podatników i wymierzane są od podstawy netto, a więc po potrąceniu z przychodów kosztów uzyskania dochodu. Podatki majątkowe wymierzane są na ogół od wartości majątku, przy czym problemem mającym zasadnicze dla wysokości tego typu podatku jest - -obok stopy opodatkowania – metoda szacowania wartości tego majątku. Istotną rolę w systemie dochodów państwa stanowią podatki konsumpcyjne. Są to podatki pobierane od towarów i usług, zawarte w ich cenie. Podatnikiem jest w tym przypadku kupujący towar lub usługę – konsument, na którego podatek ten zostaje przerzucony. Płatnikiem podatku jest sprzedawca towaru lub usługi. Charakter podatku konsumpcyjnego ma podatek obrotowy i wprowadzony w jego miejsce podatek od wartości dodanej – VAT (od angielskiego słowa: Value Added Tax). Ten rodzaj podatku jest powszechnie stosowany w krajach Unii Europejskiej, a także w Polsce. Istota podatku VAT polega na tym, że podatek jest wymierzony nie od wartości sprzedaży, lecz wartości ta jest pomniejszana o poniesione w danej fazie produkcji lub obrotu koszty i dopiero różnica między wartością sprzedaży a kosztami jest podstawą wymiaru podatku. Na tym też polega różnica między podatkiem obrotowym, wymierzonym od wysokości obrotu, a podatkiem VAT, wymierzonym od nowej wartości czyli wartości dodanej. W zależności od określonych preferencji ustala się też stawki podatku VAT. Formą podatku konsumpcyjnego jest także akcyza, która jest przykładem podatku selektywnego, nakładanego na niektóre jedynie wyroby. Opodatkowanie konsumpcji może także dokonywać się poprzez cenę monopolową, w której zawarty jest wysoki podatek. Pobierany jest on przez monopole państwowe, mające wyłączność na produkcję i sprzedaż określonych towarów. Z kryterium źródła podatku związany jest podział na podatki bezpośrednie i podatki pośrednie. PODATEK świadczenie pieniężne na rzecz państwa o charakterze przymusowym, powszechnym, bezzwrotnym i nieodpłatnym, pobierane na podstawie przepisów prawnych, określających warunki, wysokość oraz terminy płatności tych świadczeń; w Polsce występuje: podatek bezpośredni — sięgają wprost do źródła podatku. Są nimi podatki dochodowe i podatki majątkowe. (nakładany na dochód lub majątek podatnika (np. podatek dochodowy, gruntowy)); podatek pośredni — nakładany na przedmioty spożycia, czynności obrotu i wymiany (np. podatek od towarów i usług, tak zwany VAT, zastąpił podatek obrotowy), płaci go nabywca; najważniejszym podatkiem jest podatek dochodowy, który 1992 zastąpił podatek od wynagrodzeń, płac, wyrównawczy; nadal obowiązują: podatek gruntowy — obciążający przychody z gospodarstwa rolnego, od nieruchomości — obciążający właścicieli i posiadaczy nieruchomości miejskich, leśny, od spadków i darowizn, od środków transportowych, od posiadania psów oraz od gier. Podatki są pośrednie i bezpośrednie (od osób prawnych i fizycznych). Podatki pośrednie (Vat, akcyza) są podatkami od wydatków, a dochodowe są od dochodów. Dominują pośrednie (ponad 56% wszystkich wpływów budżetowych). One są łatwe w ściąganiu, a obywatel nie odczuwa ich tak mocno jak tych od dochodów.(a np. w cenie benzyny to podatek ponad 60%). Podatki pośrednie skłaniają też do oszczędzania, oczywiście tam gdzie to możliwe (największe podatki – alkohol, papierosy, paliwo, samochody luksusowe). Podatki bezpośrednie – dominują wpływy od osób fizycznych (prawie 26%, a od osób prawnych ok.. 11% wpływa do budżetu). Podatek liniowy i progresywny. Podatek liniowy się nie przebił w krajach europejskich (poza Estonią). Na 2002 rok przewiduje się w Polsce tylko dwie stawki, a więc progresja będzie zmniejszona(18% i 28%). Wysokie podatki wpływają niekorzystnie na gospodarkę. Nie można ich jednak obniżać nie obniżając wydatków. Są dwa podejścia: oparte na twierdzeniu wydatki = dochody jeśli istnieją uzasadnione wydatki to dochody powinny się znaleźć; 42 w przypadku budżetu powinno się korzystać z pierwszego myślenia, powiększonym o deficyt. Drugi sposób jest niebezpieczny, bo jeśli państwo ma w ręku system podatkowy, to takie podejście oznacza podwyższenie wydatków, co jest niewłaściwe. To można w budżecie rodzinnym stosować, bo jest to podejście aktywne. Podwyższanie podatków jest niekorzystne. Wysokie podatki- to związane z redystrybucją, bo mniej efektywne, niż rynkowe, ale są konieczne. Poza tym zmniejsza zdolności nabywcze społeczeństwa, a dla koniunktury, popytu to niekorzystne. Podatki bezpośrednie są też niekorzystne, ponieważ: podatki od dochodu zmniejszają zdolność do oszczędzania i inwestowania; zmniejszają motywacje (szczególnie w progresji podatkowej ostrej) do podejmowania większego wysiłku; nie służą zwiększaniu miejsc pracy (problem inwestowania), ale zmniejszenie nie zawsze zwiększa, bo zależy, na co wydane; niższe podatki mogą zmniejszyć istnienie szarej strefy (ukrywania dochodów); niższe podatki są korzystne dla zwiększenia dopływu kapitałów zagranicznych, wysokie zniechęcają; Obniżenie stawek podatków może spowodować zwiększenie wpływów do budżetu, trzeba uwzględnić czynnik czasu Omawiając formy dochodów budżetowych wskazać należy także na składki na ubezpieczenia społeczne. Jest to forma dochodów budżetowych w tych systemach ubezpieczeń społecznych, które opierają się o budżet państwa. Ich znaczenie dla budżetu jest mniejsze jeśli istotną rolę w systemie ubezpieczeń społecznych pełnią samodzielne fundusze ubezpieczeniowe, wyodrębnione z budżetu. 45 Podobnie jak dokonał się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci znaczny wzrost udziału państwa w dochodzie narodowym poprzez wzrost w tym dochodzie dochodów budżetowych – obserwujemy także wzrost znaczenie wydatków budżetowych w gospodarce. Rosną one niekiedy szybciej niż dochód narodowy. Jest to rezultat rozwoju funkcji ekonomicznych państwa, jego oddziaływania na procesy koniunktury i wzrostu gospodarczego oraz zwiększania zaangażowania państwa w rozwiązywanie problemów społecznych. Tendencja ta utrzymuje się mimo renesansu i ożywienia koncepcji liberalnych i konserwatywnych, upatrujących w rozwoju funkcji ekonomicznych i społecznych państwa zagrożenie dla rozwoju gospodarczego i równowagi ekonomicznej. Współcześnie udział wydatków państwa w dochodzie narodowym sięga kilkadziesiąt procent. Charakterystyczną cechą szeregu wydatków budżetowych jest ich duża sztywność, inercja. Dotyczy to zwłaszcza tych pozycji wydatków budżetowych które związane się z pozycją materialną dużych grup społecznych. Utrzymanie i wzrost szeregu pozycji dotychczasowych wydatków budżetowych wynika także z procesów obiektywnych. Takimi są procesy demograficzne, wywołujące np. przyrost w pewnych okresach liczby ludności w wieku emerytalnym, co powoduje konieczność zwiększania wydatków na świadczenia socjalne. Ograniczone możliwości zwiększania dochodów budżetowych – w drodze np. zwiększania podatków – a także konieczność finansowania szeregu dziedzin życia społeczno – gospodarczego przez państwo, stwarzają sytuację, w której dochody państwa stają się nie wystarczające do pokrycia niezbędnych wydatków. Jest to przyczyną powstawania deficytu budżetowego, czyli nadwyżki wydatków budżetu nad jego wpływami. Zdarza się i tak, że dochody budżetu okazują się w końcu okresu budżetowego wyższe niż wydatki, powodując powstanie nadwyżki budżetowej. Ta druga sytuacja jest raczej wyjątkowa – z reguły potrzeby finansowania wydatków są wyższe niż dochody. 46 57. Deficyt budżetowy i metody jego finansowania. Deficyt budżetowy – to też ważne określić. Warunki brzegowe, w jakich może poruszać się minister finansów i parlament. Tu ważne novum- parlament, ani prezydent nie mogą podwyższać poziomu deficytu od poziomu wyznaczonego przez rząd (czyli można podwyższać wydatki tylko, gdy wpływy będą większe, to dyscyplinuje). Deficyt budżetowy – dość trwałe zjawisko, bardzo wysoki od czasów Reagana mają Stany Zjednoczone. Deficyt może się zwiększyć, gdy pogorszenie koniunktury nie zostały przewidziane w budżecie. Deficyt to nie tylko różnica między dochodami, a wydatkami, ma w naszej polityce znaczącą rolę, ma dyscyplinować wydatki budżetowe, nie może być podwyższany przez parlament. Deficyt: są poglądy, że jego zwiększenie byłoby w Polsce wskazane, z czym nie zgadza się Balcerowicz. Spowodowałoby to ożywienie w gospodarce, zwiększyło wydatki na służbę zdrowia, oświatę, inwestycje w zakresie infrastruktury, a są pod tym względem okropne zaniedbania. Czemu więc się chce zmniejszać deficyt?- deficyt oznacza wzrost zadłużenia państwa, a więc wzrost kosztów obsługi w następnych latach, deficyt kreuje deficyt w następnych latach Wielkość deficytu budżetowego jest z zasady określona w ustawie budżetowej. Określane są sposoby finansowania przewidzianego ustawą deficytu. Istnieje w tej dziedzinie szereg możliwości – z różnymi następstwami dla gospodarki narodowej. Stąd też wybór metody finansowania deficytu nie jest rzeczą dowolną. Po pierwsze można ograniczyć wydatki budżetowe lub zwiększyć dochody budżetowe przez podniesienie obciążeń podatkowych, likwidując w ten sposób deficyt budżetowy. Jest to, metoda najprostsza lecz w istocie trudna do przeprowadzenia. Wynika to ze sztywności wydatków budżetu, a także szeregu ujemnych konsekwencji wynikających ze wzrostu opodatkowania. Po drugie przyjmując konieczność istnienia deficytu budżetowego i niemożliwość zwiększenia podatków lub ograniczenia wydatków – znaleźć optymalny dla gospodarki narodowej sposób sfinansowania deficytu. Takim sposobem może być emisja dodatkowej masy pieniądza – w drodze zaciągania kredytu w banku centralnym. Metoda ta może zastosowanie w sytuacji gdy bank centralny – jeśli jest instytucją niezależną od rządu – wyrazi na to zgodę. Przyjmując, że dodatkowa emisja pieniądza jest możliwa, trzeba liczyć się z uruchomieniem na tej drodze impulsu inflacyjnego w gospodarce. Siła tego impulsu inflacyjnego zależeć będzie od stopnia wykorzystania mocy wytwórczych w momencie podjęcia dodatkowej emisji pieniądza. W sytuacji gdy istnieją w gospodarce znaczne rezerwy niewykorzystanych mocy wytwórczych – emisja pieniądza nie musi wywołać procesów inflacyjnych, uruchamiając niewykorzystane moce wytwórcze. W sytuacji pełnego wykorzystania mocy wytwórczych gospodarki trzeba się liczyć z nasileniem presji inflacji. Po trzecie wykorzystać dla sfinansowania deficytu mechanizm długu publicznego. Dług ten może być długiem wewnętrznym lub zagranicznym. Dług zagraniczny sprawdza się do zaciągania kredytów w zagranicznych instytucjach. Dług wewnętrzny jest długiem zaciąganym u ludności lub w systemie bankowym kraju. Jego formą jest sprzedaż na rynku wewnętrznym obligacji o różnym terminie wykupu, bonów skarbowych i innych form papierów wartościowych. Dług publiczny jest metodą finansowania deficytu budżetowego, lecz stwarza on określone problemy, które muszą by brane pod uwagę przy uruchomieniu mechanizmu zaciągania długu. 1. dług musi być po pewnym okresie zlikwidowany poprzez wykup przez skarb państwa emitowanych papierów wartościowych – wraz z określonymi odsetkami. Oznacza to napływ do gospodarki dodatkowej masy pieniądza i możliwość pobudzenia procesów inflacyjnych. Dług publiczny zaciągany w systemie bankowym kraju, na wewnętrznym rynku kapitałowym, zmniejsza podaż środków pieniężnych, które mogły by być wykorzystane dla celów finansowania działalności gospodarczej przez prywatne podmioty. O tyle jest czynnikiem, który osłania aktywność kapitału prywatnego i osłabia koniunkturę gospodarczą. Zmniejszając podaż środków pieniężnych dla tego 47 kapitału – stymuluje wzrost bankowej stopy procentowej, co też jest czynnikiem przeciwdziałającym pozytywnym zjawiskom w przebiegu koniunktury. Jedną z konsekwencji długu publicznego jako metody finansowania deficytu budżetowego jest redystrybucja dochodu narodowego w ramach społeczeństwa. Jak wyżej jest wskazane, że dług publiczny po pewnym okresie musi być zlikwidowany. Państwo dokonuje wykupu sprzedanych uprzednio papierów wartościowych – wraz z określonymi odsetkami. Odsetki te trafiają do nabywców obligacji skarbu państwa, są one jednak finansowane z normalnych dochodów budżetowych, przede wszystkim podatków. Oznacza, to że jedna grupa społeczna – płatnicy podatków, przekazują część swych dochodów nabywcom obligacji, otrzymującym procenty. O faktycznym ciężarze i korzyściach z tego procesu redystrybucji decyduje struktura rozmieszczania pożyczek skarbu państwa – a więc to czy są one nabywane prze ludność czy przez banki, a także struktura obciążeń podatkowych, a więc, to jakie grupy społeczne i jakimi podatkami są obciążone. 2. Odrębnym problemem są konsekwencje zadłużenia zagranicznego jako metody pokrywania wydatków państwa i finansowania deficytu budżetowego. Pożyczki zagraniczne te muszą być spłacone – wraz z określonym oprocentowaniem. Odczuwalność tego przez społeczeństwo zależy od sposobu wykorzystania pożyczek. Jeśli służą one rozbudowaniu mocy wytwórczych gospodarki i rozwojowi eksportu – stają się czynnikiem unowocześnienia gospodarki, wzrostu dochodu narodowego, umożliwiając zarazem spłatę kredytów zagranicznych. Wykorzystane dla nieefektywnych przedsięwzięć inwestycyjnych i bieżącej konsumpcji w perspektywie stają się ciężarem dla społeczeństwa i hamulcem rozwoju gospodarczego.