Pobierz Marcin Przybysz1 Zasada republikańskiej formy rządów i ... i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
Marcin Przybysz^1
Zasada republikańskiej formy rządów i zasada dobra wspólnego w Ustawie Zasadniczej RFN i niemieckiej nauce prawa konstytucyjnego – wybrane zagadnienia I. Zarówno w polskiej, jak i niemieckiej nauce prawa zasada republikańskiej formy rządów oraz skorelowana z nią zasada dobra wspólnego uchodzą za fundamentalne elementy porządku konstytucyjnego. Ustrój republikański w podstawowym znaczeniu to porządek co do zasa- dy niemonarchiczny, w każdym zaś przypadku wykluczający w swej istocie rządy autorytarne, despotyczne czy tym bardziej totalitarne. Republika wy- nika z wolności człowieka i wolność tę – poprzez odpowiednie funkcjono- wanie państwa – zabezpiecza. Jak trafnie zauważa Iwona Niżnik-Dobosz, działalność państwa jest zwią- zana z pojęciem dobra wspólnego wszystkich obywateli, a to uzasadnia pew- ną nadrzędność społeczeństwa nad jednostką, poddanie wspólnoty ludzkiej prawom ponadnaturalnym oraz ścisłe związki między polityką i moralno- ścią. W tym kontekście państwo republika ma za zadanie służyć jednostce, uwzględniając okoliczności wynikające z faktu jej życia w społeczeństwie. Z drugiej strony istota państwa zakłada się na tym, że zabezpieczając wol- ność człowieka, korzysta ono z przymusu^2. (^1) Autor jest asystentem w Katedrze Prawa Konstytucyjnego i Integracji Europejskiej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. (^2) I. Niżnik-Dobosz, Państwo w nauce administracji i prawa administracyjnego, [w:] Mię- dzy tradycją przeszłością w nauce prawa administracyjnego, red. J. Supernat, Wrocław 2009, s. 505–506.
68 PRZEGLĄD PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2011/
Pomimo zdefiniowania expressis verbis ustroju państwa polskiego w ty- tule Rozdziału I Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. jako Rzeczypospo- litej – Republiki oraz dodatkowo opisania tejże republiki w otwierającym Konstytucję art. 1 jako „dobra wspólnego wszystkich obywateli”, materialny przekaz tego przepisu wciąż nie doczekał się wyczerpującego rozwinięcia za- równo w orzecznictwie sądów, jak i piśmiennictwie, skutkiem czego trudno oprzeć się wrażeniu, że pojęcie „republiki” traktowane jest niekiedy jako sy- nonim pojęcia „demokracji”. Tymczasem nie należy zapominać, że u niektó- rych klasycznych filozofów prawa i polityki oba pojęcia traktowane są wręcz jako pozostające ze sobą w sporze^3. Mając powyższe na względzie, warto przyjrzeć się niektórym rozważa- niom niemieckich teoretyków prawa państwowego prowadzących intensyw- ny spór na temat znaczenia pojęć „republiki” i „dobra wspólnego”. II. Zdefiniowanie ustroju Niemiec jako republikańskiego oraz nadanie tej zasa- dzie szczególnego, bo niepodlegającego jakimkolwiek zmianom charakteru, znalazło swój wyraz przede wszystkim w zdawkowych w swej literalnej tre- ści przepisach art. 20 ust. 1 oraz 28 ust. 1 w połączeniu z art. 79 ust. 3 Usta- wy Zasadniczej (dalej: UZ)^4. (^3) Tak np.: J. Madison, The Federalist , nr 10, 1787 s. 53, [za:] R. Gröschner, § 23 Die Republik , [w:] Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland , red. J. Isensee, P. Kirchof, Heidelberg 2004, s. 378. Podobnie u Cycerona, dla którego republikanizm ozna- cza treść / istotę rządów DLA ludu (narodu), zaś demokracja czystą formę rządów sprawo- wanych PRZEZ lud (naród), który niekoniecznie mógłby wiązać się z rządami korzystnymi dla „dobra wspólnego” ( salus populi suprema lex esto ). (^4) Art. 20 ust. 1 Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjalnym pań- stwem związkowym. (...) Art. 28 ust. 1. Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa w znacze- niu niniejszej Ustawy Zasadniczej. (...) Art. 79 ust. 3. Dokonywanie zmian w niniejszej Ustawie Zasadniczej dotyczących podziału Federacji na kraje związkowe, zasady współuczestnictwa krajów związkowych w stanowieniu ustaw lub zasad określonych w art. 1 i art. 20 jest niedo- puszczalne (tzw. „klauzula wieczności”) [przepisy w większości w tłum. A. M. Sadowskiego, Ustawa Zasadnicza dla Republiki Federalnej Niemiec , Berlin 2006 z poprawkami własnymi au- tora]. Zob. K. P. Sommermann, Art. 20 Abs. 1 , [w:] H. Mangoldt, F. Klein, C. Stark, Bonner Kommentar zum Grundgesetz , Bd. 2, Artikel 20 bis 82, München 2005, s. 7.
70 PRZEGLĄD PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2011/
III.
W niemieckiej literaturze prawa konstytucyjnego wąskie – antymonarchi- styczne – znaczenie pojęcia „republiki” stanowi najczęściej punkt wyjścia do rozważań na temat materialnego rozumienia tego zagadnienia. Nawiązu- ją one do wielu historycznych tradycji i doktryn – na Arystotelesie^9 i Cycero- nie^10 zaczynając, poprzez odrodzeniową tradycją republik włoskich i pisma Nicolo Machiavellego, Jana Jakuba Rousseau^11 i Immanuela Kanta^12 oraz do- świadczenia rewolucji oświeceniowych, aż po historyczne i doktrynalne tło przyjęcia Konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 r. Już w przedwojennym komentarzu do Konstytucji z 1919 r. Richard Tho- ma definiował „państwo – res publica jako wspólnotę (Gemeinwesen), w któ- rej udział mają wszyscy obywatele, w którym każda władza związana jest obowiązkiem służby na rzecz członków, zaś każdy członek związany jest obowiązkiem działania w służbie wszystkich”^13. Warto w tym miejscu zauważyć, że w pismach przedwojennych konsty- tucjonalistów republikę od monarchii różnią trzy zasadnicze kwestie: legi- tymacja (oderwanie od pozaziemskiego, metafizycznego czy transcendent- nego pochodzenia władzy), struktura władzy (zanegowanie autorytarnej struktury państwa) oraz źródło kompetencji (oparcie się na jednoznacznej podstawie ustawowej w miejsce domniemania kompetencji wynikającego faktu stanowienia „własnego prawa” przez monarchę)^14. Zasada republikańskiej formy rządów w swej istocie zawiera odwoła- nie się do pojęcia sprawy publicznej, wspólnoty (res publica – Gemeinwe- sen) i dobra publicznego (Gemeinwohl). Dobro publiczne jest abstrakcyjnym (^9) R. Gröschner, C. Dierksmeier, M. Henkel, A. Wiehart, Rechts- und Staatsphilosophie, Ein dogmenphilosophischer Dialog , Berlin 2000, s. 32. (^10) F. Solmsen, Die Theorie der Staatsformen bei Cicero (Kompositionelle Beobachtungen), [w:] R. Klein, Wege der Forschung; römisches Staatsdenken , Darmstadt 1980, s. 315. (^11) R. Gröschner, C. Dierksmeier, M. Henkel, A. Wiehart, Rechts- und Staatsphiloso- phie... , s. 193. (^12) Np. H. D. Horn, Kantischer Republikanismus und empirische Verfassung , „Zeitschrift für öffentliches Recht” nr 57, 2002, s. 203. (^13) G. Anschütz, R. Thoma, Handbuch des deutschen Staatsrechts , Band 1, Tübingen 1932, s. 86. (^14) R. Gröschner, § 23 Die Republik , [w:] Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik... , s. 375.
Marcin Przybysz • Zasada republikańskiej formy rządów i zasada dobra wspólnego... 71 pojęciem, które każdorazowo i ciągle na nowo konkretyzowane jest w dro- dze demokratycznego procesu decyzyjnego (volonté générale – Gemeinwille). Ustrój republikański jest z natury odporny na działanie jakiejkolwiek re- ligii czy ideologii, inaczej niż bywało to w dawnych monarchiach (pojęcie „dobra wspólnego” nie jest i nie może być określane poprzez religijne czy metafizyczne prawdy wiary) albo w państwach totalitarnych^15. W tym sensie szczególnego znaczenia nabiera rola „urzędu” i „urzędników” – apolitycz- nych funkcjonariuszy będących w służbie dobra wspólnego. To oni są głów- nymi adresatami normy określającej państwo jako republikę. W literaturze często przytaczany jest pogląd Kanta, że odwrót od porząd- ku absolutystycznego w kierunku republiki i dobra wspólnego oznacza po- średnie zobowiązanie państwa do poszanowania wolności jednostek, przy jednoczesnym zakazie realizacji przez organy państwa partykularnych in- teresów poszczególnych osób^16. Same jednostki z jednej strony nie są już więcej w systemie republikańskim „poddanymi”, z drugiej zaś powinni jako obywatele czynnie uczestniczyć w tworzeniu i umacnianiu wspólnoty oraz definiowaniu dobra wspólnego. IV. Konstytucjonaliści zwracają uwagę na oczywistą kwestię, że pojęcie zarów- no „republiki”, jak i „dobra wspólnego” nie jest „raz na zawsze” ustalone i jednoznacznie zdefiniowane prawnie. W procesie wykładni nie pomaga niemiecka Ustawa Zasadnicza, która nie zawierając explicite pojęcia „dobra wspólnego” (Gemeinwohl), tylko trzykrotnie odwołuje się do pojęć zbliżo- nych znaczeniowo, tj. „dobra powszechnego” (Wohl der Allgemeinheit) czy „dobra narodu” – jako suwerena (Wohl des deutschen Volkes). Po raz pierw-Po raz pierw- szy czyni to w art. 14 ust. 2 UZ^17 (Wohl der Allgemeinheit) w odniesieniu do prawa własności, kolejny raz w art. 56 UZ w związku z art. 64 ust. 2 UZ (Wohl des Volkes) odnoszącym się do treści roty przysięgi Prezydenta Fe- (^15) W. Henke, Die Republik , [w:], Handbuch des Staatsrecht , Bd. I, München 1987 , s. 863. (^16) K.-P. Sommermann, Art. 20 Abs. 1 , [w:] H. Mangoldt, F. Klein, C. Stark, Bonner Kom- mentar zum Grundgesetz , Bd. 2, Artikel 20 bis 82, München 2005, s. 8. (^17) „Własność zobowiązuje. Korzystanie z niej ma jednocześnie służyć dobru powszech- nemu”.
Marcin Przybysz • Zasada republikańskiej formy rządów i zasada dobra wspólnego... 73 podane przez autora przykłady, pozaprawna idea dobra wspólnego ziszcza się nie przy zagwarantowaniu konstytucyjnej wolności wyboru zawodu (Be- rufsfreiheit), ale w momencie osiągnięcia pełnego zatrudnienia, nie przy za- pewnieniu prawa do własności, ale zapewnieniu dobrobytu, wolność sztuki nie jest wartością samą w sobie, ale ma służyć kulturze, tak samo jak nie jest taką wartością czy ostatecznym celem państwo socjalne, lecz zagwarantowa- nie godnych i sprawiedliwych warunków egzystencji dla każdego obywate- la^23. Dobro wspólne pozostawiono jako niezdefiniowane, albowiem zadanie jego każdorazowego zdefiniowania pozostawiono ustawodawcy, przedsta- wicielom władzy wykonawczej oraz sędziom, a ci poprawnie wywiązują się z powierzonego im zadania^24. Trudno normatywnego charakteru odmówić pojęciu „dobra powszech- nego” (Wohl der Allgemeinheit), nawet jeśli niektórzy prawnicy traktują to pojęcie jako zwykły synonim opisywanego wcześniej dobra wspólnego (Ge- meinwohl). Dobro powszechne rozumiane jest jako wspólny interes (Ge- meininteresse) powstały z połączenia szczególnych interesów prywatnych i publicznych^25. Można spotkać się z takim poglądem, że szczególne zada- nie kooperatywnej konkretyzacji dobra powszechnego powierzono postępo- waniu administracyjnemu, które dzięki udziałowi pojedynczych obywateli, zorganizowanych grup obywateli, zrzeszeń może stać się „areną” komuni- kacji i artykulacji różnych interesów, spotkaniem społeczeństwa i państwa oraz sprzężeniem sektora publicznego i prywatnego^26. Potwierdzeniem ta- kiego rozumienia dobra powszechnego i sposobu jego kształtowania może być klauzula zawarta w § 1 ust. 7 niemieckiego kodeksu budowlanego (Bau- gesetzbuch), który zobowiązuje administrację do „sprawiedliwego wyważa- nia publicznych oraz prywatnych spraw wobec siebie i między sobą”^27. des Staates, Heidelberg 1996, s. 4, 51. (^23) Ibidem, s. 13. (^24) P. Häberle, Europäische Rechtskultur. Versuch einer Annäherung in zwölf Schritten , Frankfurt 1997, s. 323. (^25) E. Schmidt-Aßmann, Das allgemeine Verwaltungsrechts als Ordnungsidee, Grundlagen und Aufgaben des Verwaltungsrechtlichen Systembildung, Heidelberg 2006, s. 150. (^26) G.F. Schuppert, Gemeinwohldefinition im kooperativen Staat, [w:] H. Müller, K. Fi- scher, Gemeinwohl und Gemeinsinn im Recht, Berlin 2002, s. 81. (^27) „(...) die öffentliche und privaten Belangen gegeneinander und untereinander gerecht abzuwägen”.
74 PRZEGLĄD PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2011/
Podejmując zatem rozważania na temat istoty niemieckiego republika- nizmu oraz dobra wspólnego, trudno nie zauważyć paradoksu, który pole- ga na bardzo ogólnej i niekonkretnej regulacji konstytucyjnej z jednej stro- ny, z drugiej zaś na dużej wadze, jaką do powyższych wartości przywiązują powojenni konstytucjonaliści. I tak, dobro wspólne nie ma charakteru sta- tycznego, podlega co do zasady ciągłemu i niepozbawionemu wpływów par- tykularnych interesów kształtowaniu i redefiniowaniu w toku procesów o charakterze politycznym i prawnym. Innymi słowy – osoby zasiadające w organach legislatywy (art. 38 ust. 1 in fine UZ^28 ), egzekutywy (cytowane już art. 56 i 64 ust 2 UZ włącznie z prze- pisami art. 33 ust. 4 i 5 UZ^29 zawierającymi naczelne zasady sprawowania funkcji urzędniczych) oraz judykatury (art. 97 ust. 1 UZ^30 ) w ramach wła- ściwości swoich organów, w toku wykonywania zadań na rzecz wspólno- ty i w ramach powierzonych im kompetencji, definiują każdorazowo dobro ogółu^31. O ile podejmowanie przez funkcjonariuszy decyzji w zgodzie z pra- wami podstawowymi, zasadami państwa demokratycznego i państwa pra- wa pozostaje co do zasady poza sporem, niewątpliwie ciekawymi wątkami w prawniczej dyskusji na temat „istoty republikanizmu” wydaje się próba opisania go jako „republikanizmu cywilnego”^32 , „trzeciej drogi” pomiędzy (^28) [posłowie] „Są (...) przedstawicielami całego narodu i nie są związani zleceniami ani wytycznymi, lecz kierują się wyłącznie własnym sumieniem”. (^29) Art. 33 ust 4 UZ: „Wykonywanie suwerennych zadań jako stałych czynności leżą- cych w gestii władz pa ń stwowych powierza się z reguły osobom należącym do sektora służby publicznej, objętego stosunkiem służbowym i lojalności w oparciu o przepisy prawa publicz- nego” oraz art. 33 ust 5 UZ: „Przepisy prawa dotyczące służby cywilnej należy regulować i rozwijać przy uwzględnieniu zwyczajowych zasad obejmujących korpus urzędników pań- stwowych”. (^30) „Sędziowie są niezawiśli i podlegają wyłącznie ustawom”. (^31) Tzw. „republikańska triada” właściwości, zadań i kompetencji, [za:] R. Gröschner, § 23 Die Republik ..., s. 423 – występowanie zadania – tj. obowiązku działania na rzecz ogółu w związku z interesem powszechnym jest przesłanką przyznania kompetencji. (^32) M. Walzer, Sphären der Gerechtigkeit, Ein Plädoyer für Pluralität und Gleichheit , Frank- furt 1992; D. Miller, Principles of Social Justice , Cambridge, London, Harvard, 1999, [za:] A. Niederberger, Wie viel Gemeinwohl braucht die Republik? Überlegungen zu neuen Varianten des Republikanismus jenseits von substantieller Gemeinschaft und Tugend , [w:] J. Böckelmann, C. Morgenroth, Politik der Gemeinschaft. Zur Konstitution des Politischen in der Gegenwart, Bie- lefeld 2008, s. 92.
76 PRZEGLĄD PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2011/
UZ^37 oraz art. 21 ust. 2^38 UZ – wskazujących podstawę ograniczeń i pozba- wiania niektórych wolności i praw – tj. działania organów państwa w celu zapewnienia „wolnościowego i demokratycznego podstawowego porządku ustrojowego” (freiheitliche demokratische Grundordnung), który jako taki jest równoznaczny z „porządkiem republikańskim”. Jak podkreśla Rolf Gröschner^39 , „wolność republikańska” nigdy nie jest „wolnością od porządku”, nie jest wolnością „poza” czy „ponad prawem”. Regulując gwarancje wolności (art. 1 ust. 3 UZ^40 ), Ustawa Zasadnicza okre- śla wprost konsekwencje jej nadużycia (art. 18 UZ). Jest tu zatem mowa nie o wolności o absolutnym charakterze, ale o „wolności w ramach republikań- skiego porządku konstytucyjnego”. To właśnie art. 18 UZ stanowi faktycz- ną podstawę działania organów państwa w ustroju republikańskim, ustroju dającym się poznać jako „wolnościowy” poprzez to, że jest w stanie zapew- nić wolność wszystkim w takim samym stopniu. Stojąc na straży porząd- ku i wolności innych osób, wyznacza wolnościom konkretne granice. W ten sposób „wolność republikańska” idzie zawsze w parze z możliwością i ewen- tualną koniecznością jej ograniczenia^41. VI. Zgodnie z definicjami pojawiającymi się w opracowaniach niemieckich prawników republika jest nakierunkowanym na dobro wspólne sposo- bem „tworzenia” wolnościowego porządku ustawy zasadniczej^42 , zaś dobro wspólne stanowi cel dobrego działania we wspólnocie, działania ukierunko- (^37) „Kto nadużywa prawa do swobodnego wyrażania poglądów, zwłaszcza wolności pra- sy (art. 5 ust. 1), wolności nauczania (art. 5 ust. 3), wolności zgromadzeń (art. 8), wolności zrzeszania się (art. 9), tajemnicy korespondencji, przesyłek pocztowych i telekomunikacji (art. 10), własności (art. 14) lub prawa do azylu (art. 16a) w celu walki przeciw podstawom porządku wolnościowo-demokratycznego, prawa te traci”. (^38) „Partie polityczne, których cele lub działalność ich zwolenników ukierunkowane są na podważanie lub obalenie wolnościowo-demokratycznych zasad ustroju lub zagrażają ist- nieniu Republiki Federalnej Niemiec, są niezgodne z Konstytucją”. (^39) R. Gröschner, § 23 Die Republik ..., s. 407. (^40) „Wymienione niżej prawa podstawowe wiążą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą jako bezpośrednio obowiązujące prawo”. (^41) R. Gröschner, § 23 Die Republik ..., s. 407. (^42) Ibidem, s. 425.
Marcin Przybysz • Zasada republikańskiej formy rządów i zasada dobra wspólnego... 77 wanego na osiągnięcie przez wszystkich sprawiedliwego i szczęśliwego ży- cia, podejmowanego przy rozważeniu indywidualnych potrzeb osób, któ- rych to działanie dotyczy^43. W innym opracowaniu dobro wspólne składa się z trzech elementów: intersubiektywnej świadomości obywateli na temat przysługujących im praw podstawowych, wspólna (kolektywna) tożsamość uzewnętrzniająca się we wspólnych dla społeczności wartościach i celach oraz kolektywny charakter dobra będącego przedmiotem zainteresowania (np. środowisko, stabilna waluta, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrz- ne)^44. W świetle powyższych teoretycznych definicji dobro wspólne czy też in- teres publiczny stanowi jedność, całość. Istnieje obok interesów prywat- nych i jest od nich niezależny. Zawierając umowę społeczną, poddając się ograniczeniom konstytucyjnym, jednostki godzą się na to, że gdy stają się obywatelami, ograniczona zostaje ich bezgraniczna wolność. Dla przykła- du – typowa dla współczesnych demokracji liberalnych – teoretyczna zasa- da większości opisuje rzeczywistość w taki sposób, że dobro wspólne utwo- rzone jest z autonomicznych części składowych, interes publiczny powstaje z interesów prywatnych, zaś większość interesów prywatnych tworzy miarę dobra wspólnego. W praktyce zdefiniowanie dobra wspólnego mogłoby się powieść tylko w homogenicznym społeczeństwie, w którym równouprawnieni obywatele autentycznie reprezentowaliby swoje interesy i stale wymieniali swoje poglą- dy, będąc równocześnie szczerze otwarci na wynik tej wymiany. Taka sytu- acja z natury rzeczy, zwłaszcza w dużych wspólnotach państwowych, nie- możliwa jest do osiągnięcia. Problemy powstają również przy próbie uporządkowania interesów i ich syntezy. Wiele interesów jest nieokreślonych – niektórzy o nich milczą, inni mają problemy z ich nazwaniem lub też połączeniem z innymi. Autentycz- ne interesy jednostek i ich grup często w ogóle nie wychodzą na jaw lub też są zniekształcane interesami osób trzecich i innymi wpływami zewnętrzny- mi, które zmieniają się z dnia na dzień. Z tej przyczyny powstaje pytanie, czy (^43) D. von der Pfordten, Über den Begriff des Gemeinwohls , s. 21 , http://www.rechtsphilo- sophie.uni-goettingen.de/UeberDenBegriffDesGemeinwohls.pdf, (13.11.2011). (^44) M. Anderheiden, Gemeinwohl in Republik und Union, Tübingen 2006, s. 58–63.
Marcin Przybysz • Zasada republikańskiej formy rządów i zasada dobra wspólnego... 79 Uświadamia, że państwo jest sprawą narodu i poszczególnych obywateli, a nie sprawą włodarzy. Demokracja ograniczana przez zasady republikań- skie w istocie powstrzymuje arbitralne i nakierunkowane na realizację par- tykularnych interesów rządy i jako taka powinna być zabezpieczana przede wszystkim przez sądy konstytucyjne i organy ochrony prawa stojące na stra- ży realizacji zasady republikanizmu i dobra wspólnego. VII. Zasada państwa republikańskiego oraz zasada dobra wspólnego wynikają- ce zarówno z niemieckiej Ustawy Zasadniczej z 1949 r., jak i z polskiej Kon- stytucji z 1997 r. mają niewątpliwie charakter szczególnych norm progra- mowych o takim samym, fundamentalnym znaczeniu jak zasady państwa prawnego czy państwa demokratycznego. Pojęcie „republiki” jest synonimem „państwa wolnego”, którego organy posiadają legitymację oraz skorelowane z tym kompetencje do działania na rzecz zabezpieczenia praw i wolności obywateli. Świadomość i realna możli- wość korzystania przez obywateli z wolności i praw jest miarą tego jak dale- ce „republikańskie” jest państwo. Rosnące zaś ograniczenia praw i wolności, nieuzasadnione wprost wartościami powiązanymi z interesem publicznym, przy jednoczesnym występowaniu zjawiska podejmowania decyzji obiek- tywnie sprzecznych z interesem publicznym znamionują degenerację i ewen- tualny upadek republiki. Dodatkowo władze publiczne – ustawodawcza, wykonawcza i sądow- nicza, niezależnie od rodzaju właściwości, wykonywanych funkcji i za- dań – zobowiązane są z jednej strony do upowszechniania wiedzy na te- mat „wartości republikańskich”, w tym praw podstawowych, a także stałego dekodowania pojęcia obiektywnego „dobra wspólnego”, mając świadomość coraz większej złożoności rzeczywistości, w której te działania podejmuje. Przy niewłaściwym korzystaniu przez obywateli z podstawowych wolności i praw, ich nadużywaniu oraz tolerowaniu takich nadużyć przez organy pań- stwa może zmaterializować się „wspólne zło”. Przy zagrożeniu zaistnienia takiego „wspólnego zła”, rodzaj i charakter środków koniecznych do podję- cia – zapobiegających, oddalających jego powstanie lub trwanie – to nic in-
80 PRZEGLĄD PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2011/
nego jak rodzaj postępowania organów państwa służących in concreto do- bru wspólnemu. Summary The Principle of the Republican Form of Government and the Principle of the Common Good in the Basic Law of the Federal Republic of Germany and in German Legal Science – Selected Issues The author describes two constitutional principles – a principle of republic form of government and a principle of common good according to Basic Law of the Federal Republic of Germany (FRG) and German constitutionalists. In the gen- eral and common meaning, republican state is an opposite of a monarchy order, which also excludes any forms of autocracy and all the more totalitarianism. In fact, many German scholars underline the ancient roots of republicanism as de- scribed by Aristotle or Cicero and its material and not only formal sense. Ac- cording to them – a state as res publica is a commonwealth in which all citizens have its part, every authority has an obligation to serve citizens but also every citizen is obliged to act for the common good of others. Unfortunately, the Basic Law of FRG does not contain many provisions on these issues. The republic form of the government in Germany results from ar- ticle 20 par. 1, article 28 par. 1 in conjunction with article 79 par. 3 of Basic Law (eternity clause). It is very often underlined that the essence of republicanism is fundamental rights – in other words – a true republic is a system of freedom. Also other, similar terms as common welfare, common good and good of the people mentioned only in four provisions of the Basic Law – article 14 par. 2, ar- ticle 56 in conjunction with art. 64 par. 2 and article 87e par. 4 are simply not de- fined. Some scholars are of an opinion, that that was intentional. Common wel- fare is an idea, which has meta-legal, and non-state character and which is even beyond the constitution. On the other hand it just cannot be described precisely, because in every concrete case some other definition has to be elaborated by the legislators, executive and the judiciary.
