Pobierz Matura 2025, język polski podstawowy i rozszerzony, OŚWIECENIE i więcej Notatki w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Oświecenie Wprowadzenie Ramy czasowe to od około 1688-1789 roku. Końcem XVII wieku Isaac Newton i John Locke ogłosili ważne dla nauki prace. W Polsce początki oświecenia zaczęły się w 1740 roku, a rozkwit, gdy król Stanisław August Poniatowski objął tron w 1764 roku. Symboliczny koniec to wydanie pierwszego tomu Poezji Mickiewicza w 1822 roku. Wiek rozumu i światła Najlepszym źródłem wiedzy był rozum ( racjonalizm ). Powstał też empiryzm - poznanie opiera się na naszych zmysłach i obserwacjach. Większość filozofów głosiła deizm - Bóg jest stwórcą wszechświata i rządzących nim praw, ale nie ingeruje w jego dzieje. Niektórzy byli zwolennikami ateizmu (nie wierzyli w Boga). Rozpowszechniony był materializm - istnieją wyłącznie byty fizyczne i na tej podstawie człowiek może wyjaśniać zjawiska i procesy na świecie. Dowodzono, że istnieją stałe i niezmienne cechy zjawisk - prawa natury - które ukaże nam umysł. Ważne wydarzenia:
- założenie Collegium Nobilium w Warszawie
- powstanie Wielkiej encyklopedii francuskiej
- Traktat o tolerancji Woltera
- założenie Szkoły Rycerskiej i Teatru Narodowego
- panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego
- rozbiory Polski (1772, 1793, 1795)
- powstanie KEN - Komisja Edukacji Narodowej
- uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych
- obrady Sejmu Czteroletniego - Konstytucja Trzeciego Maja (1791)
- rewolucja francuska
- powstanie hymnu narodowego
- utworzenie Królestwa Polskiego Społeczeństwo Ważny był liberalizm uznający wolność za najwyższą wartość. Powstały konstytucje w Stanach, Francji i Polsce oraz trójpodział władzy i wolność, równość obywateli. Edukacja Uważano ją za bardzo ważną rzecz - kluczem jest podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa. Zaczęto tworzyć szkoły świeckie. W Polsce powstała KEN. Oświecenie w Polsce Wysoką rangę zyskał Teatr Narodowy. Odbywały się na Zamku Królewskim lub w Łazienkach słynne obiady czwartkowe i powstała Konstytucja 3 Maja. Założono Collegium Nobilium i Szkołę Rycerską. Powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (przygotowanie podręczników i programów nauczania). Sztuka Dominował klasycyzm, sztuka mitologiczna, historyczna, portrety. Styl rokoko związany z kulturą dworską.
Filozofia John Locke w Anglii sformułował koncepcję poznania opartą na rozumie i doświadczeniu. Uważał, że w umyśle ludzkim nie ma idei wrodzonych, rodzimy się jako niezapisana karta ( tabula rasa ) i dzięki swoim przeżyciom tworzymy pojęcia. Immanuel Kant twierdził, że umysł ludzki nie poznaje rzeczy takimi, jakie są, ale jakie mu się wydają i powinien postępować według reguł które stosowane byłyby zawsze i przez wszystkich Rousseau mówił, że miarą człowieczeństwa są wartości moralne a nie rozum i człowiek powinien się starać wrócić do pierwotnego stanu natury. Wolter uważał, że celem ludzkiego życia powinno być naprawiane świata i pomniejszanie zła i cierpień - fanatyzm jest złem, bo prowadzi do nienawiści ( Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe ). Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny Utwór ten mówi o patriotyzmie. Autor uważa, że trzeba obudzić w młodych Polakach miłość do ojczyzny, nawet jeśliby się okazało, że za tą ojczyznę trzeba będzie oddać życie lub ponieść blizny to jest to lepsze niż żyć w nędzy, żalu, zniewolonym kraju. Utwór zyskał ogromną popularność w Polakach obudził patriotyzm i nadzieję po I. rozbiorze Polski. Jest to oficjalna pieśń Szkoły Rycerskiej. Muzykę skomponował Józef Elsner. Nastrój jest podniosły. Zaczyna się apostrofą do świętej miłości kochanej ojczyzny. Gatunek to hymn, nawiązuje do tradycji antycznej. Bajki: Ptaszki w klatce Jest to historia dwóch czyżyków w klatce - młody jest zadowolony, bo ma jedzenie i nie ma tu drapieżników, a stary jest zrozpaczony, bo brakuje mu wolności. Przesłaniem jest to, że autor obawia się iż młode pokolenia wychowane w niewoli zaponą smak wolności. Dewotka Historia bardzo religijnej osoby, która podczas modlitwy i słów odpuść nam nasze winy , biła służąca z błahego powodu. Przestroga: autor jest oburzony taką fałszywą pobożnością i zna zasady wiary, ale nie stosuje ich w życiu. Malarze Historia dwóch malarzy. Jednego utalentowanego i ubogiego, drugiego nieutalentowanego i bogatego. Pierwszy ma mało klientów, a drugi opływa w dostatki. Przyczyną jest to, że zły malarz maluje ludzi piękniejszymi, a dobry takimi, jakimi są naprawdę. Bajka ta krytykuje pychę ludzką. Jagnię i wilcy To historia dwóch wilków, które złapały jagnię w lesie, kiedy było samo. Jagnię było słabe i wilki chciały je zjeść. Jest to bajka polityczna: jagnię to Polska, a wilki - zaborcy.
Podsumowanie Bajki mają na celu piętnowanie wad ludzkich. Rozróżniamy dwa typy bajek:
- epigramatyczny - jest krótka i zwięzła
- narracyjna - rozbudowana fabuła Krasicki w bajkach często używa alegorii, pod postaciami zwierząt ukrywa ludzi. Często jego bajki nawiązują do polityki, przestrzegają przed fatalną sytuacją naszego kraju. Pokazują świat ludzki jako brutalny. Jednostki mocniejsze dominują słabsze. Chciwość nie popłaca. Aby uratować siebie człowiek zabije innego człowieka. Świat ludzki to dżungla, a ludzie to zwierzęta. Możemy tak mówić ponieważ w bajkach krasicki zastosował alegorie czyli pod postaciami zwierząt ukryci są ludzie. Satyry: Pijaństwo Krytykuje naszą największą wadę narodową - pijaństwo. Zaczyna się dialogiem. Jedna z osób zapytuje drugą jak się czuje. Otóż okazuje się, że odpowiadający ma poważne problemy po libacji. Upił się z powodu imienin żony, bo zawsze są obchodzone uroczyście i trwają do świtu. Gdy się obudził w południe głowa mu już ciążyła i miał nudności. Postanowił się leczyć wódką anyżową. Może by mu to przeszło, gdyby nie fakt, że przybyło dwóch kompanów z uczty, która miałą miejsce poprzedniego dnia. Napił się trochę wódki, bo przecież jest dobra na żołądek - ustały nudności i ból głowy. Gdy zjadł obiad było już całkiem dobrze, wszyscy chwalili trzeźwość i mówili o zgubnych skutkach pijaństwa. Stwierdzili, że dobrze by było po obiedzie napić się trochę wina i tak otwierano butelkę za butelką. Rozmawiano o sprawach politycznych, reformowano państwo, wszczynano nowe wojny, a wódka szumiała w głowach coraz bardziej. W końcu doszło do bijatyki ze względu na różnicę w poglądach. Sytuację uratowali służący rozdzielając ich. Opowiadający dostał butelką w łeb i krytykował pijaństwo. Twierdził, że przez to traci rozsądek i człowiek upodabnia się do zwierzęcia. Zaskakujące jest zakończenie tej satyry, bo okazuje się, że pijak niczego się nie nauczył i dalej postanawia pić. Jest to satyra dialogowa, ale poza początkowymi i końcowymi wymianami zdań nie ma rzeczywistego dialogu. Każde ze stron wygłasza swój monolog nie rozumiany przez rozmówcę. Przez to zakończenie Krasicki podkreśla fakt, że trudno wykorzenić ten fakt ze społeczeństwa polskiego, ale trzeba o tym pisać. Świat zepsuty Satyra świat zepsuty już w samym tytule sugeruje, że świat, w którym żyje poeta jest pełen wad i musi o tym pisać. Wszędzie złość, chytrość, zanikła cnota i prawda, a przecież nasi ojcowie i pradziadowie chcieli nam wpajać same pozytywne cechy. Niestety zapomnieliśmy o nich. Ludzie za nic mają religie, nauczyciele nie dają przykładu i ich uczniowie wyrastają na złych ludzi. Również płeć piękna ma wiele wad. Szerzy się nierząd, rozpusta i przywiązanie do bogactwa. Żony i mężowie nie są sobie wierni. Dzieci wstydzą się rodziców, przyjaciele się kłócą, a bracia nienawidzą. Krewni okradają sieroty, a wdowy nie mają w nikim oparcia. Nie ma żadnych autorytetów państwowych i duchownych. Prawo jest bezsilne, nikt go nie szanuje. Wszędzie pełno złości. Wszelkie zasady moralne upadły. Psuje się dzieci. Młodzież nie chce się uczyć, staje się rozpustna. Falsz, podłość, intrygi szaleją na świecie. Krasicki nawiązuje do Rzymu, twierdząc, że gdy panowały w nim dobre obyczaje to zwyciężał. Później Rzym stał się występny, nastąpiła rozwiązłość, upadły wszelkie zasady i
również Rzym upadł. Krasicki przepowiada, że jeżeli nie nastąpi zmiana obyczajów i Polacy się nie obudzą to grozi nam burza i okręt ojczyzny może zatonąć, jednak gdy wszyscy staniemy zgodnie do walki w jego obronie, połączymy siły jak kapitan i majtkowie to okręt ocaleje. Może bezpieczniej byłby opuścić okręt, ale poczciwiej byłoby zostać w okręcie, ocalić go lub zginąć. (Chodzi o okręt ojczyzny) Satyra ta piętnuje wady ludzkie, a nie konkretne osoby, autor czuje się odpowiedzialny za społeczeństwo, w którym żyje. Mobilizuje do działania, bojąc się, że przez nasze wady narodowe nasz ojczyzna upadnie. Do króla Poświęcona jest królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Podmiot liryczny wskazuje wady króla - nie pochodzi z rodu królewskiego, jest młody, jest Polakiem, kocha się w księgach uczonych. Gdy się głębiej zastanowimy nad tymi wadami wydają nam się one absurdalne, szczególnie ta, która mówi, że lepiej by było aby na tronie polskim zasiadał obcokrajowiec. Na pierwszy rzut oka satyra krytykuje króla, jednak patrząc na absurdalność zarzutów zaczynamy dostrzegać, że satyra krytykuje szlachtę nieprzychylną królowi. Krasicki jawi sę tu jako zwolennik króla, docenia jego zamiłowania naukowe i kulturalne. Jedyne na co zwraca mu uwagę, jest to, aby większą uwagę przywiązywał do obrony kraju, bo bez tego wolność ojczyzny jest zagrożona. Żona modna Utwór jest monologiem pana Piotra skarżącego się na żonę. Jej celem jest wyśmianie przywar społecznych i stanowych, które prowadziły do upadku i osłabienia państwa polskiego. Pan Piotr żeni się z kobietą, która ma wiele wiosek (chciwość Piotra). Jednak po ślubie doprowadza go do ruiny finansowej i po przeniesieniu się na wieś ma wiele zachcianek, pomysłów, chce wiejski dom przerobić w pałac. Podsumowanie Satyra to gatunek literacki wywodzący się z antyku, rozkwit tego gatunku nastąpił w oświeceniu, a mistrzem okazał się Krasicki. Są to utwory pisane wierszem, które ośmieszają i krytykują obyczaje, zachowania i poglądy różnych grup społecznych, stosują karykaturę, drwinę, hiperbolę i ironię. Mają charakter dydaktyczny czyli pouczający, chcą naprawiać to co złe, zepsute, jednak ich celem nie jest piętnowanie konkretnych osób tylko negatywnych zjawisk społecznych. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacy Krasicki (zakres rozszerzony) Fabuła Mikołaj Doświadczyński pochodził z rodziny szlacheckiej i mieszkał w Szuminie. Jego rodzice chcieli, żeby był wykształcony - najpierw posłano go do szkół publicznych, ale później matka po śmierci ojca postanowiła, że zatrudni dla niego francuskiego nauczyciela i zatrudniono Damona, nie sprawdzając jego wiedzy - wystarczyło tylko, że był z Francji. Mikołaj staje się rozpuszczonym nastolatkiem i po śmierci matki decyduje się na wyjazd do Paryża razem z Damonem. Grają tam w karty, czas spędzają w otoczeniu oszustów i prostytutek. Pieniądze się kończą, Damon ucieka, a Mikołaja ścigają wierzyciele, bo ma dużo długów. Grożą mu utratą życia. Ratując się, wsiada na pierwszy lepszy statek, który się rozbija. Mikołaj zostaje wyrzucony przez fale na ląd na wyspę Nipu - jest to kraina utopijna, gdzie nie ma wojen, panuje miłość i sprawiedliwość, nie ma osiągnięć techniki. Na początku
przeszkodami, rozgrywająca się na tle przyrody. Często w utworach sentymentalnych pojawia się Jawor i maliny, a bohaterami są pasterze rolnicy leśnicy, którzy wiodą beztroskie życie na łonie natury. Pieśni nabożne Franciszek Karpiński W późniejszym okresie twórczości Karpiński zwrócił się w stronę Boga i zaczął pisać pieśni religijne. Najbardziej znana była Pieśń o Narodzeniu Pańskim (znana jako kolęda Bóg się rodzi). Oprócz tej pieśni napisał cały cykl Pieśni nabożnych. Pieśń poranna chwali Boga i jego dary. Podmiot liryczny ledwo wstanie, już woła do swego pana i szuka go koło siebie. Wspomina też ludzi, którzy niestety się tego dnia nie obudzili i już nie dane im jest chwalić Boga, dlatego każdy z nas powinien korzystać z danej nam chwili, bo już możemy nie mieć takiej okazji kolejnego dnia. W Pieśni wieczornej podmiot liryczny dziękuje Bogu za cały dzień, modli się do niego, prosi o spokojną noc. Nazywa Boga stróżem i sędzią człowieczym. Bóg jest sprawiedliwy i miłosierny, zawsze kocha człowieka, nawet jeżeli ten zbłądzi. Podmiot liryczny prosi Boga o opiekę.Pieśni mają charakter dydaktyczny i religijny. Są pisane prostą polszczyzną, aby dotarły do wiernych. Są to utwory religijne (nie sentymentalne). Sentymentalizm To nurt, który pojawił się w literaturze polskiego oświecenia. Mistrzem sentymentalizmu był Jan Jakub Rousseau poeta francuski. Utwory sentymentalne mówiły o miłości, często z przeszkodami, która rozgrywała się na łonie natury. Ulubionymi elementami natury były na przykład księżyc, jawor, wianek różany. Postaciami, które występowały w torach byli pasterze, rolnicy, myśliwi, często mieli antyczne, wyszukane imiona i posługiwali się wyszukanym literackim językiem. Sentymentaliści uważali, że człowiek powinien się kierować w życiu głosem serca. Nurt ten nawiązywał do folkloru. Siedzibą polskiego sentymentalizmu był majątek Czartoryskich w Puławach. Księżna Izabela Czartoryska była zwolenniczką sztuki i literatury, zaprasza różnych ludzi kultury do swojej rezydencji, tam organizowała biesiady, na których przedstawiali swoje utwory. Do ich dyspozycji oddany był również przepiękny park angielski, gdzie znajdowały się jakieś kaskady strumyki, mostki, zarośnięte miejsca, w których może było się ukryć i oddać natchnieniu. Była też tam wioska z chłopami, autentyczne chłopskie chaty i chłopi oddawali się autentycznym codziennym zajęciom, mówi się, że sentymentalizm był progiem do romantyzmu czyli zapoczątkował niejako kolejną epokę, która na pierwszym miejscu postawiła serce. Balon Naruszewicz Utwór został napisany pod wpływem ważnego wydarzenia - lotu balonu nad Warszawą. Dokonali tego Francuzi i to wydarzenie zgromadziło tłumy ludzi, bo balon był wtedy rewelacyjnym wynalazkiem, odkryciem. Autor pokazuje Warszawę i okolicę z punktu widzenia lotu balonu. Z góry wszyscy wyglądają jak małe punkciki, nie można odróżnić kto jest biedny, a kto bogaty, Wisła wygląda jak strumyk. Autor fascynuje się rozumem ludzkim, potrafi on wykradać kruszce ziemi, nadzorować rzeki, aby nie wylewały i wznieść się w powietrze. Początki ludzie mieli trudne - przypomina Ikara- ale podnieśli się, próbowali, i w końcu się udało sięgnąć nieba. Utwór jest odą, chwali potęgę ludzkiego rozumu, który zmienia świat na lepsze. Francuz który uniósł się nad a Warszawa to Blanchard.
Pieśń Legionów Polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) Józef Wybicki Pieśń została napisana z okazji wymarsz legionistów z Italii w 1797 roku. Prawdopodobnie sam autor ją odśpiewał. Od 1926 roku stała się oficjalnym hymnem narodowym. Jest utworem całkowicie patriotycznym, nawiązujący do historii Polski. (Stefan Czarniecki, Napoleon Bonaparte, Jan Henryk Dąbrowski). Kandyd Wolter (zakres rozszerzony) Geneza Dokładny tytuł to Kandyd, czyli optymizm i został opublikowany pod pseudonimem. Wolter bał się, że może zostać niezbyt dobrze przyjęty - myślał słusznie, bo chociaż utwór odniósł sukces to oskarżono go o krytykę władzy państwowej i kościoła oraz umieszczono go w kościelnym indeksie ksiąg zakazanych. Dopiero po latach Wolter przyznał się, że to on napisał utwór, ale wtedy we Francji dużo się zmieniło i już nie spotkał się z prześladowaniami. Fabuła Bohaterem utworu jest Kandyd, które imię oznacza dobroduszny, naiwny. Mieszka u barona w Westfalii, ale gdy zakochuje się w jego córce Kunegundzie, zostaje wypędzony. Ma nauczycieli: Panglossa (głosi optymistyczną filozofię) oraz Marcina (głosi pesymistyczne poglądy). Ma też służącego Kakambo, którego poznał podczas podróży do Ameryki Południowej. Gdy Kandydat zostaje wypędzony, wyrusza w świat, odwiedza różne kraje, ma liczne przygody:
- trafia do Bułgarii, gdzie o mało nie zostaje zabity i uciekł, gdy rozpoczęła się wojna
- w Holandii spotyka Panglossa, który jest umierający i opowiada mu o rzezi na zamku barona, w której zginęła cała rodzina barona
- Kandyd i Pangloss w Lizbonie trafiają na trzęsienie ziemi, a potem Pangloss - za swoje poglądy - został powieszony, a Kandyd - wychłostany i trafia pod opiekę pewnej staruszki, która zaprowadza go do domu, gdzie mieszka Kunegunda, która cudem przeżyła rzeź na zamku i teraz jest w niewoli
- Kandyd zabija dwóch panów Kunegundy i razem z jej starą służącą uciekają do Kadyksu
- w Hiszpanii jest dowódcą oddziału piechoty i razem z Kunegundą jadą do Buenos Aires, gdzie Kunegunda spodobała się gubernatorowi, a Kandyd musi uciekać przed ludźmi dawnych panów Kunegundy
- razem z Kakambo trafiają do Jezuitów i spotykają brata Kunegundy, który też przeżył rzeź - ten nie zgadza się na ślub siostry z Kandydem, więc Kandyd go zabija
- Kandyda łapią Uszacy, którzy chcą go zjeść, ale ratuje go Kakambo
- uciekają razem łódką, która się rozbija i trafiają do krainy Eldorado - legendarne miejsce, gdzie złoto leży nawet na drogach, a poszukiwali tej krainy nawet hiszpańscy konkwistadorzy
- Kakambo wraca do Buenos Aires, żeby odkupić Kunegundę, a Kandyd ma na niego czekać w Wenecji - niestety przewoźnik go oszukuje i trafia z Marcinem do Francji
- we Francji ma przyjaciół, bo ma pieniądze i oni to wykorzystują, wraca do Anglii, ale widząc egzekucję na lądzie zawraca do Wenecji
- tam spotyka Pakitę, dawną służąca barona, daje jej i mnichowi pieniądze
- w gospodzie spotyka Kakambo i dowiaduje się, że Kakambo i Kunegunda są niewolnikami - ich właściciel zgadza się na podróż Kandyda i Marcina do Konstantynopola, gdzie wykupuje Kakambo i Panglossa z bratem Kunegundy, którzy jednak nie zginęli, ale też byli w niewoli
- Kunegunda straciła swoją dawną urodę, ale Kandyd wykupuje ją z jej służącą
